„PATAGONIA 2017”

WARSZTATY GEOGRAFICZNE
„PATAGONIA 2017”
„Środowisko geograficzne Patagonii – uwarunkowania
przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne”
2 – 18.02. 2017 (17 dni)
Problematyka naukowa warsztatów

Budowa geologiczna i jej znaczenie dla rzeźby Patagonii/Andów

Typy i uwarunkowania rozwoju lodowców patagońskich

Zmiany zasięgu Lądolodu Patagońskiego w XX wieku

Formy rzeźby glacjalnej i peryglacjalnej w Andach Patagońskich

Rola lodowców w kształtowaniu wybrzeży Patagonii

Struktura i dynamika koryt rzecznych Andów

Zróżnicowanie wód powierzchniowych i podziemnych Patagonii

Rola rzeźby w kształtowaniu klimatu Patagonii

Naturalne i antropogeniczne uwarunkowania erozji gleb Patagonii

Litologiczne i klimatyczne uwarunkowania rozwoju roślinności w Andach

Unikatowość wybranych gatunków szaty roślinnej Patagonii – uwarunkowania
rozwoju oraz zagrożenia globalne, regionalne i lokalne

Fauna
morska
atlantyckich
wybrzeży
Patagonii
–
uwarunkowania
funkcjonowania oraz zagrożenia globalne, regionalne i lokalne

