Paulin Moszczyński
advertisement
Moszczyński Paulin Brzesko 1 Mikroelementy Mikroelementy Racjonalne żywienie człowieka wymaga stałej podaży mikroelementów. Niedobory cynku czy selenu szybciej cofają się przy jednoczesnym podawaniu witamin. Cynk Wiele ważnych czynności życiowych wymaga dostatecznej ilości cynku w tkankach i narządach człowieka. Cynk jest niezbędny do prawidłowego widzenia, odczuwania smaku i węchu oraz gojenia się ran. Niedobór tego mikroelementu w okresie ciąży może być przyczyną poważnych wad rozwojowych płodu np. oka i rdzenia kręgowego, oraz wpływa na rozrodczość kobiet. Brak cynku w organiźmie wywołuje zaburzenia błędnika - narządu odpowiedzialnego za utrzymywanie równowagi, głuchotę, zaburzenia neurologiczne i rozmiękanie kości. Jego niedobór w ustroju może być powodem niedokrwistości i różnego rodzaju zmian zapalnych skóry współistniejących z nadmiernym rogowaceniem naskórka. Możliwy jest związek przyczynowy między niedoborem cynku a poważną chorobą psychiczną jaką jest schizofrenia. U osób z tym schorzeniem poziom cynku we krwi jest niski a jego stężenie w mózgu wynosi połowę ilości obserwowanej u ludzi zdrowych. Niedobory cynku wśród ludzi opisano po raz pierwszy na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wśród mieszkańców Iranu i Egiptu. Za przyczynę uznano niedostateczną zawartość cynku w diecie oraz dużą utratę tego mikroelementu z potem. Brak cynku w ustroju manifestował się zahamowaniem wzrostu, anemią, zmianami na skórze, wyniszczeniem oraz powiększeniem wątroby i śledziony. Od dawna znany jest związek pomiędzy cynkiem i witaminą A. Objawy awitaminozy A są identyczne z tymi jakie występują przy braku cynku w ustroju. Witamina A jest niezbędna do regeneracji naskórka, widzenia o zmroku oraz do prawidłowego funkcjonowania mechanizmów odpornościowych. Dzienne zapotrzebowanie na cynk wynosi 15 mg na dobę i zwiększa się o 5 mg u dorastających dzieci, kobiet w ciąży i okresie karmienia. Podobnie jak w przypadku żelaza, należy pamiętać o stosunkowo niewielkim wchłanianiu się cynku w przewodzie pokarmowym. Osoba zdrowa wchłania około 15% cynku obecnego w pokarmach i ilość ta w zależności od stopnia niedoboru w ustroju może wzrosnąć, ale maksymalnie tylko do 45%. Wchłanianie cynku zaburza alkohol, wapń i fosforany. Najwięcej cynku znajduje się w produktach pochodzenia morskiego (ryby, ostrygi, kalmary) nasionach dyni i słonecznika, otrębach pszennych, cebuli, czosnku, wątrobie oraz herbacie i wodzie pitnej. Jako źródło cynku zaleca się także niektóre gatunki grzybów (kania, pieczarka, maślak), groch, fasolę, soczewicę, kiełki pszenicy i drożdże. 2 Witamina A i karotenoidy Witamina A jest nazwą przeznaczoną dla związków (retinol i retinen), obecnych w produktach spożywczych pochodzenia zwierzęcego oraz dla karotenoidów, znajdujących się w jarzynach i owocach pod postacią czerwonego i żółtego pigmentu. Witamina A pochodzenia zwierzęcego jest wrażliwa na utlenianie (jełczenie tłuszczów). Również światło słoneczne powoduje jej rozkład. Masło powinno być zatem przechowywane w opakowaniach nie przepuszczających światła a śmietana w ciemnych lub plastykowych butelkach. Śmietanka zawiera dość dużo witaminy A ale krem tylko minimalne ilości. W trakcie ubijania utlenia się na skutek kontaktu z powietrzem. Nadmiar witaminy A (retinolu), gromadzi się w wątrobie i może być przyczyną zatrucia, a u kobiet w ciąży może działać teratogennie. Według zaleceń FDA (Food and Drug Administration) kobieta planująca ciążę lub będąca w ciąży nie powinna przyjmować więcej niż 15 tys. j.m. retinolu dziennie. Limit ten dotyczy wszystkich źródeł retinolu. Powyższe ograniczenia nie odnoszą się jednak do karotenoidów, które magazynowane są w tkance tłuszczowej i mogą być jedynie przyczyną odwracalnego, żółtego zabarwienia skóry. Najbogatszymi źródłami retinolu są tłuszcze rybie, wątroba i jej przetwory, śmietana, masło, żółtka jaj. 100 g wątroby wołowej zawiera 15 000 j.m. retinolu podczas gdy 100 g wątroby wieprzowej tylko 5 000 j.m. Angielscy eksperci zalecają aby ciężarne nie spożywały więcej niż 50 g wątróbki na tydzień. Wśród karotenoidów najbardziej powszechny jest -karoten i lipen. 