powiatowy program opieki nad zabytkami
advertisement
Załącznik nr 1 do uchwały nr ………………… Rady Powiatu w Ostrowcu Św. z dnia …………………. 2010 r. POWIATOWY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI NA LATA 2010 – 2014 DLA POWIATU OSTROWIECKIEGO Ostrowiec Świętokrzyski 2010 r. Opracował: Wojciech Kotasiak Program opieki nad zabytkami dla Powiatu Ostrowieckiego na lata 2010 – 2014 sporządzony został na podstawie materiałów pochodzących z „Programu opieki nad zabytkami w Województwie Świętokrzyskim na lata 2007 - 2011” przygotowanym we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Świętokrzyskiego w Kielcach, Regionalnym Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytków w Kielcach, służbami Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach oraz na podstawie „Strategii Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Ostrowieckiego do roku 2020” opracowanej przez Business Mobility International Sp. z o. o. w Słupsku na zlecenie Starostwa Powiatu Ostrowieckiego w 2003 roku, a także materiałów zebranych w trakcie ewidencjonowania obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie Powiatu Ostrowieckiego. Pełna ewidencja obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków oraz objętych ochroną konserwatorską znajduje się w zasobach Wydziału Edukacji, Kultury, Kultury Fizycznej i Turystyki Starostwa Powiatowego w Ostrowcu Św. Obejmuje opis obiektów, dokumentację fotograficzną obiektów zabytkowych gmin Powiatu Ostrowieckiego oraz miasta Ostrowca Świętokrzyskiego ( w układzie czterech sektorów). 1 Spis treści. 1. Wprowadzenie…………………… …………………………………. str. 3 2. Podstawa prawna opracowania……………………………………. str. 4 3. Zasady współdziałania miedzy Urzędem Ochrony Zabytków, a organami samorządowymi w zakresie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego……….... str. 9 4. Dziedzictwo i krajobraz kulturowy czynnikiem polityki rozwoju Powiatu Ostrowieckiego …………………………………………….. str. 10 a. Szanse stwarzane przez zasoby dziedzictwa kulturowego ............... str. 10 b. Zagrożenia zasobów dziedzictwa kulturowego …………………… str. 13 c. Bariery i konflikty ………………………………………………… str. 13 d. Rezerwy tkwiące w zasobach dóbr kultury ……………………… str. 14 5. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego w Powiecie Ostrowieckim………………………………………….. str. 15 a. Obszar Powiatu Ostrowieckiego – rys historyczny………………. str. 15 b. Zabytki rejestrowe, pomniki historii ……………………………… str. 16 c. Pozostałe obiekty dziedzictwa kulturowego ……………………… str. 21 d. Zasoby dziedzictwa kulturowego – zabytki ruchome …………….. str. 23 e. Krajobraz kulturowy ……………………………………………… str. 25 f. Zasoby archeologiczne ……………………………………………. str. 26 g. Zabytki niematerialne i czynniki regionalnej tożsamości ………… str. 28 6. Parki kulturowe w Powiecie Ostrowieckim ………………………. str. 29 a. W obrębie stanowisk archeologicznych. b. Istniejące parki kulturowe. c. Proponowane parki kulturowe i szlaki kulturowe…………………. str. 31 7. Cele strategiczne i priorytety działań w okresie 2010 -2014……… str. 35 8. Społeczni opiekunowie zabytków ………………………………….. str. 38 9. Instrumenty finansowania programu opieki nad zabytkami ……. str. 39 a. Zakres i warunki finansowania programu opieki nad zabytkami na szczeblu Powiatu Ostrowieckiego ……………………………….. str. 39 b. Regionalny Program Operacyjny Województwa Świętokrzyskiego. str. 40 c. Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko”……………… str. 42 d. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013…….. str. 45 e. Środki finansowe „Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego” oraz „Norweskiego Mechanizmu Finansowego”… str. 48 f. Programy Operacyjne Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego………………………………………........ str. 49 10. Instrumenty wdrażania i monitoring Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Ostrowieckiego…………………………… str. 56 a. Wdrażanie programu b. Monitorowanie realizacji Programu………………………………... str. 57 11. Literatura przedmiotu………………………………………………. str. 58 2 1. Wprowadzenie Troska o dobro wspólne, jakim są materialne i niematerialne dobra kultury, jest konstytucyjnym obowiązkiem każdego obywatela. Kwestie dbałości o zachowanie spuścizny narodowej nabierają szczególnego znaczenia w aspekcie funkcjonowania we wspólnej przestrzeni kulturowej Europy. W dokumentach programowych Unii Europejskiej wiele miejsca poświęcono uregulowaniom dotyczącym sfery kultury. Wyraźnie akcentowana jest w nich sprawa zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim oraz promowania wspólnego dziedzictwa kulturowego z poszanowaniem zasady respektowania narodowej i regionalnej różnorodności kulturowej. Wynikająca z wagi problematyki konieczność systemowego uporządkowania zagadnień z dziedziny opieki nad zabytkami jest nowym wyzwaniem dla władz samorządowych regionów w Zjednoczonej Europie. Program opieki nad zabytkami Powiatu Ostrowieckiego jest istotnym dokumentem podejmującym próbę wyznaczenia priorytetów i kierunków działań w dziedzinie opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego. Stanowi on ważny instrument realizacji polityki rozwoju Powiatu w perspektywie czterech lat. U źródeł jego powstania leży przekonanie, że kultura jest jednym z podstawowych czynników decydujących o szansach rozwoju społeczno-ekonomicznego, wartością niezbędną w kreowaniu nowoczesnego, wykształconego i aktywnego społeczeństwa obywatelskiego. Przystępując do prac nad Programem stwierdzono, że gminy Powiatu Ostrowieckiego nie posiadają „Gminnych programów opieki nad zabytkami”, gdyż są na etapie ich opracowywania i mają jedynie spisy ewidencyjne zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego, przekazane do wiadomości przez Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach. Spisy zawierają nazwę obiektu, datację, adres i w miarę możliwości imienny wykaz właścicieli. W przypadku Gminy Ostrowiec Świętokrzyski w 2008 roku został sporządzony opisowy wykaz obiektów z załączonym katalogiem fotografii identyfikacyjnych. Należy jednak podkreślić, że kwestie ochrony substancji zabytkowych mają swoje odzwierciedlenie w dokumentach dotyczących strategii rozwoju Powiatu Ostrowieckiego. Dotyczy to planów rewitalizacji obszarów poprzemysłowych oraz planów i studiów zagospodarowania przestrzennego. Dla niektórych zespołów opracowano, bądź są w opracowaniu szczegółowe plany zagospodarowania przestrzennego jak np. Rezerwat Archeologiczno-Przyrodniczy 3 w Krzemionkach, Park Jurajski w Bałtowie oraz będący w fazie koncepcyjnej „Szlak Gombrowiczowski”. Niniejszy Program obejmuje teren całego Powiatu Ostrowieckiego z uwzględnieniem poszczególnych gmin i zadań na nich spoczywających. Jego ideą jest stworzenie spójnego systemu opieki nad zabytkami na terenie Powiatu Ostrowieckiego obejmującego ochronę i poprawę stanu zasobów środowiska kulturowego, promocję i turystyczne udostępnienie zabytkowych atrakcji, uwzględnienie otoczenia obiektów zabytkowych, parków kulturowych i krajobrazowych w działaniach samorządów zmierzających do kształtowania i utrzymania ładu przestrzennego, a także edukacji, budowania tożsamości kulturowej i obywatelskiej oraz rozwoju gospodarczego. Powiatowy program opieki nad zabytkami otrzymuje moc prawną po podjęciu uchwały przez Radę Powiatu w Ostrowcu Św. zatwierdzającą jego treść. 2. Podstawa prawna Podstawę prawną do opracowania Powiatowego programu opieki nad zabytkami stanowią zapisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 poz.1568 z 2003 roku z późn. zm.)) która to ustawa w art.87 ust.1 zobowiązuje zarządy powiatów do sporządzenia na okres 4 lat powiatowego programu opieki nad zabytkami. Przyjęty Programu opieki nad zabytkami w Województwie Świętokrzyskim na lata 2007-2011 stał się materiałem wyjściowym do opracowania programu na poziomie samorządów powiatowych. Ponadto Program nawiązuje do dokumentu „Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Ostrowieckiego do roku 2020” (Ostrowiec Św. listopad 2005 r.) opracowanego przez Business Mobility International Spółka z o. o. 76-200 Słupsk Al. 3 – go Maja nr 11. Program ma celu: 1. włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji zagospodarowania przestrzennego Województwa Świętokrzyskiego w tym Powiatu Ostrowieckiego, 2. uwzględnienie warunków ochrony zabytków, krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z warunkami ochrony przyrody oraz równowagi ekologicznej, 3. zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, 4. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, 5. podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspierających inicjatywy sprzyjające pozyskiwaniu środków finansowych na opiekę nad zabytkami, 4 6. określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków, 7. podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. Ust. Nr 91 poz.578, art.4 poz.1 pkt.7 - z późniejszymi zmianami –Dz. Ust. Nr 142 poz.1592 z 2001 r.) wśród zadań własnych o charakterze obligatoryjnym wymienia również zadania z dziedziny kultury i ochrony jej dóbr, zagospodarowania przestrzennego oraz turystyki. Samorządy zobowiązane są zatem do uwzględniania kwestii ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu oraz aktualizacji planów zagospodarowania powiatu. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadza zasady ochrony i opieki nad zabytkami, definiuje pojęcie zabytku, określa formy ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków (w tym administracji samorządowej) oraz formy finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowanie, zabezpieczenie i dokumentowanie. Podstawowe zadania to: 1. zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, 2. zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytku, 3. przeciwdziałanie niszczeniu i niewłaściwego korzystania z zabytków, 4. przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, 5. kontrola stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, 6. uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w działaniach niezbędnych przy kształtowaniu środowiska. W zgodności z ustawą – opieka nad zabytkami sprawowana jest przez jego właściciela lub posiadacza i polega na zapewnieniu warunków do: 1. naukowego badania i dokumentowania zabytków, 2. prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, 3. zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, 4. korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, 5. popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. 5 Za zabytek uznaje się nieruchomość, lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. W myśl tej definicji opiece podlegają bez względu na stan zachowania: zabytki nieruchome będące w szczególności: krajobrazami kulturowymi, układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego, obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami i innymi zakładami przemysłowymi, cmentarzami, parkami, ogrodami a także formami zaprojektowanej zieleni, miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; zabytki ruchome będące w szczególności: dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły kolekcje, numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, wytworami techniki, urządzeniami gospodarczymi, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych form gospodarowania, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, materiałami bibliotecznymi, instrumentami muzycznymi, wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; zabytki archeologiczne będące w szczególności pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej; ponadto ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektów budowlanych, placów, ulic lub jednostki osadnicze. Formami ochrony zabytków są: wpis do rejestru zabytków, który dla terenu Województwa Świętokrzyskiego jako całości prowadzi Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach; uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków lub parku kulturowego o szczególnej wartości dla kultury przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego (po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytków) oraz zachowania wyróżniających się 6 krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej; ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględniające w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków i ich otoczenia; innych zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków oraz parków kulturowych. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ustala się również, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustalenia planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków. Na szczeblu wojewódzkim prawnym organem zajmującym się ochroną zabytków jest Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach, którego powołuje i odwołuje Wojewoda na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków lub za jego zgodą. Do zadań Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków należy w szczególności: realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; sporządzanie w ramach przyznanych środków budżetowych, planów finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie; wydawanie zgodnie z właściwością, decyzji, postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w Ustawie oraz w przepisach odrębnych; sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytkach oraz badań archeologicznych; organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; opracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów; upowszechnianie wiedzy o zabytkach; współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków. 7 Na szczeblu wojewódzkim organem opiniodawczym w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jest Wojewódzka Rada Ochrony Zabytków działająca przy Świętokrzyskim Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków w Kielcach. W jej skład wchodzi od 5 do 10 członków powoływanych na okres 4 lat przez rzeczonego konserwatora. Na szczeblu Powiatu Ostrowieckiego sprawami opieki nad zabytkami zajmuje się Wydział Edukacji, Kultury, Kultury Fizycznej i Turystyki Starostwa Powiatowego, który nadzoruje działalność w tym zakresie, w szczególności: koordynacji współpracy pomiędzy Starostwem Powiatowym w Ostrowcu Św. a Świętokrzyskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami i obiektami dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu; sporządzania ewidencji zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie gmin wchodzących w skład powiatu ostrowieckiego; opracowania i aktualizowania Powiatowego programu opieki nad zabytkami; monitorowania stanu zachowania zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie Powiatu Ostrowieckiego, przygotowywania odpowiednich raportów i przekazywania do wiadomości i dalszego działania Świętokrzyskiemu Konserwatorowi Zabytków w Kielcach; aktualizowania dokumentacji opisowej i fotograficznej zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie gmin Powiatu Ostrowieckiego; współpracy z wójtami i burmistrzami Powiatu Ostrowieckiego w zakresie inicjowania działań w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami oraz obiektami dziedzictwa kulturowego; pośrednictwa przy wnioskowaniu do Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach o wpisywanie do rejestru zabytków obiektów kwalifikujących się do prawnej opieki nad nimi; przygotowania stosownych wniosków wraz z uzasadnieniami merytorycznymi i konserwatorskimi; inicjowania przedsięwzięć konserwatorskich w zabytkach w porozumieniu ze Starostą Powiatu i za wiedzą Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatorem Zabytków w Kielcach i pod jego nadzorem; monitorowania znalezisk archeologicznych i powiadamiania o nich Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków; zbierania informacji o stanie przechowywania zabytków ruchomych i prywatnych kolekcji zbiorów, składania raportów Świętokrzyskiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Kielcach o stanie ich przechowywania; 8 wykonywania przez Powiat Ostrowiecki zadań objętych Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Samorząd Powiatu Ostrowieckiego uchwalając instrumenty realizacji celów polityki regionalnej, którymi są: strategia rozwoju powiatu oraz programy branżowe, bierze pod uwagę kierunki działań związane ze wspieraniem rozwoju kultury oraz ochrony i racjonalnym wykorzystaniu dziedzictwa kulturowego. 3. Zasady współpracy pomiędzy Urzędem Ochrony Zabytków a samorządem powiatowym w zakresie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 6 ust.1 wymienia zabytki nieruchome podlegające ochronie i opiece bez względu na stan zachowania, dla których określono formy ochrony. Między innymi, oprócz wpisu do rejestru zabytków wskazano na ustalenia i zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Ogólnie ujmując stanowią one krajobraz kulturowy zdefiniowany w tejże Ustawie jako przestrzeń ukształtowana historycznie w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze, elementy małej architektury, jak również inne zabytki nieruchome nie wpisane do rejestru zabytków, a jedynie do ewidencji gminnej. Zapis niniejszego planu spełnia warunek ustawowej ochrony zabytków lub obszaru, (np. strefy ochrony wraz ze sposobem ochrony). Mimo, że w planie miejscowym określa się obowiązkowo, miedzy innymi zasady ochrony krajobrazu kulturowego, to w zasadzie przedkładane do uzgodnienia projekty planów pomijają to zagadnienie, ograniczając się jedynie do kwestii dalszej części ustawowego zapisu, to jest do zasady ochrony środowiska, przyrody, pomijając zabytki małej architektury oraz zabytki nie wpisane do rejestru. Poza tym we wnioskach składanych Konserwatorowi brak jest zapisów rozstrzygających o sposobach ochrony dziedzictwa kulturowego. Należy podkreślić, że ustalenia planu są formą ochrony, która w przypadku braku