Środowiskowe uwarunkowania rozwoju społeczno-ekonomicznego Patagonii

Pozytywne i negatywne skutki rozwoju turystyki w obszarach klimatu
arktycznego
Patagonia – region o powierzchni ok. 1 mln km2 położony w południowej części
Ameryki Południowej, rozciąga się na południe od równoleżnika 40° (rzek Colorado
i Barrancas) do Ziemi Ognistej na obszarze Argentyny i Chile. Od wschodu okala ją Ocean
Atlantycki, a od zachodu Ocean Spokojny, które łączą się w pobliżu Przylądka Horn.
Patagonia składa się z położonej na wschodzie Wyżyny Patagońskiej (hiszp. Meseta
Patagónica) stanowiącej półpustynne równiny oraz Andów Patagońskich położonych
na zachodzie. Nazwa Patagonia, użyta po raz pierwszy przez Magellana w 1520 r.
określała rdzenną ludność tego regionu. Obecnie zamieszkuje tam ok. 2 mln
mieszkańców, co przekłada się na bardzo niską gęstość zaludnienia (ok. 2 osób/km2).
1
Wschodnia część Wyżyny Patagońskiej składa się z systemu kilkunastu teras morskich
zbudowanych z osadów kamienistych i żwirowych. W obniżeniach występują jeziora
wypełnione słodką lub słoną wodą. Wyżyna Patagońska porozcinana jest kilkoma
dolinami dużych rzek o przebiegu równoleżnikowym, uchodzących do Oceanu
Atlantyckiego, których źródła znajdują się w Andach. Doliny te są korytarzami
ekologicznymi, charakteryzującymi się dobrze rozwiniętą florą, która stanowi
pożywienie dla migrującej po suchych stepach fauny. W rozcięciach, w których
odsłaniają się osady górnokredowe, znaleziono skamieniałości Argentinosaurusa,
jednego z największych dinozaurów na świecie. W centralnej części Patagonii w podłożu
dominują lawy związane z kenozoicznymi erupcjami wulkanicznymi. W zachodniej
części regionu lawy te są przykryte osadami glacjalnymi i fluwioglacjalnymi. Duże niecki
genezy tektonicznej, przemodelowane następnie przez egzaracyjną działalność
lodowców, wypełnione są wodą tworząc systemy dużych jezior.
Klimat Patagonii jest chłodny i suchy. Wybrzeża Oceanu Atlantyckiego są nieco
cieplejsze niż Oceanu Spokojnego, co wynika z oddziaływania na wschodzie ciepłego
prądu równikowego, a na zachodzie – chłodnego. Średnia roczna temperatura powietrza
na wybrzeżu zachodnim wynosi 11°C, a na wschodnim na tej samej szerokości
geograficznej 15°C. Na południowych krańcach Patagonii średnia roczna temperatura
powietrza wynosi 6°C. Wschodnie podnóża Andów charakteryzują się w lutym średnią
temperaturą powietrza w ciągu dnia od 16°C do 24°C a w nocy od 4°C do 9°C, natomiast
w maju i czerwcu od -12°C do -15°C. Wyżyna Patagońska charakteryzuje się większym
kontynentalizmem niż Andy. Temperatura powietrza w lutym dochodzi do 35°C,
a w czerwcu spada do około 0°C. Znacznie bardziej zróżnicowana jest wielkość opadów
atmosferycznych. Wynika to z przewagi zachodniego kierunku wiatru (znad Oceanu
Spokojnego) oraz bariery górskiej (Andów), która blokuje napływ oceanicznych mas
powietrza nad Patagonię. Średnia roczna suma opadów w górnej części zachodnich
stoków Andów sięga nawet 7000 mm. Stoki wschodnie otrzymują około 800 mm,
a Wyżyna Patagońska zaledwie ok. 200 mm opadów w ciągu roku. Opady w Patagonii
cechują się nie tylko dużym zróżnicowaniem, ale również znaczną zmiennością.
Największe opady atmosferyczne występują w maju (w zachodnich Andach
ok. 450 mm), a najmniejsze w lutym, w wysokich Andach osiągają zaledwie 80 mm,
a na Wyżynie Patagońskiej w styczniu i lutym zazwyczaj deszcz nie pada. Południowa
część Patagonii uznawana jest za jeden z najbardziej wietrznych obszarów, w którym
prędkość wiatru często przekracza 30 m/s.
Suche stepy Wyżyny Patagońskiej w kierunku zachodnim przechodzą w wilgotne lasy.
Wzrost wilgotności związany z napływem nad zachodnią część Andów mas powietrza
znad Oceanu Spokojnego i niska temperatura, wpłynęły na powstanie w Andach