1 cząsteczka -karotenu przekształca się pod wpływem enzymów jelitowych w dwie cząsteczki witaminy A. Zawartość -karotenu w komórkach jest jednym z czynników stabilizujących równowagę miedzy procesami antyoksydacyjnymi osłaniającymi struktury subkomórkowe i czynnikami utleniającymi, które mogą je uszkadzać. Należy jednak podkreślić, ze -karoten nie może być uważany za lek przeciwrakowy, ale jest to niewątpliwie bardzo ważny czynnik hamujący dynamikę procesów nowotworowych. Jako źródło karotenoidów zalecane są pomidory bogate w likopen. Lepiej wchłaniany jest likopen obecny w przetworach niż w świeżych pomidorach. Celem lepszego przyswajania tego związku przez organizm wskazana jest konsumpcja witaminy C i E. Spośród ponad 600 karotenoidów najlepiej poznano: -karoten (marchew, brzoskwinie, dynia, mango, szpinak, koperek) likopen (pomidory) luteina (szpinak, brokuły, kukurydza) zeaxanthina (kukurydza) -karoten (marchew) -eryptoxanthina (owoce cytrusowe) Fluor 3 Od dawna wiadomo, że brak fluorków w pitnej wodzie powoduje próchnicę zębów. Ludzie, którzy pili wodę ze źródeł, o stężeniu fluorków 1 mg/l lub więcej, mieli o 50% mniejszą liczbę zębów z próchnicą od osób korzystających z wody pitnej zawierającej 0,1-0,3 mg/l. W krajach o gorącym klimacie, „optymalne” stężenie fluorku wynosi poniżej 1 mg/l, podczas gdy w klimacie chłodnym stężenie to powinno dochodzić do 1,2 mg/l. Możliwy jest, korzystny wpływ fluorków na osteoporozę. Naturalne źródła fluoru to: fluorowana woda pitna, ryby morskie, herbata. Jod Prawidłowe funkcjonowanie organizmu wymaga stałego wytwarzania hormonów tarczycowych - tyroksyny i trójjodotyroniny. Kontrolują one zużycie tlenu i procesy energetyczne ustroju, regulują ciepłotę ciała, są potrzebne do prawidłowego dojrzewania i różnicowania się komórek, mają wpływ na przemianę białek, węglowodanów, tłuszczów, kwasów nukleinowych i witamin. Pierwiastkiem niezbędnym do wytwarzania hormonów w tarczycy jest jod, dostarczany do organizmu z pożywieniem i powietrzem. Związki jodu obecne w powietrzu, wchłaniane są przez płuca i skórę. Około 800 milionów ludności, a więc 1/7 całej populacji ludzkiej dotkniętych jest skutkami niedoboru jodu. Zapotrzebowanie na jod zwiększa się w okresie dojrzewania i przekwitania oraz podczas ciąży i karmienia. Niedobór jodu w organiźmie powoduje powiększenie tarczycy. Rozmiary tzw. „wola obojętnego” są różne. Niekiedy rozrost tarczycy trudno zauważyć, w innych przypadkach jest tak duży, że uciskając krtań i tchawicę powoduje kaszel i duszność. Powiększona tarczyca początkowo nie wywołuje komplikacji zdrowotnych ale po pewnym czasie powstają w niej ogniska martwicy, torbiele, zwapnienia, guzki. Czynność gruczołu może być zwiększona albo upośledzona. Około 2,5-6% osób po 40 roku życia choruje na skąpoobjawową niedoczynność tarczycy trudną do wykrycia bez oceny stężenia hormonów tarczycy w krwi. Niekiedy w wolu pozornie obojętnym rozwija się rak tarczycy. Wole występują sporadycznie lub endemicznie. O endemicznym występowaniu wola mówimy wówczas gdy w obrębie określonego obszaru geograficznego ponad 10% osób dorosłych lub ponad 20% dzieci ma wole. Brak jodu jest szczególnie niebezpieczny w okresie płodowym, noworodkowym i niemowlęcym ponieważ zaburza dojrzewanie mózgu co w konsekwencji prowadzi do upośledzenia umysłowego i innych komplikacji neurologicznych. Zaburzenia u płodu w wyniku