wpisu do rejestru zabytków jest jedyną możliwością ochrony wartości historycznych i dziedzictwa kulturowego. Ustalenie zasad ochrony krajobrazu kulturowego i zabytków jest ustawowym obowiązkiem przy sporządzaniu projektów planów miejscowego zagospodarowania. Potrzebne jest zatem korzystanie ze zweryfikowanych spisów adresowych obiektów dziedzictwa kulturowego. Ustawowym obowiązkiem władz samorządowych jest sporządzenie planu miejscowego i planu ochrony. Zadaniem osoby upoważnionej przez Starostę Powiatowego do ochrony zabytków jest pełne wykorzystanie materiałów archiwalnych znajdujących się w zasobach gmin powiatu, urzędu konserwatorskiego i innych instytucji oraz materiałów opublikowanych w celu 9 wykorzystania ich przy sporządzaniu planów miejscowego zagospodarowania jak i planu ochrony zabytków. Konserwator zabytków jedynie wskazuje co chronić, a po przedłożeniu zapisu planu ochrony, ostatecznie uzgadnia zapis, a tym samym sposób ochrony. Gminna i powiatowa ewidencja zabytków i plan ochrony zbytków stanowią podstawową wiedzę o zasobach i zamierzeniach związanych z zabytkami i krajobrazem kulturowym. Dokument ten określa znaczenie, zasięg, waloryzację i ocenę stanu technicznego zabytków oraz zamierzenia dotyczące zabytków, a także ich rewaloryzację i sposoby ochrony. Zadaniem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, po określeniu przedmiotu ochrony, jest administracyjne uzgadnianie planów miejscowego zagospodarowania, a tym samym przyjęcia zasad, sposobu i zakresu ochrony, bądź odmowa uzgodnienia projektu planu miejscowego. Administracyjny charakter Urzędu Ochrony Zabytków nie daje możliwości sporządzania opracowań analitycznych i badawczych, które by przybliżały i precyzowały sposoby ochrony konserwatorskie. Działania WUOZ ograniczają się do udostępnienia rejestru zabytków powiatu i ewidencji w formie kart obiektowych w zakresie zabytków, układów urbanistycznych, architektonicznych i archeologicznych oraz materiałów archiwalnych Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ). Osoba zajmująca się ochroną zabytków z ramienia Starostwa Powiatowego sporządza analizę zachowania ciągłości kulturowej i historycznie ukształtowanej przestrzeni, na której będzie można określać istotę przedmiotu ochrony układów przestrzennych wraz z krajobrazem kulturowym. W drugim etapie do jej obowiązków należy sporządzenie warunków waloryzacji, aby nie ograniczać się jedynie do wyznaczania mniej lub bardziej wiarygodnej „strefy ochrony konserwatorskiej”, bowiem nie wszystko co się w niej znajduje można zakwalifikować jako obiekt warty ochrony. Istota właściwej współpracy upoważnionej osoby z konserwatorem tkwi we właściwym zwaloryzowaniu zasobów Powiatu i wyznaczeniu priorytetów. Jej podstawą jest planowanie ochrony i wizja tego, co należy realizować. Natomiast na konserwatorze spoczywa obowiązek weryfikowania owych wizji w kontekście materii zastanej i nadawanie jej harmonijnego sposobu realizacji, zgodnego z zapotrzebowaniem gospodarczym Powiatu, ponieważ ochrona nie powinna sprowadzać się jedynie do zakazów i nakazów, lecz łączyć spadek dziedzictwa kulturowego ze współczesnymi potrzebami, jego racjonalne zagospodarowywanie i kontynuacja dla przyszłości. 4. Dziedzictwo i krajobraz kulturowy czynnikiem polityki rozwoju Powiatu Ostrowieckiego. a. Szanse stwarzane przez zasoby dziedzictwa kulturowego: Powiat Ostrowiecki, pomimo swej krótkiej historii istnienia jako samodzielnej jednostki administracyjnej, położony jest w regionie mającym własną historyczną 10 metrykę sięgającą połowy XVI wieku, która uległa znacznej legitymizacji na przełomie XVIII/XIX wieku dzięki rozwojowi przemysłu wydobywczego i hutniczo – przetwórczego. Następstwem był rozwój komunikacyjny (sieć drogowa i doprowadzenie kolei), wreszcie tendencje aglomeracyjne powstałe na tym podłożu. Tradycja historyczna ukształtowała na przestrzeni wieków regionalną specyfikę kulturową wyrażaną poprzez: ciągłość osadnictwa od okresu neolitu po współczesność (Ćmielów – Gawroniec, Stryczowice, Ostrowiec - Wąwozy, Szewna, Ostrów, Kunów, Waśniów, Denków, Bałtów itp.); tradycje hutnicze sięgające okresu wpływów rzymskich w I – IV w. n. e. manifestujące się licznymi stanowiskami archeologicznymi osadnictwa i pierwszych dymarek typu gniazdowego (Kunów, Ostrowiec, Chmielów Piaskowy, Janik, Bodzechów); tradycje nowożytnego hutnictwa i górnictwa – Denków ( XVI w.), fryszerka w Kuźni (dzielnica Ostrowca, XVIII w.), huty w Chmielowie, Klimkiewiczowie, Bodzechowie (XIX w.), kopalnie rudy żelaza – Jędrzejowice, Podszkodzie, Sadłowizna (XIX w.); ciągłość etnograficznych wielkoobszarowych wpływów kulturowych regonów Sandomierszczyzny, Pogórza Świętokrzyskiego i puszczy iłżeckiej (pośrednio puszczy kozienickiej) tradycje ludowej wytwórczości garncarskiej w Denkowie, Koszarach, Wólce Bodzechowskiej i Ćmielowie; tradycje przemysłu ceramicznego zapoczątkowanego na przełomie XVIII/XIX w. w Ćmielowie, Gromadzicach i Denkowie; ciągłość tradycji patriotycznych związanych z walkami o niepodległość począwszy od wojen szwedzkich (Stefan Czarniecki); Powstania: Listopadowe i Styczniowe; Republikę Ostrowiecką 1905 roku obejmującą trzy ościenne powiaty (Ignacy Boerner), Polska Organizacja Wojskowa; ruch robotniczy w 20 – leciu międzywojennym, ruch oporu w II wojnie światowej oraz działalność NSZZ „Solidarność” w latach 1980-1989; wybitną rolę lokalnych inicjatyw społecznych: działalność PTK od 1913 roku, po II wojnie św. PTTK; Gminy Bałtów, na terenie której powstał Park Jurajski i rozbudowana wokół niego infrastruktura turystyczna, „Żywego Muzeum Porcelany” w Ćmielowie; zorganizowanie Muzeum Regionalnego w Ostrowcu i urządzenie Rezerwatu Archeologiczno – Przyrodniczego w Krzemionkach; miejsca urodzeń wybitnych twórców kultury i naukowców – Wespazjana Kochowskiego (pamiętnikarza), Antoniego Piotrowskiego (malarza), Mariana Raciborskiego (przyrodnika i etnografa), Jan Samsonowicz (geologa,) Witolda Gombrowicza (pisarza i dramaturga) i innych. 11 Rezerwat Archeologiczno–Przyrodniczy w Krzemionkach k/Ostrowca Św. jeden z najlepiej zachowanych zabytków kultury technicznej neolitycznego pragórnictwa (krajobraz nakopalnianą i zachowane w dobrym stanie neolityczne wyrobiska górnicze). Bogactwo zasobów dziedzictwa kulturowego regionu zarówno formalnie uznanych za zabytki jak i pozostałych daje szanse ich pełnego wykorzystania dla promocji turystycznej powiatu. Stanowi przy tym decydujący składnik tożsamości kulturowej mieszkańców, źródło lokalnej dumy, motyw do twórczej kontynuacji wartościowej tradycji w kształtowaniu na zewnątrz wizerunku lokalnej społeczności. Otwiera także przestrzeń do pogłębionych badań naukowych nad wszelakimi problemami dotyczącymi pełnego spektrum powiatu. Szczególną rolę odgrywają tu obszary aktywne turystycznie i zespoły zabytkowe o wysokich walorach poznawczych przede wszystkim takie jak: Turystyczna aglomeracja w Gminie Bałtów, w której skład wchodzą: zespół pałacowo parkowy – dawna siedziba książąt Druckich – Lubeckich wzniesiona w końcu XIX w na osnowie XVI - wiecznego dworu obronnego, eklektyczny kościół parafialny z przełomu XIX/XX w. zespół infrastruktury gospodarczej majątku z jazem na rzece kamiennej i dwoma młynami z pocz. XX w. oraz elementy małej architektury, a przede wszystkim kompleks edukacyjno – rekreacyjny, w tym muzeum paleontologiczne i zespół urządzeń rekreacyjnych (spływ rzeka kamienną, stok narciarski, „górska kolejka”, ogród zoologiczny typu „safari” itp., Zespół neolitycznych kopalń krzemienia w Rezerwacie Archeologiczno – Przyrodniczym w Krzemionkach obejmujący 179 ha powierzchni rezerwatu ścisłego, Grodziska prasłowiańskie w Gromadzicach, Grójcu, Nietulisku i Mychowie Romańska rotunda w Grzegorzowicach, Zabytkowe kościoły w Waśniowie, Szewnie, Kunowie, Ćmielowie, Rudzie Kościelnej, Zamek Szydłowieckich w Ćmielowie, Kompleks walcowni w Nietulisku z 1845 roku zachowany w postaci trwałej ruiny, Historyczne zespoły urbanistyczne (Waśniów, Kunów, Ćmielów, Denków, Ostrowiec Św.), Zespoły parkowo – pałacowe w Ostrowcu (Częstocice i Kuźnia), Chocimowie, Boksycach, Wronowie, Rudzie Kościelnej, Mirogonowicach, Przeuszynie, Żywe Muzeum Porcelany przy fabryce „AS” w Ćmielowie, Muzeum Historyczno – Archeologiczne w Ostrowcu Św. Miejsca Pamięci Narodowej ( w formie pomników, obelisków itp.). Poza walorami kulturowymi obiekty i zespoły zabytkowe posiadają niejednokrotnie wysoką wartość materialną i użytkową. Przy racjonalnym 12 i konsekwentnym postępowaniu wspartym znowelizowanym prawem oraz stosownym dofinansowaniem i pobudzeniem wrażliwości społecznej, należy większość zabytków utrzymać w dobrym stanie, uzupełnić zasoby o elementy ujawnione drogą pogłębionego rozpoznania, stworzyć warunki do bardziej skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego. b. Zagrożenia zasobów dziedzictwa kulturowego Lokalne zaniedbania