Patagońskich Lądolodu Patagońskiego Południowego (hiszp. Campo de Hielo Patagónico
Sur) – największego lądolodu (powierzchnia 16 800 km²) poza Antarktydą i Grenlandią.
Większość lądolodu (14200 km²) położona jest w granicach Chile. W jego skład wchodzi
49 lodowców bocznych spływających w stronę Argentyny: Upsala (902 km²), Viedma
(978 km²), Perito Moreno (258 km²) – oraz w stronę Chile (największy lodowiec
Pío XI – 1265 km²).
2
PROGRAM
1 dzień (2.02) czwartek
Wylot z Warszawy do Buenos Aires przez jedno z miast europejskich
2 dzień (3.02) piątek
Przylot do Buenos Aires, a wieczorem przelot do Puerto Madryn
Buenos Aires – stolica Republiki Argentyny położona jest nad estuarium La Platy, gdzie
rzeki Parana i Urugwaj wspólnie uchodzą do Oceanu Atlantyckiego. Zamieszkuje ją
ok. 3 mln osób, liczba mieszkańców całej aglomeracji przekracza 13 mln, co czyni ją
drugą pod względem wielkości w Ameryce Południowej. Początki miasta sięgają 1536 r.
Jest ono siedzibą 3 uniwersytetów i teatru z największą widownią na świecie (prawie
3,5 tys. miejsc). W Buenos Aires znajduje się też najszersza ulica na świecie Avenida
9 Julio (200 m szerokości).
Zobaczymy stare miasto i estuarium La Platy.
Po południu przelot do Trelew/Puerto Madryn.
Puerto Madryn – miasto (95 000 mieszkańców) założone przez Walijczyków, położone
w prowincji Chubut nad zatoką Golfo Nuevo w pobliżu Półwyspu Valdes.
Nocleg w Puerto Madryn
3 dzień (4.02) sobota
Puerto Madryn – Przylądek Valdes – Puerto Madryn
Półwysep Valdés (hiszp. Península Valdés) – rezerwat (3625 km2) (wpisany na Listę
Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego UNESCO), będący ostoją wieloryba
biskajskiego południowego, orki, delfina ciemnego, lwa morskiego, słonia morskiego,
pingwinów Magellana i in. Znaczna część wybrzeża półwyspu jest klifowa, resztę
stanowią kamieniste i piaszczyste plaże. W lutym maksymalna temperatura powietrza
dochodzi do 35°C, a opady atmosferyczne nie przekraczają 10 mm.
Nocleg w Puerto Madryn
4 dzień (5.02) niedziela
Puerto Madryn – Trelev – Tecka – Esquel
Z Puerto Madryn udamy się na zachód wzdłuż północnej granicy Patagonii i rzeki
Chubot przez Mesetę del Canquel do położonego u stóp Andów Patagońskich Esquel.
Rzeka Chubot – jedna z większych (820 km) rzek Patagonii o przebiegu
równoleżnikowym, będąca korytarzem ekologicznym pomiędzy Andami a Oceanem
Atlantyckim, w dolnym biegu przegrodzona jest zaporą. Powstały zbiornik
o powierzchni ok. 70 km2, umożliwia irygację obszarów rolniczych, pełni również
funkcję przeciwpowodziową i energetyczną. Średni przepływ w rzece wynosi
ok. 60 m3/s, lecz jest bardzo zróżnicowany w zależności od sezonu – od 4 do 400 m3/s.
Esquel – miasto (34 000 mieszkańców) położone wśród andyjskich szczytów
o wysokości ok. 2500 m n.p.m. Znane jest z meteorytu nazwanego na cześć miasta,
znalezionego w okolicy. Meteoryt Esquel to pallasyt należący do rzadkiej grupy
meteorytów żelazno-kamiennych. Meteoryty takie zbudowane są z kryształów oliwinu
3
tkwiących w stopie żelazo-niklowym. Miasto znane też jest jako ostatnia stacja kolejki
wąskotorowej (La Trochita, The Old Patagonian Express), funkcjonującej od 1922 roku.
Nocleg w Esquel
5 dzień (6.02) poniedziałek
Esquel – PN Los Alerces – Esquel
Park Narodowy Los Alerces – położony 50 km od Esquel o powierzchni 2630 km2,
założony został w 1937 r. Znany jest z lasów waldiwijskich, w których rosną cyprysy
patagońskie (Fitzroya cupressoides) należące do rodziny cyprysowatych (Cupressaceae).
Ich wiek może osiągać nawet ponad 3600 lat, co pozwala na uznanie ich za drugie
po sekwojach najstarsze drzewa na świecie. Osiągają wysokość 50-60 m i średnicę pnia
4-5 m. W obrębie parku znajduje się też system pięknych jezior genezy glacjalnej.