niedoboru jodu Poronienia Porody martwych płodów Wady i zaburzenia wrodzone Zwiększona umieralność okołoporodowa Zwiększona umieralność noworodków 4 Kretynizm neurologiczny: upośledzenie umysłowe głuchoniemota obustronne porażenie spastyczne zez Kretynizm obrzękowy (z obrzękiem śluzowatym): karłowatość upośledzenie umysłowe Defekty i zaburzenia psychomotoryczne Zmniejszenie się ustrojowych zapasów jodu wywiera negatywny wpływ także na psychikę dorosłego człowieka i może i być przyczyną szeregu zaburzeń emocjonalnych. Na terenach endemii wola poziom inteligencji populacji tam żyjącej jest niższy w porównaniu z mieszkańcami obszarów nie zagrożonych niedoborem tego mikroelementu. Profilaktyka wola obojętnego występującego endemicznie polega na zwiększeniu ilości jodu w produktach spożywczych. Najlepszą metodą jest jodowanie soli kuchennej. Według opinii lekarzy, ilość jodu w kilogramie soli jest jednak niewystarczająca (jest 4-8 mg a powinno być 25-30 mg KJ). Wystarczającą ilość jodu posiada sól kuchenna z mikroelementami z dodatkowym napisem: jodowana. Zalecana dobowa konsumpcja jodu w g - Międzynarodowa Rada do Spraw Kontroli Zaburzeń z Niedoboru Jodu Kobiety w ciąży Niemowlęta Dzieci (przed pokwitaniem) Dzieci (okres pokwitania) Dorośli 200 90 - 120 50 - 100 100 - 150 150 Najwięcej jodu znajduje się w rybach morskich i produktach pochodzenia morskiego. Ilość jodu w wodzie jest różna, na Podkarpaciu niewielka ale w innych okolicach nawet sięga 24 g/l. Molibden Mało znanym mikroelementem jest molibden aktywujący enzymy kontrolujące takie procesy biochemiczne jak np. przemiany metioniny niezmiernie ważnego aminokwasu zawierającego siarkę. Pierwiastek odgrywa rolę w zapobieganiu próchnicy zębów. W razie niedoboru molibdenu występuje nerwowość, przyspieszona praca serca, łatwe męczenie, zanik szkliwa na zębach. Dzienne zapotrzebowanie na ten mikroelement szacowane jest w granicach 0,15-0,5 mg. Głównym źródłem pokarmowym molibdenu są warzywa, przy czym zawartość pierwiastka uzależniona jest od jego koncentracji w glebie. Nadmierne spożycie molibdenu może być przyczyną wystąpienia skazy moczanowej. Schorzenie to jest wynikiem wzrostu stężenia kwasu moczowego w krwi który w postaci kryształków odkłada się w 5 tkankach. Występują dolegliwości stawowe oraz tworzą się kamienie w drogach moczowych. Selen Przez długie lata selen był uważany za silną truciznę. I tak jest w rzeczywistości, ale tylko wtedy jeżeli dawka tego biopierwiastka będzie za duża. W małej ilości neutralizuje on wolne rodniki oraz aktywuje różne przemiany biochemiczne ustroju. Selen jest mikroelementem, który chroni organizm przed nowotworami i starością. Badania naukowców amerykańskich i fińskich wykazały, że chorzy na raka mieli zaskakująco niskie stężenia selenu w krwi. Brak selenu w organiźmie wiązał się z częstszym występowaniem nowotworów przewodu pokarmowego, nerek i pęcherza moczowego. Selen przedłuża życie chorym na raka leczonych promieniowaniem lub środkami cytostatycznymi. Niedobór selenu w organiźmie może być przyczyną zaburzenia wzrostu, uszkodzenia naczyń krwionośnych, zaćmy ocznej, wypadania włosów, zwyrodnienia mięśni, uszkodzenia trzustki, wątroby i mięśnia sercowego. Na obszarach ubogich w ten biopierwiastek np. w Chinach i na Syberii występuje schorzenie serca (miokardiopatia) nazywane chorobą Keshana. Selen posiada właściwości stymulujące układ odpornościowy człowieka oraz zapobiega zatruciom metalami ciężkimi takimi jak kadm, bismut, rtęć. Tworzy on z nimi nietoksyczne połączenia, łatwo wydalane z organizmu. Brak selenu w organiźmie występuje nie tylko u chorych na nowotwory ale także w marskości wątroby i schorzeniach jelit oraz u dzieci żywionych sztucznymi odżywkami oraz alkoholików. Zawał serca, miażdżyca czy choroba wieńcowa