lub zdewastowany krajobraz kulturowy powodujący ograniczenia rozwoju funkcji turystycznych; Braki i zaniedbania w remontach i rewaloryzacji zachowanych zespołów staromiejskich. Prace przeprowadzane bez konsultacji konserwatorskiej, mogą powodować utratę ich walorów zabytkowych. Zły stan techniczny niektórych obiektów i zespołów zabytkowych będących we władaniu AWRSP lub samorządów lokalnych (gmin) spowodowany trudnościami ze znalezieniem użytkowników lub nabywców mogących podołać wymogom rewaloryzacyjnym. Opuszczone obiekty sakralne gmin wyznaniowych (np. drewniany kościół polsko – katolicki w Podgórzu), a także zaniedbane cmentarze i pochówki wojenne powodują wymazywanie śladów wielokulturowej historii regionu. Ograniczone możliwości adaptacji obiektów zabytkowych (zwłaszcza budowli drewnianych), gospodarczej i miejskiej zabudowy mieszkaniowej na współczesne cele, wysokie koszty remontów niewspółmierne do możliwości właścicieli prowadzą te obiekty do ruiny i rozbiórki. c. Bariery i konflikty Barierą dla inwestowania są ustanowione prawnie strefy ścisłej (pełnej) ochrony konserwatorskiej i archeologicznej. Istotne ograniczenia stwarzają też pozostałe strefy konserwatorskie oraz projektowane obszary chronionego krajobrazu kulturowego – stosownie do przepisów ustawy o ochronie dóbr kultury. Konflikt pomiędzy rozwojem osadnictwa i infrastruktury technicznej a walorami harmonijnego otwartego krajobrazu kulturowego, krajobrazu zabytkowego, z zasobami dziedzictwa archeologicznego. Postępujące rozproszenie zabudowy wiejskiej i podmiejskiej, formy agresywne nowych budowli, tak zwane „drutowanie” krajobrazu, potencjalne niszczenie stanowisk archeologicznych w trakcie prac ziemnych i pełna destrukcja w rejonie intensywnych działań inwestycyjnych. 13 Konflikt pomiędzy intensywną gospodarką rolno – leśną i eksploatacją surowców mineralnych a zasobami dziedzictwa archeologicznego. Odznacza się postępującym bezpowrotnie niszczeniem płytkich stanowisk archeologicznych przez głęboką orkę (np. stanowiska pieców dymarskich), podorywanie kurhanów i grodzisk lub rozległe prace melioracyjne i wyrobiska kopalniane. d. Rezerwy tkwiące w zasobach dóbr kultury Obszar Powiatu Ostrowieckiego posiada zaktualizowaną ewidencję zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego. Nie mniej nie wykonano jeszcze pogłębionych badań nad zachowanymi walorami tradycyjnej zabudowy wiejskiej, małej architektury kultowej (np. przydrożne figury i kapliczki), wartościowych układów ruralistycznych, kompozycji krajobrazu zabytkowego, pozostałości budowli technicznych (np. młyny wodne), stanowisk archeologicznych (badania AZP objęły około 40% powierzchni powiatu ) oraz miejsc pamiątkowych związanych z życiem i działalnością postaci historycznych. Rozpoznanie w tym zakresie może znacznie poszerzyć dotychczasowy zasób zabytków i przynieść unikatowe odkrycia zwiększające atrakcyjność kulturową i turystyczną gmin wchodzących w skład Powiatu Ostrowieckiego (np. zbadanie i udostępnienie turystyczne grodziska w Mychowie, młyna wodnego w Bałtowie itp.). Dobrze rozpoznane zasoby dóbr kultury, utrzymane lub doprowadzone do dobrego stanu z zadbanym otoczeniem krajobrazowym, właściwie użytkowane i odpowiednio promowane mogą znacząco wpłynąć na zwiększenie zainteresowania turystycznego oraz potencjalny wzrost atrakcyjności inwestycyjnej. Przykładem służy Ćmielów: z jednej strony znakomita rekonstrukcja fabryki „AS” z żywym muzeum porcelany, z drugiej zaś będący w prywatnych rekach zamek Szydłowieckich – obecnie restaurowany przez Stowarzyszenie Edukacji Historycznej „Zamek Ćmielów”. Podstawowe parametry inicjatyw w zakresie atrakcyjności turystycznej Powiatu Ostrowieckiego, za kilkoma wyjątkami (w tym głównie promocją), spoczywają w rekach lokalnych społeczności i prywatnych przedsiębiorców zdolnych do inwestowania w tej przestrzeni gospodarczej. Teren Powiatu Ostrowieckiego, ze względu na wysokie walory fizjograficzne należy do jednych z atrakcyjniejszych regionów Województwa Świętokrzyskiego stwarzających potencjalne warunki do rozwoju turystyki o zasięgu ogólnopolskim. („Szwajcaria Bałtowska” – Krzemionki, Szlak Gombrowiczowski, południowe rejony Puszczy Iłżeckiej, lessowe krajobrazy Wyżyny Opatowskiej itp.). 14 5. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego Powiatu Ostrowieckiego a. Obszar Powiatu Ostrowieckiego – rys historyczny Powiat Ostrowiecki powstał 1 stycznia 1999 roku na mocy ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. Ust. Nr 91 poz. 578). W jego skład wchodzą: Miasto Ostrowiec Świętokrzyski, Gminy Bałtów, Bodzechów, Ćmielów, Kunów i Waśniów, o łącznej powierzchni 614 km ². W okresie przedpiastowskim tereny te zamieszkiwały związki plemienne Lędzian. W początkach państwowości polskiej weszły w skład prowincji sandomierskiej. W okresie rozbicia dzielnicowego (1138 – 1306 r.) prowincja sandomierska stała się samodzielnym księstwem władanym przez syna Bolesława Krzywoustego – Henryka, a po jego śmierci, najmłodszego syna Kazimierza Sprawiedliwego. Po zjednoczeniu Polski przez Władysława Łokietka, księstwo przekształcono w województwo sandomierskie. W 1471 roku w skład województwa sandomierskiego wchodziły powiaty: sandomierski, wiślicki, radomski, opoczyński i chęciński. Powiat opatowski, został wydzielony znacznie później, aczkolwiek sejmiki wojewódzkie odbywały się w mieście Opatowie. Stan ten trwał do III rozbioru, (1795 r.) w wyniku którego region znalazł się w zaborze austriackim. Po 1815 roku wszedł w skład Królestwa Kongresowego, a siedzibę województwa sandomierskiego przeniesiono do Radomia. W roku 1837 województwo sandomierskie przemianowano w gubernię, której zasięg parokrotnie zmieniano. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku ówczesny powiat opatowski, a wraz z nim tereny obecnego Powiatu Ostrowieckiego, znalazły się w powstałym województwie kieleckim. Na terenie obecnego Powiatu Ostrowieckiego znajduje się 5 starych ośrodków miejskich. Waśniów lokowany w 1351 roku i nadany klasztorowi cystersów w Wąchocku. Kunów otrzymał prawa miejskie w 1365 roku i był siedzibą administracji dóbr biskupów krakowskich. Ćmielów przekształcony z osady w miasto w roku 1505 przez Krzysztofa Szydłowieckiego, Denków założony przez Stanisława Michowskiego w roku 1564 (dziś dzielnica Ostrowca Świętokrzyskiego) oraz Ostrowiec założony samowolnie przez Jakuba Gawrońskiego w 1597 roku. W roku 1924 Ostrowiec został wydzielony z obszaru administracyjnego powiatu opatowskiego i otrzymał status powiatu grodzkiego, który utracił w 1975 roku. Kwestią szczegółową są historyczne stosunki własnościowe dóbr ziemskich na terenie obecnego Powiatu Ostrowieckiego, do których odnosi się literatura przedmiotu (Jerzy Moniewski „Kartki z przeszłości Ostrowca i jego okolicy”, nakładem Muzeum HistorycznoArcheologicznego w Ostrowcu Św. Ostrowiec 1991 r.). 15 Powiat Ostrowiecki – podział administracyjny powiatu (terytoria 6 gmin). b. Zabytki rejestrowe, pomniki historii. Obiekty zabytkowe o istotnym znaczeniu dla Powiatu Ostrowieckiego są wpisane do rejestru zabytków Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytki nieruchome na podstawie decyzji wydanej z urzędu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, lub na wniosek właściciela zabytku nieruchomego, jak również użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek. W trybie określonym w ustawie do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tegoż zabytku. Wpis do rejestru historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego lub historycznego zespołu budowlanego nie wyłącza możliwości wydania decyzji o wpisie do rejestru wchodzących w skład tych układów lub zespołów zabytków nieruchomych. 16 Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia się w księdze wieczystej danej nieruchomości na wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku. Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków stanowi podstawę wpisu w katastrze nieruchomości. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków informację o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru ogłasza się w Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym Tabela nr 1: Zabytki Powiatu Ostrowieckiego - rejestrowe i ujęte w ewidencji. L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Gmina Bałtów Bodzechów Ćmielów Kunów Waśniów Ostrowiec Św. Denków* Razem Łączna zabytki ilość rejestrowe w ewidencji zabytków 38 6 32 58 12 46 77 19 58 109 32 77 65 19 46 125 8 117 22 3 19 494 96 398 * Dzielnice Ostrowca Św. – Denków ujęto oddzielnie ze względu na historyczną odrębność tej dzielnicy, przyłączoną do Ostrowca w 1954 roku. * W Ostrowcu Św. w roku 2009 zostały wpisane do rejestru zabytków dwa obiekty - Kolegiata p.w. Św. Michała (na osnowie XVII kościoła, rozbudowana w latach 1924 – 1938 według projektu inż. arch. Stefana Szyllera). - Kaplica cmentarna rodziny Pietrzykowskich na cmentarzu parafialnym przy ul. Denkowskiej. 