Nocleg w Esquel
6 dzień (7.02) wtorek
Esquel – Tecka – Dolina Rio Chico – Sarmiento – Bosque Petrificado
Jose Ormachea – Perito Moreno
Przejazd słynną drogą nr 40, jedną z najdłuższych na świecie (ok. 5000 km), biegnącą
równolegle do Andów, z Esquel do miejscowości Perito Moreno. Będziemy podziwiać
podnóża Andów Patagońskich i Wyżynę Patagońską w jej części zachodniej, tj. Sierra
de Tecka, Sierra de Tepuel i Pampa Apeleg, charakteryzujące się kontynentalnym,
półpustynnym klimatem o dużych amplitudach dobowych temperatury i niskich
opadach, co sprawia, że obszary te charakteryzują się trudnymi warunkami do rozwoju
roślinności, a w związku z tym i funkcjonowania człowieka.
Bosque Petrificado Jose Ormachea – olbrzymie skamieniałe pnie paleoceńskich drzew
iglastych i palm (długości do 100 m i średnicy ok. 1 m), występujące w formacji
Salamanca w płytkomorskich osadach przybrzeżnych.
Nocleg w Perito Moreno
7 dzień (8.02) środa
Perito Moreno – Cueva de las Manos Pintades – El Chaltén
Cueva de las Manos Pintades (Jaskinia Rąk) – wpisana na listę światowego
dziedzictwa kulturowego UNESCO, to zespół jaskiń, w których na ścianach znajdują się
malowidła ludzkich dłoni, postaci i zwierząt, scen polowań, powstałe około 9–13 tys. lat
temu. Jaskinie znajdują się w pięknej dolinie rzeki Pinturas, 160 km na południe
od miasta Perito Moreno.
El Chaltén – miejscowość (2000 mieszkańców) położona w północnej części PN Los
Glaciares, w pobliżu granicy z Chile. Stanowi bazę wypadową w masyw słynnego Cerro
Fitz Roy, którego pionowe ściany dotychczas zdobywali nieliczni.
Nocleg w El Chaltén
8 dzień (9.02) czwartek
El Chaltén – Cerro Fitz Roy (PN Los Glaciares) – El Chaltén
PN Los Glaciares – założony w 1937 r., największy PN w Argentynie (7269 km2)
wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego UNESCO. Na jego obszarze
4
znajduje się Południowy Lądolód Patagoński. Park znany jest z licznych krajobrazów
glacjalnych (Glaciar Perito Moreno) i polodowcowych, w tym dużych jezior rynnowych
(Lago Viedma, Lago Argentino) oraz krajobrazów wysokogórskich ze strzelistymi
szczytami (Masyw Fitz Roy).
Cerro Fitz Roy – (3405 m n.p.m.) zwany „ognistym szczytem” lub „dymiącą górą”,
nazwany na cześć kapitana Fitz Roy’a, który przewodniczył w 1834 r. ekspedycji
Darwina w te okolice. Granitowy krajobraz masywu, w którym deniwelacje w obrębie
kilkuset metrów przekraczają często ponad 2000 m, jest jedynym tego rodzaju na
świecie.
Krajobraz masywu Fitz Roy najlepiej podziwiać z punktów widokowych, do których
dotrzemy spacerem trwającym w zależności od chęci, od kilkudziesięciu minut do kilku
godzin: Mirador Las Águilas (45 min – 120 m deniwelacji), z którego widać
2 najważniejsze szczyty masywu – Cerro Fitz Roy i Cerro Torre 3128 m n.p.m.; Mirador
Maestri (Laguna Torre) (4h – 200 m deniwelacji), najbardziej popularny szlak prowadzi
w kierunku Cerro Torre wzdłuż doliny Rio Fitz Roy do Laguny Torre, utworzonej
w wyniku blokady odpływu wód roztopowych przez morenę czołową lodowców Glacial
Grande i Glacial del Torre. W końcowej części szlak wiedzie północnym brzegiem laguny
wśród typowych dla lasów Patagonii drzew z rodziny bukanowatych (Nothofagus
pumilio oraz Nothofagus antarctica) do punktu widokowego Mirador Maestri, z którego
rozciągają się widoki na południowe zbocza Cerro Fitz Roy, Cerro Torre i lodowce
PN Los Glaciares. Trasy spacerowe są dobrze oznakowane (i uczęszczane), a deniwelacja
między El Chaltén a punktami widokowymi jest nieznaczna, spacer nie wymaga zatem
bardzo dobrego przygotowania kondycyjnego.
Nocleg w El Chaltén
9 dzień (10.02) piątek
El Chaltén – Lago Viedma – Lago Argentino – El Calafete
Płyniemy po Lago Viedma do czoła Lodowca Viedma w obrębie PN Los Glacieros.