to kolejne schorzenia którym może towarzyszyć zmniejszenie się rezerw selenu w ustroju. Współczesna cywilizacja systematycznie zubaża organizm człowieka w selen. Jego podstawowym źródłem są bowiem ziarna zbóż i rośliny pastewne. Tymczasem coraz większy niedobór selenu w glebie, na skutek kwaśnych deszczów i skażenia metalami ciężkimi, wpływa na niską jego zawartość w płodach rolnych. Dobrym źródłem selenu są produkty morskie a więc ryby, kraby i krewetki oraz nerki wołowe, wieprzowe i cielęce. Jako produkty bogatoselenowe polecane są kiełki pszenicy, otręby pszenne, ziarna kukurydzy, pomidory, grzyby, czosnek. Systematyczna konsumpcja pieczywa z pełnego ziarna (pieczywo razowe) pokrywa zapotrzebowanie organizmu na selen. Bogate w selen są drożdże zarówno piekarskie jak i piwne. Selen jest lepiej wykorzystywany w organiźmie jeżeli jest podawany łącznie w witaminą E. Witamina E - tokoferole i tokotrienole Witamina E jest mieszaniną związków rozpuszczalnych w tłuszczach: tokoferoli obecnych w nasionach roślin oleistych, drożdżach i zielonych częściach roślin tokotrienoli znajdujących się w ziarnach i kiełkach zbóż Największą aktywnością biologiczną i chemiczną charakteryzuje się -tokoferol. 6 Witamina E neutralizuje wolne rodniki a więc chroni ustrój przed starzeniem się i rozwojem miażdżycy oraz nowotworów. Zmniejsza ona ryzyko wystąpienia dusznicy bolesnej i zawału serca. Podanie witaminy E krótko po zawale serca może zapobiec rozszerzaniu się strefy uszkodzenia mięśnia. Jest pomocna w leczeniu miażdżycy kończyn dolnych (chromania przestankowego) poprawiając ukrwienie mięśni i tym samym zwiększając dystans jaki chory może przebyć bez bólu. Badania kanadyjskie wykazały, że osoby używające witaminę C i E znacznie rzadziej chorują na zaćmę oczną. Innym pozytywnym efektem stosowania witaminy E jest zmniejszenie drżeń, sztywności mięśni, zaburzeń równowagi w chorobie Parkinsona. Przyspiesza także regenerację nabłonka wyścielającego drogi oddechowe, ustawicznie niszczonego przez dym tytoniowy i zanieczyszczone powietrze. Witamina E działa mobilizująco na reakcje immunologiczne organizmu czyniąc go bardziej odpornym na różnego rodzaju zakażenia. Stosowanie witaminy E w prewencji miażdżycy wynika z faktu, ze wydłuża fazę lag, tzn. czas od zadziałania stresu oksydacyjnego do powstania ox-LDL. Cząsteczki LDL są więc bardziej odporne na utlenianie. Witamina E zmniejsza adhezję i agregację płytek krwi oraz wpływa korzystnie na równowagę układu tromboksan - prostacyklina. Najbogatsze w witaminę E są oleje roślinne, kiełki pszenicy, pełne ziarna zbóż, nasiona, zielony groszek. Najmniejsze jej ilości znajdują się w mleku krowim, ziemniakach, smalcu. Witamina E jest odporna na działanie wyższej temperatury, a więc gotowanie nie niszczy jej prawie wcale, natomiast rozkłada się pod wpływem światła i tlenu. Kardiologiczne właściwości witaminy E Nazwa badania Grupa badana Cambridge Heart 2002 chorych z Antioxidant Study udokumentowaną angiograficznie chorobą wieńcową Sposób leczenia -tokoferol (800 IU/dz u pierwszych 546 chorych; 400 IU/dz u pozostałych) Cel badania wpływ na występowanie zawału serca i zgony z powodu chorób układu krążenia Okres badania ok. 510 dni Wynik zmniejszenie ryzyka zawału serca o 77% p<0.005 Chrom Chrom występuje w postaci związków organicznych i trój- oraz sześciowartościowych związków nieorganicznych. Tylko związki sześciowartościowe, które nie występują w pokarmach są toksyczne. Chrom jest składnikiem wielu enzymów, bierze udział w metabolizmie białek i kwasów nukleinowych. Chrom organiczny wspólnie z niacyną, glicyną, cysteiną i kwasem glutaminowym tworzą tzw. kompleks tolerancji glukozy (GTF), który wspomaga działanie insuliny. Niedobór chromu w organiźmie powoduje tzw. „hipoglikemią czynnościową” i