17 Tabela nr 2: Zabytki Powiatu Ostrowieckiego - rejestrowe i ujęte w ewidencji według własności.. Liczba WojeSkarb Powiat zabytków Państwa wództwo L.p. Gmina 38 58 3. Bałtów Bodzech ów Ćmielów 4. 5. 1. 2. 3 1 6 2 77 1 - Kunów 109 11 Waśniów 65 Ostrowie c 7 Denków * Razem 125 6. 1 Komunalne Prywatne Związki Nie wyznaniowe uregulowane 8 2 11 26 11 24 1 - - 5 59 12 - 1 - 10 70 11 6 2 - - 17 21 20 5 3 3 3 37 52 6 21 22 - - - 5 6 10 1 494 21 5 11 84 245 94 34 Tabela nr 3: Zabytki Powiatu Ostrowieckiego – ze wskazaniem według rodzaju zabytku. Gmina Bałtów Sakral Obron Pałace Park Cment Domy Urbanist Użytku Inne ne ne i i arze mieszkal yka publicz dwory ne nego 6 1 1 5 14 1 10 - Bodzech ów* Ćmielów Kunów Waśniów 10 - 1 4 4 13 - 3 23 9 5 8 4 - 2 2 6 2 2 9 2 2 6 49 56 14 1 1 - 1 1 8 40 21 Ostrowie c* Razem 19 - 11 2 3 75 7 13 17 57 4 23 20 22 221 9 19 119 * W podanych wyżej tabelach statystycznych nie został ujęty Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczego w Krzemionkach oraz zabytki archeologiczne z uwagi na odrębną klasyfikację, o czym będzie mowa w odpowiednim rozdziale. * W tabeli nr 3 ze względów praktycznych nie zachodziła potrzeba 18 wyodrębniania dzielnicy Denków, którą potraktowano łącznie z miastem Ostrowcem Św. Na terenie Powiatu Ostrowieckiego znajduje się 96 zabytków wpisanych do rejestru Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach. Wpisy obejmują pojedyncze obiekty jak i zespoły zabytków oddzielnie sklasyfikowane. Z tej przyczyny w niżej wyszczególnionym imiennym wykazie zabytków rejestrowych figuruje 40 pozycji. W obrębie niektórych pod jedną pozycją jest wpisanych po kilka zabytków, np. wpis - walcownia w Nietulisku Fabrycznym zawiera 9 pozycji, zaś fabryka tektury w Dołach Biskupich aż 15 itd. W Gminie Bałtów: Bałtów - zespół pałacowo – parkowy pałacu Druckich – Lubeckich w stylu neobarokowym z końca XIX w. wybudowany na osnowie XVI dworu obronnego, przebudowanego w XVIII w na dwór. Bałtów - młyn murowany wodny (południowy) wraz z jazem. Pętkowice - zbór ariański (obecnie kościół rzymsko – katolicki p. w. św. Teresy) z XVII w. W Gminie Bodzechów: Bodzechów – park i zabudowania podworskie z XVIII/XIX w. Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczy w Krzemionkach około 3500 l. p. e. sklasyfikowany jako POMNIK HISTORII. Mychów – kościół p. w. św. Barbary z XVIII w. (przebudowany). Szewna – zespół kościoła parafialnego p. w. św. Mikołaja Biskupa z II poł. XVIII w. wg projektu ks. Józefa Karśnickiego (kościół murowany, bazylikowy, ogrodzenie kościoła, budynek plebanii, taras ze schodami –podpiwniczony, bliźniacze wikarówki, kaplica św. Anny, brama żelazna). Szwarszowice – murowany wiatrak tzw. „holender” z końca XIX w. W Gminie Ćmielów: Czarna Glina – zbiorowa mogiła powstańców z Powstania Styczniowego XIX w. Ćmielów – zespół kościoła p. w. Wniebowstąpienia Matki Boskiej XVI – XVIII w. (kościół murowany, ogrodzenie kościoła, dzwonnica). Ćmielów – zamek Szydłowieckich z XVI –XVII w. (budynek przedzamcza, Zamek i kaplica na wyspie, fortyfikacje ziemne). Przeuszyn – założenie podworskie z XIX w. ( dwór i park podworski). Ruda Kościelna – cmentarz parafialny koniec XVIII w. Ruda Kościelna – założenie podworskie z XVIII w. (dwór, park podworski, Ogrodzenie). Ruda Kościelna – gorzelnia z początków XX w. Ruda Kościelna – zespół kościoła z II poł. XVIII w. 19 W Gminie Kunów: Chocimów – park podworski z I poł. XIX w. Doły Biskupie – zespół fabryki tektury „Witulin” z końca XIX w. (budynek biurowy, budynek mieszkalny, dom dyrektora, dom noclegowy, hala fabryczna gniotownika, hala fabryczna „gniotowni”, komin, kuźnia, ogrodzenie fabryki, osiedle fabryczne, stajnia, hala tekturowni, układ hydroenergetyczny, warsztat kamieniarski I i II) W 2009 r. zweryfikowano stan zespołu i część obiektów wykreślono z rejestru zabytków. Kaplica – kaplica murowana p. w. św. Katarzyny z XVI w. Kunów – zespół kościoła parafialnego p. w. św. Władysława z pocz. XVII w. (kościół murowany bazylikowy, murowane ogrodzenie, kostnica, budynek „starej” plebanii, dzwonnica z 1896 r.). Nietulisko Fabryczne – zespół walcowni z I poł. XIX w. (budynek administracji, budynek wagi, magazyn, ogrodzenie walcowni, portiernia, suszarnia, układ hydroenergetyczny, walcownia). Nietulisko Małe – park podworski z poł. XIX w. W Gminie Waśniów: Boksyce – zespół dworu z pocz. XX w. ( dwór murowany, ogrodzenie, park, spichlerz, stajnia). Czajęcice – park podworski z poł. XIX w. Garbacz – park podworski z poł. XVIII w. Grzegorzowice – park podworski z końca XVIII w. Grzegorzowice – kościół parafialny murowany z XIII/XVII w. Kunin – zespół podworski z XIX/XX w. ( dwór, park). Mirogonowice – zespół podworski z II poł. XVIII w. (dwór – zdewastowany, park, lamus). Momina – kościół parafialny murowany z początków XIV w. Roztylice – kaplica NMP Matki Kościoła z XVIII w. (na Witosławskiej Górze). Sarnia Zwola – park podworski z końca XVIII w. Waśniów – zespół kościoła parafialnego p. w. ś.ś. Piotra i Pawła z XVII/XVIII w. (kościół murowany bazylikowy, dzwonnica). Wronów – park podworski z XVIII/XIX w. Miasto Ostrowiec Świętokrzyski: Cmentarz żydowski (lapidarium cmentarza) założony w 1734 roku. czynny do 1947. Zespół parkowo – pałacowy Wielopolskich z II Pol. XIX w. (obecnie Muzeum Historyczno – Archeologicznego ( pałac, park). Dworek t. zw. leśniczówka przy ul. Świętokrzyskiej nr 40 Zespół kościoła parafialnego p. w. Najświętszego Serca Jezusowego 1933 r (kościół drewniany bazylikowy, dzwonnica drewniana). Pałacyk myśliwski przy ul. Kuźnia 54 z końca XIX w. 20 Dzielnica Denków -Zespół kościoła parafialnego p. w. św. Stanisława Biskupa z pocz. XVIII w (kościół murowany jednonawowy, dzwonnica, mur wokół kościoła). Kolegiata p. w. Św. Michała. Kaplica cmentarna przy ul. Denkowskiej. c. Pozostałe obiekty dziedzictwa kulturowego W ewidencji dziedzictwa kulturowego Powiatu Ostrowieckiego ujętych jest 398 obiektów podlegających ochronie ze względu na ich wartość kulturową istotną dla tradycji regionu. Mieści się w niej wartość historyczna układów przestrzennych dokumentujących różne etapy rozwoju urbanistycznego jak i naturalnego kształtowania się przestrzeni antropogenicznej. Dotyczy to także zaniechanych dziś form budownictwa świadczących o poziomie bytowym minionych pokoleń, zakładów przemysłowych z ich techniczną infrastrukturą, a zwłaszcza wszelkich form architektury sakralnej, do których zaliczają się przydrożne kaplice i figury wotywne. Te ostatnie obiekty, za nielicznymi wyjątkami, nie są nawet odnotowane w ewidencji. Dlatego niezbędną jest pilna aktualizacja spisu poprzez jego uzupełnienie. Przyjmując spis ewidencyjny za obligatoryjny dokument we wszelkich działaniach przy opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, należy mieć nadzieję, że wiele obiektów o historycznym znaczeniu zostanie potraktowana z właściwą ostrożnością. W spisie ewidencyjnym znajduje się szereg obiektów, które powinny aplikować do Rejestru Zabytków Województwa Świętokrzyskiego ze względu na ich wartość historyczną i artystyczną. O ile ewidencja obiektów dziedzictwa kulturowego nie nakłada na ich użytkowników szczególnych rygorów konserwatorskich, łącznie z możliwością rozbiórki, o tyle wpisanie do rejestru poza oczywistą nobilitacją, zabezpiecza obiekty przed nieuzgodnioną z konserwatorem ingerencją. Poza tym obiekty chronione wpisem podlegają formalnym nakazom konserwatorskim w przypadku zaniedbania ich przez użytkownika. Nie mniej istotnym skutkiem wpisu jest możliwość korzystania z pomocowych środków zewnętrznych, jeśli zachodzi taka konieczność. Na terenie Powiatu Ostrowieckiego znajduje się 30 obiektów aktualnie wpisanych do ewidencji, które należy poddać weryfikacji przez służbę konserwatorską w celu wpisania ich do rejestru zabytków. w Gminie Bałtów 3 obiekty: - neobarokowy kościół parafialny p. w. Matki Boskiej Bolesnej - murowany młyn wodny tzw. „północny” - murowany budynek gorzelni w przysiółku Zamoście w Gminie Bodzechów 5 obiektów: - zespół fabryczny dawnej huty w Bodzechowie - budynek szkoły podstawowej w Chmielowie 21 - drewniany kościół parafialny w Sarnówku - cmentarz parafialny w Szewnie wraz z kaplicą cmentarną - tzw. kolumna bociana w Bodzechowie (poł. XIX w.) w Gminie Ćmielów 3 obiekty: - układ urbanistyczny Ćmielowa - kaplica cmentarna w Ćmielowie przy ul Zacisze - ruiny XIV wiecznej warowni w Podgrodziu w Gminie Kunów 3 obiekty: - układ urbanistyczny Kunowa - dwór Ośniałowskich w Chocimowie - dworek Wielopolskich w Sadłowiźnie (obecnie leśniczówka) w Gminie Waśniów 2 obiekty: - cmentarz grzebalny w Mominie - dwór we Wronowie w Mieście Ostrowiec Świętokrzyski 14 obiektów: - układ urbanistyczny śródmieścia (w obrębie starego miasta) - dworek Żakowskich przy ul. Siennieńskiej nr 14 - dworek Stanisława Saskiego przy ul. Siennieńskiej