Lago Viedma – to jedno z największych w Andach Patagońskich jezior rynnowych
o genezie tektoniczno-glacjalnej (długość 80 km i szerokości 15 km), położone
na granicy argentyńsko–chilijskiej. Zasilane jest przez wody lodowca Viedma, który
stanowi odnogę Lądolodu Patagońskiego Południowego. Cielące się czoło lodowca
o szerokości ok. 5 km i wysokości ok. 40 m sprawia, że w jeziorze pływają małe góry
lodowe zawierające materiał moreny powierzchniowej i wewnętrznej.
Lago Argentino – największy zbiornik słodkiej wody w Argentynie (1415 km2,
maksymalna głębokość 500 m), jezioro rynnowe o genezie tektoniczno-glacjalnej
przemodelowane na skutek egzaracyjnej działalności jednej z odnóg Lądolodu
Patagońskiego Południowego.
El Calafete – miasto (22 000 mieszkańców) położone nad Lago Argentino, w pobliżu
Lodowca Perito Moreno, z dynamicznie rozwijającym się zapleczem turystycznym.
Nocleg w El Calafete
5
10 dzień (11.02) sobota
El Calafete – Glaciar Perito Moreno – El Calafete – Puerto Natales (Chile)
Lodowiec Perito Moreno (hiszp. Glaciar Perito Moreno) – jeden z najbardziej znanych
lodowców na świecie (258 km2 powierzchni, 35 km długości, 5 km szerokości i 60 m
wysokości czoła), utworzony dzięki bardzo dużym opadom śniegu (8000 mm/rok),
występującym w strefie zasilania. Płynie z prędkością 1,5-2 m na dobę, co powoduje jego
częste cielenie się (kilka razy na dobę). Gdy jego czoło dociera do drugiego brzegu
laguny Brazo Rico, blokowany jest odpływ z zatok Brazo Sur i Brazo Rico. Powoduje
to spiętrzenie ich wód zasilanych opadami oraz topniejącym śniegiem. Wzrost ciśnienia
wody powoduje, że na kontakcie wody i lądu (Półwyspu Magellana) dochodzi
do utworzenia tunelu, który z czasem powiększa się. Gdy lód nad tunelem zapada się,
dochodzi do powstania bardzo wysokiej fali wezbraniowej, która zalewa brzegi Lago
Argentino. Tak spektakularne, ekstremalne zdarzenia wystąpiły 17 razy w ciągu
ostatniego stulecia.
Po południu przejazd do Puerto Natales w Chile
Puerto Natales – miasto (18 500 mieszkańców), położone na południu Chile, dawniej
znany port rybacki nad Oceanem Spokojnym. Obecnie jest bazą noclegową
dla pobliskiego PN Torres del Paine, uważanego za nr 1 w Ameryce Południowej.
Nocleg w Puerto Natales w Chile
11 dzień (12.02) niedziela
Puerto Natales – PN Torres del Paine – Puerto Natales (Chile)
Park Narodowy Torres del Paine – część łańcucha górskiego Kordyliera del Paine,
na liście rezerwatów biosfery UNESCO. Najbardziej znane są trzy granitowe iglice,
południowa (ok. 2500 m n.p.m.), środkowa (ok. 2460 m n.p.m.) i północna (ok. 2260 m
n.p.m.) stanowiące fragment mioceńskiego lakkolitu intrudującego w osady
głębokomorskie (turbidyty) kredy. Skały osłony osadowej widoczne są wyłącznie
w górnej i dolnej części najwyższych szczytów Cuernos del Paine, w tym Cerro Paine
Grande – 3050 m n.p.m. Wysokogórska rzeźba i odsłonięty lakolit są wynikiem ciągłego
wynoszenia Andów, a w plejstocenie również egzaracyjnej działalności Lądolodu
Patagońskiego. Planujemy spacer (około 1 h w jedną stronę) do Mirador Nordenskjold,
położonego nad Jeziorem Nordenskjold. Z punktu widokowego widać najwyższe szczyty
masywu, rynnę jeziora i dolinę Frances. W drodze powrotnej zobaczymy wodospad
Salto Grande o wysokości 30 m oraz Jezioro Pahoe.
Nocleg w Puerto Natales
12 dzień (13.02) poniedziałek
Puerto Natales – Seno Otway – Punta Arenas (Chile)
Przejazd przez południowe Chile wzdłuż Andów Patagońskich, a następnie
nad brzegiem Cieśniny Magellana oddzielającej Patagonię od Ziemi Ognistej.
Pinquinera Seno Otway – kolonia Pingwinów Magellana (ok. 6000 par) nad jeziorem
Seno Otway.
Punta Arenas (Przylądek Piaszczysty) – największe miasto i port Chilijskiej Patagonii
(130 000 mieszkańców), położone na Półwyspie Brunswick nad Cieśniną Magellana.