zjawisko „cukrowej kolejki górskiej” - „roller coaster”. Kilka godzin po posiłku występuje hipoglikemia manifestująca się uczuciem głodu, szybką akcją serca, drżeniem rąk, wzmożoną potliwością i uczuciem zmęczenia. Wymienione objawy ustępują po konsumpcji słodyczy, która zwiększa wydzielanie insuliny. Po 7 przejściowym więc wzroście stężenia glukozy dochodzi do kolejnego spadku jej poziomu we krwi i w ten sposób powstaje „błędne koło”. Powyższa sekwencja zjawisk powoduje „głód słodyczy”, prowadzący do otyłości i innych związanych z nią chorób. U pacjentów, którym podano drożdże browarniane tolerancja glukozy uległa znamiennej poprawie z jednoczesnym obniżeniem poziomu insuliny w osoczu. Stwierdzono również znamienny spadek stężenia cholesterolu i lipidów w osoczu. Inne badania sugerują specyficzne działanie drożdży browarnianych na określone frakcje lipoproteinowo-cholesterolowe. 18 g dziennie drożdży browarnianych podawanych przez 8 tygodni osobom zdrowym wydatnie obniżyło poziom cholesterolu LDL oraz wywołało wzrost zawartości HDL w krwi. Podobne rezultaty obserwowano, kiedy 7 g/dziennie drożdży browarnianych podawano przez 6 tygodni. Poziom cholesterolu LDL (cholesterol „zły”) obniżył się prawie o 18%, podczas gdy cholesterol HDL (cholesterol „dobry”) wzrósł o 17,6%, powodując obniżenie stosunku LDL/HDL o 28%. Wskazania do suplementacji chromem to: hipoglikemia czynnościowa nadwaga cukrzyca upośledzona tolerancja glukozy zaburzenia lipidowe choroby układu sercowo-naczyniowego RDA (recommended dietary allowance - zalecana racja żywienia) dla chromu wynosi 50 a ESADDI 200 g. ESADDI (estimated safe and adequate daily dietary intake - największa dawka dla której nie obserwowano skutków ubocznych). Najbogatszym, naturalnym źródłem chromu są drożdże, szczególnie drożdże piwne. Ostatnio ukazało się wiele preparatów zawierających chrom, polecanych jako środek pomagający w zapobieganiu i leczeniu nadwagi i otyłości. Wanad Wanad występuje we wszystkich tkankach zwierzęcych. Mimo, że jego specyficzna funkcja biochemiczna nie została ostatecznie zidentyfikowana to wyniki licznych badań i doświadczeń na zwierzętach sugerują, że jest niezbędnym pierwiastkiem śladowym. Szczególnie ważny jest dla prawidłowego przebiegu przemian lipidów, fosfolipidów i cholesterolu, ma wpływ na kształt erytrocytów, pobudza spalanie glukozy i syntezę glikogenu w wątrobie, a jego niedobór może powodować ograniczenie wzrostu zwierząt, zmniejszenie reproduktywności, obniżenie ilości krwinek czerwonych, nieprawidłowe wapnienie zębów i kości, a także niekiedy powoduje patologiczny wzrost poziomu lipidów we krwi. Stosując dietę pozbawioną tego mikroelementu, drugie pokolenie młodych kóz miało uszkodzone kości i umierało w ciągu trzech dni po porodzie. Fizjologiczne stężenie wanadu w surowicy waha się w granicach poniżej 1,0-2,0 g/l, gdzie występuje jako wanadyl związany z transferyną i albuminami. W stanach 8 patologicznych wanad odkłada się w nerkach, wątrobie, śledzionie, płucach a także w tkance tłuszczowej i sercu, natomiast głównym magazynem dla wchłoniętego przez organizm wanadu są kości i zęby. Wydalany jest głównie z moczem, w znacznie mniejszym stopniu z kałem. Badania eksperymentalne nad toksycznością wanadu wykazały, że indukuje on stres oksydacyjny i peroksydację lipidów, w tym także fosfolipidów błon komórkowych, powodując ich uszkodzenie, co wtórnie prowadzi do uszkodzeń białek i DNA. Człowiek pobiera z pożywieniem ok. 2,2 mg wanadu dziennie. Szczególnie dużo tego mikroelementu znajduje się w produktach pochodzenia morskiego, czarnym pieprzu, nasionach kopru, grzybach, pietruszce i szpinaku. * * * Charakterystykę innych mikroelementów: miedzi, manganu przedstawiono w poprzednich artykułach (Lider: 2001, Nr 7-8). i kobaltu