nr 47 (obecnie USC) - kamienica dr Jana Głogowskiego przy ul Głogowskiego nr 5 (UM) - figura św. Floriana przy Placu św. Floriana - zajazd pocztowy przy ul Szerokiej nr 3 ( z XVIII w.) - część cmentarza grzebalnego przy ul Denkowskiej ( procedura rozpoczęta) - młyn motorowy przy ul. Wardyńskiego nr 17 - willa Morawieckich przy ul. Wardyńskiego nr 28 (MBP) - dawny bank Pfeffera przy Alei 3-go Maja nr 7 (KPPP) - gmach Poczty Polskiej przy Alei 3-go Maja - pałacyk Bolesława Ryla przy ul. Czystej nr 13 a - dawny pałacyk dyrektora cukrowni „Częstocice” ul. Świętokrzyska nr 30 - neorenesansowy hotel fabryczny ul. Sandomierska 4. Wszczęcie procedury wpisania zabytku do rejestru należy z urzędu do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków lub na wniosek właściciela albo wieczystego użytkownika gruntu, na którym zlokalizowany jest zabytek. Do wniosku załącza się: wyciąg z planów geodezyjnych z oznaczeniem działki, na której leży przedmiotowy zabytek, wyciąg z rejestru gruntów, poświadczający tytuł własności, dokumentację pomiarową obiektu, (rzuty, przekroje, sytuację i orientację), dokładny opis obiektu, (w tym: materiał, konstrukcja, wnętrza, wyposażenie, instalacje, powierzchnia użytkowa, kubatura itp.), 22 dokumentację fotograficzną, historię obiektu, autora projektu, pierwotne przeznaczenie itp. stan zachowania, opis przeprowadzonych remontów, przebudów, napraw itp. zdarzeń, bibliografię i ikonografię. Rolą organów samorządu powiatowego lub gminnego winno być kreowanie procedur wpisywania zabytków do rejestru, przekonywanie właścicieli i użytkowników do podejmowania stosownych działań, a także pomoc przy sporządzaniu wniosków i niezbędnej dokumentacji. d. Zabytki dziedzictwa kulturowego – zabytki ruchome. Zabytkiem ruchomym są dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje, numizmaty, pamiątki historyczne, militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiały biblioteczne, dokumenty, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej, rękodzieła, okazy mineralogiczne, przyrodniczy, obiekty pochodzące z wykopalisk archeologicznych itp. noszące znamiona wartości historycznej i kulturowej, nie związane trwale z miejscem przechowywania. Do rejestru zabytków, zabytek ruchomy wpisuje się na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wniosek właściciela tego zabytku. Konserwator może wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia za granicę. Centralną ewidencję zabytków ruchomych prowadzi Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Do rejestru zabytków nie wpisuje się zabytków wpisanych do inwentarza muzeum lub wchodzących w skład narodowego zasobu bibliotecznego. Muzeum stanowi najważniejszą formę organizacyjną opieki nad zabytkami ruchomymi. Gromadzi, rejestruje, konserwuje, przechowuje i udostępnia publiczności w formie wystaw wytwory kultury, sztuki, wiedzy i przyrody oraz prowadzi działalność naukową, oświatową i popularyzatorską. Pozyskany przez muzeum obiekt podlega wstępnej kwalifikacji określającej jego wartość historyczną, artystyczną lub jako okaz przyrodniczy. Następnie dokonuje się jego komisyjnej wyceny. Po dokonaniu kwalifikacji obiekt wpisuje się do księgi wpływów muzealiów. Następnie opracowuje się kartę katalogu naukowego (dokładny opis, fotografię, stan zachowania, pochodzenie, autora, bibliografię związaną z obiektem). Kolejną czynnością jest wpis do działowej księgi inwentarzowej i założenie karty magazynowej w której uwidacznia się miejsce przechowywania obiektu, wystawienie w ekspozycji oraz wypożyczenie. Wymienione księgi są dokumentami ścisłego zarachowania. Strony muszą być ponumerowane, przeszyte trwałym sznurem, a jego końce opieczętowane pieczęcią lakową. 23 Wykreślenie zabytku z księgi inwentarzowej wymaga pisemnej decyzji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Poza tym w każdym muzeum musi być założona na podobnych zasadach księga ruchu muzealiów, do której wpisuje się obiekty obce przebywające czasowo w muzeum, wypożyczone na czas ekspozycji z innych muzeów lub depozyty. Muzeum jest skarbnicą historii regionu i narodu, owocem pasji ludzi tu wyrosłych, efektem wieloletnich, mozolnych zabiegów lokalnych instytucji, samorządów, towarzystw regionalnych, miejscowej inteligencji, artystów i twórców ludowych, duchownych, nauczycieli i innych osób. Zasadę prowadzenia opisanej wyżej ewidencji eksponatów zaleca sie także muzeom prywatnym. Na terenie Powiatu Ostrowieckiego działają 3 muzea: Muzeum Historyczno – Archeologiczne w Ostrowcu Św. – podlegające samorządowi Powiatu Ostrowieckiego Muzeum Paleontologiczne w Bałtowie - prywatne Żywe Muzeum Porcelany „As” w Ćmielowie - prywatne. Ponadto istnieją nie zrealizowane jeszcze inicjatywy miejscowych animatorów kultury i miłośników techniki mające na celu powołanie dwu placówek muzealnych: Muzeum Witolda Gombrowicza Muzeum Historii Huty Ostrowiec (w wariancie oddziału Muzeum Historyczno – Archeologicznego w Ostrowcu Św.) Muzeum Witolda Gombrowicza miałoby na celu gromadzenie wszelkich pamiątek po pisarzu urodzonym w miejscowości Małoszyce, związanym w młodości z Bodzechowem i Dołami Biskupimi. Zajmowałoby się propagowaniem jego dorobku pisarskiego i rodzinnych stron, a tym samym promocją regionu. O powstanie Muzeum Historii Huty Ostrowiec, jako filiacji Muzeum Historyczno Archeologicznego zabiegają członkowie Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego (SITPH), byli pracownicy huty oraz absolwenci Akademii Górniczo – Hutniczej w Krakowie niegdyś związani z tym zakładem. W zbiorach Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Św. w archiwum Urzędu Miasta oraz w rekach prywatnych znajduje się wiele obiektów mogących łącznie stworzyć okazałą kolekcję obrazującą ponad 200 lat hutnictwa na terenach Powiatu Ostrowieckiego. Muzeum zajęłoby się także ochroną i ekspozycją w formie skansenu zachowanych jeszcze na obszarach pohutniczych urządzeń technicznych takich jak kompleks maszyn walcowni profili drobnych (walcarka wstępna, zespół klatek walcowniczych profili -5, dwie platformy podawcze, dwie obcinarki wyrobów walcowanych i prostownica) Warunki utworzenia muzeum powinny być przedmiotem oddzielnego szczegółowego opracowania w porozumieniu z obecnym właścicielem walcowni firmą Towarzystwo Inwestycyjne Zakładów Ostrowieckich (TIZO) w Ostrowcu (firma 24 „córka” INTERSPEEDU) w celu wyodrębnienia zespołu i hali fabrycznej w stanie pierwotnym. e. Krajobraz kulturowy. Ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami definiuje pojecie krajobrazu kulturowego, którym jest ”przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”. Powiat Ostrowiecki nie jest jednostką ukształtowaną w pełni na podstawach historycznych, a jedynie w rezultacie decyzji administracyjnych. Nie mniej w obecnych granicach posiada znaczące wyodrębniające go walory zwłaszcza w zróżnicowanych formach fizjograficznych. Osią jest dolina rzeki Kamiennej z jej południowymi dopływami Świśliny i Kamionki (Szewnianki) i dwoma przełomami w rejonie wsi Podgrodzie – Borownia oraz Bałtów – Skarbka. Na północ rozciąga się płaskowyż równiny denudacyjnej w większości porośnięty lasem mieszanym z przewagą sosny. Na południe pofalowana wyżyna leszowa z głębokimi malowniczymi jarami opiera się o Pasmo Jeleniowskie Gór Świętokrzyskich. W obszarze tym mamy kilka form krajobrazu kulturowego: Tereny gmin Waśniów i częściowo Kunowa i Ćmielowa zawierające liczne stanowiska pradziejowych neolitycznych osad i grobów megalitycznych oraz liczne zespoły piecowisk dymarkowych z okresu wpływów rzymskich. Dolina rzeki Kamiennej z jej dopływami (Świśliną i Kamionką – Szewnianką), wzdłuż których w XVII – XIX w. powstał ciąg zakładów przemysłowych, głównie hutniczych, połączonych w XIX w. skanalizowanym systemem hydroenergetycznym oraz przemysł ceramiczny, jako czynniki sprawcze rozwoju nowożytnego osadnictwa, infrastruktury komunalnej oraz zróżnicowanych form kultury niematerialnej mieszkańców., stanowiący obecnie fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Kamiennej (OCHKDRK) obejmujący łącznie 73.376 ha Zespół osadniczy związany z rękodziełem i przemysłem ceramicznym oraz wydobywczym surowców mineralnych. Zespół osadniczy związany z dobrami ks. Druckich -Lubeckich w Bałtowie oraz przełomem rzeki Kamiennej w Podgrodziu, Rudzie Kościelnej, Borii, Bałtowie, rezerwatami leśnymi „Modrzewie” i „Ulów”, odsłonięciami geologicznymi dolej jury i kamieniołomem w Skarbce. Jeleniowski Park Krajobrazowy obejmujący północne stoki Pasma Jeleniowskiego ze wzgórzami: Szczytniak (553,7 m. n. p. m) Góra 25 Witosławska (437,7 m. n. p. m.) i górą Wesołówka ( 468,6 m. n. p. m.) z rezerwatami „Małe gołoborze” , „Szczytniak” i „Wąwozy skalne” Wymienione obszary (poza już istniejącym Parkiem Jeleniowskim) posiadają szczególne walory krajobrazowo – kulturowe i jako takie powinny zostać uznane za parki