Znana baza wypraw na Antarktydę.
Nocleg w Punta Arenas
6
13 dzień (14.02) wtorek
Punta Arenas – Cieśnina Magellana – Porvenir (Terra del Fuego) – San
Sebastian – Rio Grande (Argentyna) – Ushuaia
Płyniemy promem przez Cieśninę Magellana z Punta Arenas do Porvenir, a następnie
jedziemy przez Ziemię Ognistą do miasta granicznego San Sebastian położonego nad
Oceanem Atlantyckim i Ushuaia położonego nad Kanałem Beagle.
Cieśnina Magellana (hiszp. Estrecho de Magallanes) – długości ponad 550 km,
szerokość 2,2-45 km, maksymalnej głębokości 1180 m, położona pomiędzy
kontynentem Ameryki Południowej, Wyspami Królowej Adelajdy, wyspą Riesco
a wyspami Ziemi Ognistej, łącząca Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym. Cieśnina
Magellana stanowi międzynarodowy szlak żeglugowy, lecz żeglugę utrudniają silne
prądy morskie, wiatr i znaczne pływy (12 m po stronie Oceanu Atlantyckiego i 2 m
po stronie Oceanu Spokojnego). Cieśninę nazwano na cześć Ferdynanda Magellana,
który odkrył ją i przepłynął w 1520 r. podczas podróży dookoła świata (nazwał ją
wówczas Cieśniną Wszystkich Świętych).
Ziemia Ognista (hiszp. Tierra del Fuego) – archipelag Ameryki Południowej położony
najdalej na południe, oddzielony od części kontynentalnej Cieśniną Magellana,
zamieszkany przez ponad 135 000 mieszkańców. Archipelag należy do Argentyny
i Chile, a wyspy wchodzące w jego skład położone są na 55o szerokości geograficznej
południowej. Wyspy znajdujące się w południowo-zachodniej części archipelagu, w tym
Półwysep Horn, są częścią batolitu patagońskiego, a pozostałą część budują
paleozoiczne i mezozoiczne skały osadowe. Subpolarny klimat oceaniczny występujący
na Ziemi Ognistej charakteryzuje się niską temperaturą powietrza w lecie (w lutym
średnio 9oC, i stosunkowo wysoką w zimie – ok. 0oC oraz znacznymi opadami, zwłaszcza
w zachodniej części – do 3000 mm/rok.
Nocleg w Ushuaia
14 dzień (15.02) środa
Ushuaia – PN Tierra del Fuego – Ushuaia – Buenos Aires
Ushuaia – miasto (60 000 mieszkańców) położone nad Cieśniną Beagla, jest znanym
portem, w którym zatrzymuje się większość statków udających się na Antarktydę. Swoją
siedzibę mają tam 3 uniwersytety.
Park Narodowy Tierra del Fuego – położony 12 km na zachód od Ushuaia (630 km2
powierzchni) graniczy od południa z Cieśniną Beagla. Walorem parku są piękne
krajobrazy glacjalne i polodowcowe, w tym jeziora polodowcowe, oraz wybrzeża
klifowe, wodospady i torfowiska. Znany jest z bogatej subarktycznej flory, w tym lasów
zimozielonych oraz fauny, m. in.: kondora wielkiego, karakary falklandzkiej, myszołowa
matagońskiego oraz bekasa kordylierskiego.
Planujemy spacer do kilku punktów widokowych (długość każdej trasy nie przekracza
kilkuset metrów).
Wieczorem przelot do Buenos Aires
Nocleg w Buenos Aires
7
15 dzień (16.02) czwartek
Buenos Aires – Colonia del Sacramento (Urugwaj) – Montevideo
(Urugwaj)
Popłyniemy przez ujście La Platy do Colonia del Sacramento, a następnie zwiedzimy
stolicę Urugwaju Montevideo.
Colonia del Sacramento – miasto (22 000 mieszkańców), położone u ujścia La Platy
w południowym Urugwaju. Zostało założone w 1680 r. przez Portugalczyków. Centrum
historyczne, rozbudowane przez Hiszpanów, zostało wpisane w 1995 r. na listę
światowego dziedzictwa UNESCO jako jedyny obiekt w Urugwaju.
Montevideo – stolica oraz główny port Urugwaju (1350000 mieszkańców), położona
nad estuarium La Platy. Założona w 1726 r. szczyci się kolonialną zabudową starego
miasta.
Nocleg w Montevideo
16 dzień (17.02) piątek
Montevideo (Urugwaj) – Buenos Aires (Argentyna)
Płyniemy z Montevideo do Buenos Aires. Spacer po mieście.
Wylot do Warszawy przez jedno z miast europejskich.
17 dzień (18.02) sobota
Przylot do Warszawy
8