kulturowe. Park kulturowy bowiem stanowi formę ochrony krajobrazu dającą możliwość stworzenia odpowiednich warunków dla zachowania występujących na jego terenie wartości historyczno – kulturowych, wiążąc je z ochroną środowiska naturalnego. (Szczegóły w dokumencie „Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Ostrowieckiego”) f. Zasoby archeologiczne. Stanowiska archeologiczne lokalizowane są na podstawie wiadomości pochodzących z różnych doraźnych źródeł i przypadkowych odkryć. Jednak przeważająca ilość informacji dostarczana jest obecnie przez planowane badania terenowe. Od 1978 roku realizowany jest program Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). W Województwie Świętokrzyskim, w tym na terenie Powiatu Ostrowieckiego, dysponentem programu jest Świętokrzyski Konserwator Zabytków w Kielcach. Prace polegają na systematycznej penetracji terenowej, połączonej z weryfikacją powierzchniową stanowisk i obiektów już wcześniej znanych. Ich rezultaty pozwalają na rozpoznanie intensywności osadnictwa w kolejnych epokach i okresach pradziejów, średniowiecza i nowożytności. Są też wykorzystywane w bieżących działaniach konserwatorskich. Powiat Ostrowiecki w ogólnopolskim podziale AZP obejmuje 24 sektory – w układzie południkowym w kolumnach: nr 68 – 72, i w układzie równoleżnikowym w pasach: nr 81 – 88. Każdy sektor ma wymiar 5 x 8 km, czyli 40 km ². Sektory: 82/71-72, 83/70-71 i 84/70 – były badane przez archeologów z Muzeum Historyczno – Archeologicznego w Ostrowcu (w przybliżeniu gminy Bałtów, Bodzechów i Ostrowiec Św.). Sektory: 68/ 83-85 i 69/85 (w przybliżeniu gminy Waśniów część Bodzechowa i Kunowa) badali archeolodzy Wojewódzkiego Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Kielcach. Sektory: 71/84 – 86 i 72/83 – 85 ( gmina Ćmielów, częściowo Bałtów i Bodzechów) archeolodzy Oddziału ODZ w Sandomierzu. Sektory: 69/82 – 84 i 70/82 i 85 nie są jeszcze przebadane. Sektor: 81/71-72 (północna część gminy Bałtów) badali archeolodzy ODZ w Radomiu. (Schematyczna mapa sektorów w załącznikach) W związku z istniejącym podziałem dokumentacje i materiały archeologiczne zebrane w rezultacie badań powierzchniowych AZP na terenie Powiatu Ostrowieckiego znajdują się w wyżej wymienionych ośrodkach. Powiat Ostrowiecki, a zwłaszcza tereny leżące na południe od rzeki Kamiennej należą do najbardziej obfitujących w stanowiska archeologiczne reprezentujące wszystkie epoki pradziejowe. W celu usprawnienia systemu powiadamiania służby konserwatorskiej o wszystkich znaleziskach odkrywanych w trakcie prowadzenia prac ziemnych różnego typu, w pierwszej kolejności należy powiadamiać Urzędy Gminne, które mają obowiązek informować bezpośrednio 26 Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach tel. (0-41) 344-56-34, adres 25-009 Kielce ul. Zamkowa nr 5. Jednocześnie należy powiadomić Starostwo Powiatowe w Ostrowcu Św. – Wydział Edukacji, Kultury, Kultury Fizycznej i Turystyki tel. (041) 247-52-15. Procedury postępowania związane ze znaleziskami archeologicznymi określa art. 32 i art. 33 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która mówi, że „przedmioty będące zabytkami archeologicznymi, odkrytymi, przypadkowo znalezionymi, albo pozyskanymi w wyniku badań archeologicznych, stanowią własność Skarbu Państwa”. Jedynym upoważnionym organem decydującym i zezwalającym na wszczęcie terenowych badań archeologicznych jest Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach. Każdy zespół badawczy działający na terenie Powiatu musi posiadać pisemne zezwolenie tego urzędu na prowadzenie prac terenowych. Najważniejsze stanowiska archeologiczne na terenie Powiatu Ostrowieckiego; Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczy w Krzemionkach, zespół neolitycznych kopalń krzemienia, obejmujący 193,4 ha rezerwatu ścisłego wpisanego w strefę ochronną o powierzchni 382 ha. Stanowisko wpisane do rejestru zabytków. 27 Zespół neolitycznych kopalń krzemienia we wsi Ruda Kościelna Borownia Ćmielów – Gawroniec, osada z epoki neolitu. (badania 1938, 1954 – 1960). Groby megalityczne w rejonie wsi Stryczowice i Broniszowice. Garbacz – osada neolityczna. Krzczonowice – neolityczna osada kultury „amfor kulistych”. Ostrowiec – Wąwozy, osada wielokulturowa (neolit – wczesne średniowiecze) Kunów – stanowiska zespołów dymarek z okresu wpływów rzymskich. Chmielów – stanowisko osadnicze z okresu wpływów rzymskich. Gromadzice – gródek wczesnośredniowieczny. Brzustowa – „Góra Zjawinna”, gródek wczesnośredniowieczny. Nietulisko Wielkie – gródek wczesnośredniowieczny. Mychów – gródek średniowieczny. W rejonie wsi Mychów – Szwarszowice – Jędrzejowice występują w dużej ilości warpie około szybowe będące pozostałościami kopalń rudy żelaza z okresu XVII – XX w. Stanowiska te nie były do tej pory badane ani inwentaryzowane. Jako pozostałość dawnego przemysłu wydobywczego wymagają bliższego archeologicznego rozpoznania. g. Zabytki niematerialne i czynniki regionalnej tożsamości. Powiat Ostrowiecki jest zróżnicowany pod względem etnograficznym, ponieważ leży na styku trzech dawnych grup kulturowych: Sandomierszczyzny, Pogórza Świętokrzyskiego i od północy zarysowane były wpływy regionu wywodzącego się z Puszczy Kozienickiej. Na skutek postępującego rozwoju cywilizacyjnego, zwłaszcza migracji ludności wyróżniki etnograficzne uległy praktycznie całkowitemu zatarciu. Dotyczy to m.in. technologii budownictwa, stroju czy niektórych obyczajów. Budownictwo w dawnej Sandomierszczyźnie kształtowały naturalne warunki bezleśnej wyżyny lessowe, Stąd typ chaty pół ziemiankowej (dziś zupełnie nie istniejącej). Natomiast Pogórze Świętokrzyskie i obrzeża Puszczy Iłżeckiej charakteryzowały się budownictwem drewnianym. Najstarsze budynki posiadają dachy czterospadowe a później dwuspadowe, kryte przeważnie słomą, rzadziej gontem, o węgłowej konstrukcji ścian. Spotyka się też konstrukcje sumikowo – łątkowe. W rejonie gminy Ćmielów miał też zastosowanie kamień wapienny pozyskiwany z miejscowych kamieniołomów. Domy budowano w formie szeroko frontowej (elewacją „do drogi”) W stroju ludowym, obecnie zupełnie zarzuconym, spotykamy reliktowe formy żywe jeszcze w rekonstrukcjach. W sandomierskim przeważał kolor biały, zwłaszcza w stroju kobiecym składającym się z białej haftowanej koszuli i kryzki, spódnicy oraz jednobarwnej zapaski. Spotykało się też sznurowane gorsety. Strój męski, to samodziałowe, 28 płócienne spodnie wpuszczane w cholewy butów i sukmany koloru niebieskiego. W świętokrzyskim charakterystyczną była sukmana z sukna samodziałowego w kolorze brązu, zdobiona witymi zdobinami z czerwonego sznurka na stojącym kołnierzu i dwu klapach zwanych „siekacami”. W ubiorach kobiecych typowe były naramienne zapaski o kompozycji pasków czerwonych i czarnych. Ponadto kobiety nosiły „kilimy” w pasy czerwone i czarne oraz spódnice samodziałowe zwane burkami. Na terenach wpływów Puszczy Iłżeckiej dominował kolor czarny (w zapaskach czerń z bielą) i granatowe męskie sukmany ze sznurkowymi szamerunkami. W mowie potocznej spotykamy do dziś tak zwane „mazurzenia”, czyli wymową głosek sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz, (np. szczęka –scęka, żur – zur, czapka – copka itp.) Występuje też zanik rezonansu samogłosek ę lub ą (pn. będą – bedo, biorą – biero). Celowa umiejętność posługiwania się językiem gwarowym stanowi zdolność reliktową, którą należy objąć odpowiednią ochroną poprzez kultywowanie gwary np. przez zespoły ludowych gawędziarzy. Przykładem naśladowania jest tu gwara śląska czy kaszubska. Rodzajem „skansenu” stroju i mowy są zespoły ludowe, które powinny być objęte ochroną jako spadek dziedzictwa kulturowego. Do grupy etnograficznego dziedzictwa kulturowego należą też rzeźby, figury i kapliczki przydrożne, które dla terenu Powiatu Ostrowieckiego jeszcze nie zostały zinwentaryzowane. 6. Parki kulturowe w Powiecie Ostrowieckim Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje pojęcie „park kulturowy”, zaś w art.15 poz. 1 jest zapisane, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek właściwego ministra do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w drodze rozporządzenia, może uznać za pomnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury, określając jego granice. W tym rozumieniu ustawy park kulturowy powinien obejmować zespół zabytków wraz z jego krajobrazowym otoczeniem o szczególnych walorach przyrodniczych i poznawczych. Rozróżniamy 3 rodzaje parków kulturowych: Stanowiska archeologiczne. Parki krajobrazowo – kulturowe. Parki kulturowe i zespoły miejskie A. Do stanowisk archeologicznych należy Pomnik Historii – Rezerwat Archeologiczno–Przyrodniczy w Krzemionkach, który decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach z dnia 28 września 1945 roku znak ZK.III438/45 został wpisany do rejestru zabytków pod pozycją A.1-499/1Aa jako rezerwat archeologiczny. Natomiast Minister Ochrony Środowiska i Zasobów 29 Naturalnych Rozporządzeniem z dnia 27czerwca 1995 roku (M. P. Nr 33 poz. 396 z 1995 r.) nadał dodatkowo rezerwatowi archeologicznemu status Rezerwatu Przyrodniczego o pow. 378,81 ha. B. Parkiem krajobrazowym jest Jeleniowski Park Krajobrazowy w części północnej należący do Powiatu Ostrowieckiego; ustanowiony Rozporządzeniem Nr 74/2005 roku Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 14 lipca 2005 roku. Park w całości obejmuje powierzchnię 14.886 ha, w tym parku właściwego 4.297 ha i otuliny 10.591 ha. W jego obrębie znajdują się 4 rezerwaty przyrodnicze i 5 pomników przyrody. Na Górze Witosławskiej znajdują się zabytki: Kaplica drewniana p. w. Zesłania Ducha Świętego z XVIII w. Kamienna figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVIII w. Drewniana figura Chrystusa z połowy XIX w. W strefie otuliny Parku kamienna romańska rotunda w Grzegorzowicach. 30 Góra Witosławska – kaplica Zesłania Ducha Świętego ( poł .XVIII w. przebudowana w XIX w.) Góra Witosławska – rzeźba Chrystusa (poł. XIX w) Grzegorzowice – romańska rotunda z XIV w (XI w ?) najstarszy zabytek w Powiecie Ostrowieckim Proponowane parki krajobrazowo – kulturowe: Park krajobrazowo – kulturowy doliny rzeki Świśliny na odcinku od tamy w Wiórach do ujścia obejmujący profile geologiczne dolnego triasu, zespół byłej fabryki tektury w Dolach Biskupich, zespół walcowni w Nietulisku Fabrycznym 31 Proponowany zasięg parku kulturowego Doliny Świśliny Park krajobrazowo – kulturowy doliny rzeki Kamiennej od granic powiatu do granic Ostrowca z grodziskiem wczesnośredniowiecznym w Nietulisku Dużym, kamieniołomami piaskowca, układem urbanistycznym Kunowa wraz z zespołem kościelnym i cmentarzem, stanowiskami archeologicznymi dymarek w Kunowie i Chmielowie, a także zalesioną Górą Chocimowską i dworem Ośniałowskich w Chocimowie. Proponowany zasięg parku kulturowego doliny rzeki Kamiennej (odcinek zachodni) 32 Park krajobrazowo – kulturowy przełomu rzeki Kamiennej na odcinku od Bodzechowa do wsi Ruda Kościelna, obejmujący parkowy zespół podworski w Bodzechowie, zabytkową papiernię, muzeum Witolda Gombrowicza, rezerwat przyrodniczy „Lisiny Bodzechowskie”, układ urbanistyczny Ćmielowa wraz z kościołem Wniebowzięcia Matki Boskiej, Żywym Muzeum Porcelany „AS” i zamkiem Szydłowieckich, zameczek w Podgrodziu, kościół Zaślubin N.M.P. dwór i gorzelnię w Rudzie Kościelnej. Proponowany zasięg parku kulturowego przełomu rzeki Kamiennej, stanowiącej część Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Kamiennej (OCHKDK) Park krajobrazowo – kulturowy przełomu rzeki Kamiennej w Bałtowie (według załączonej mapki) na odcinku od Rudki Bałtowskiej do granicy Powiatu Ostrowieckiego, obejmujący wychodnie skalne dolnej jury ze śladami fauny, infrastrukturę centrum turystycznego Stowarzyszenia „Bałt”, muzeum paleontologiczne, zabytki: pałac Druckich – Lubeckich, młyn wodny, kościół neobarokowy p. w. Matki Boskiej Bolesnej oraz rezerwaty przyrodnicze „Modrzewie” i „Ulów”. Park krajobrazowo-kulturowy w rejonie Bałtowa 33 Proponowane turystyczne szlaki kulturowe: Szlak kulturowy doliną rzeki Świśliny przez Nietulisko, Kunów, Puszczę Iłżecką do Krzemionek i Bałtowa. Szlak kulturowy doliną rzeki Kamiennej z Ostrowca przez Bodzechów, Ćmielów, Podgrodzie, Rudę Kościelną, Krzemionki, rezerwaty „Modrzewie” i „Ulów” do Bałtowa. Szlak kulturowy „Śladami Witolda Gombrowicza” z Małoszyc, przez Bodzechów, Częstocice, Chmielów, Kunów do Dołów Biskupich. Szlak kulturowy z Ostrowca, przez Szewne, Garbacz, Mominę, Waśniów, Mirogonowice, Grzegorzowice, Wronów, Janowice do Witosławskiej Góry. Szlak kulturowy „Śladami dawnych zakładów przemysłowych” z Nietuliska Fabrycznego przez Chmielów (dawna huta) Świrnę (dawne kopalnie rudy żelaza) cukrownię „Częstocice”, Zakłady Ostrowieckie, Bodzechów (dawna papiernia) Sowią Górę (dawna kopalnia rudy żelaza) do Ćmielowa (Zakłady Porcelany Stołowej) i„Żywe Muzeum Porcelany”. Przełom rzeki Kamiennej w Bałtowie wraz z infrastrukturą turystyczną, muzeum paleontologicznym, rezerwatami przyrodniczymi i zabytkami architektury należy do najcenniejszych zespołów kreujących park kulturowo – krajobrazowy L. p. 1. 2. 3. 4 5. 6. Nazwa proponowanego parku kulturowego i zasięg Jeleniowski Park Krajobrazowy Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczy w Krzemionkach Park kulturowy doliny rzeki Świśliny -od tamy w Wiórach do rzeki Kamiennej, łącznie z walcownia w Nietulisku Fabrycznym Park kulturowy doliny rzeki Kamiennej -od granic Powiatu Ostrowieckiego do granic Ostrowca Św. Park kulturowy przełomu rzeki Kamiennej - od Bodzechowa do Rudy Kościelnej łącznie z rezerwatem przyrodniczym „Lisiny” Bałtowski Park Kulturowy - obejmujący przełom rzeki Kamiennej od Rudki Bałtowskiej do Pętkowic, bezpośrednie okolice miejscowości Bałtów oraz rezerwaty przyrodnicze „Ulów” i „Modrzewie” Status Ustanowiony prawnie Ustanowiony prawnie Proponowany do ustanowienia Proponowany do ustanowienia Proponowany do ustanowienia Proponowany do ustanowienia 34 7. Cele strategiczne i priorytety działań w okresie 2010 - 2014 Program opieki nad zabytkami ma na celu ochronę, zapewnienie aktywnej rewaloryzacji, a także lepsze spożytkowanie posiadanych na terenie Powiatu zasobów dziedzictwa kulturowego. W tym aspekcie dotyczy służb odpowiedzialnych za ład przestrzenny, ochronę środowiska kulturowego i naturalnego oraz tworzących założenia planistyczne na tym obszarach. W działaniach tych powinny uczestniczyć gminy Powiatu Ostrowieckiego, wszelkiego rodzaju instytucje związane z kulturą, oświatą i nauką oraz stowarzyszenia i organizacje, których statutowe cele obejmują problematykę związaną z dziedzictwem kulturowym. Ramowy wyznacznik celów zawiera niniejszy plan akcentujący: Koordynację zadań związanych z planowaniem i realizacją ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym tworzenie warunków do racjonalnego wykorzystywania środków finansowych na utrzymanie we właściwym stanie krajobrazu kulturowego i ratowania obiektów o szczególnych wartościach historycznych. Zadanie to należy do samorządu powiatowego przy współpracy i porozumieniu z samorządami gminnymi. Wspieranie wszelkich działań mających na celu zwiększenie odpowiedzialności właścicieli obiektów zabytkowych, dysponujących obiektami mającymi podstawowe znaczenie dla dziedzictwa kulturowego powiatu. Pomoc w realizacji lokalnych projektów obejmujących kompleksowe badania i prace konserwatorskie o istotnym znaczeniu dla powiatu. Wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego w promocji kultury i turystyki powiatu poprzez popularyzację stanu zasobów zabytkowych, reliktów kultury ludowej, a także tradycji patriotycznych nawiązujących do miejsc historycznych wydarzeń. Działanie na rzecz uczestnictwa powiatu w obiegu kulturowym Unii Europejskiej, a przy tym umiejętne pozyskiwanie i wykorzystywanie przez właścicieli obiektów zabytkowych funduszy unijnych przeznaczanych na cele ochrony dziedzictwa kulturowego. Uczynienie z dziedzictwa kulturowego instrumentu kształtującego tożsamość regionalną, jako wyróżnik, a jednocześnie element wspólny dziedzictwa kulturowego Województwa Świętokrzyskiego, kraju i Europy. Cel strategiczny I. Ochrona układów urbanistycznych i ruralistycznych. Realizację celu stanowić będzie zespół działań łączących procesy rewitalizacyjne zabytkowych układów przestrzennych (modernizacja infrastruktury, remonty i konserwacja obiektów) z wprowadzaniem zmian funkcjonalnych wynikających ze wzrastających potrzeb cywilizacyjnych, dostosowanych do harmonijnego rozwoju 35 jednostek osiedleńczych. Działania te powinny przynieść w efekcie poprawę warunków życia mieszkańców, sprzyjać rozwojowi oraz stymulować wzrost atrakcyjności turystycznej regionu. Proces ten powinien zawierać następujące segmenty : Ożywienie centrów historycznych miasteczek (Ćmielów, Kunów, Waśniów) poprzez przywracanie charakteru i właściwej skali zabudowy, sanacji ciągów ulicznych i pierzei czego efektem będzie rehabilitacja urbanistyczna zabytkowych układów przestrzennych, Sanacja zasobów kubaturowych poprzez modernizację infrastruktury technicznej, termomodernizację, remont elewacji i konstrukcji dachowych inspirowanych formami historycznymi (np. śródmieście Ostrowca, dzielnica Denków, rynki w Waśniowie, Ćmielowie i Kunowie) W odniesieniu do wsi należy dążyć do ochrony skali i charakteru zabudowy poprzez zachowanie w miarę możliwości charakterystycznych brył i form budynków, a zwłaszcza ich układów przestrzennych (ruralistycznych) powstałych w drodze ewolucji historycznej, zwłaszcza powszechnej na terenie powiatu „ulicówki”. W pracach planistycznych należy dążyć do zapobiegania rozproszeniu zabudowy wiejskiej, eliminację ruchu tranzytowego z wnętrz wiosek oraz zagęszczanie zabudowy w centrach wsi, sugerując lokalizację w nich sfery lokalnych usług. Chronić najcenniejsze obiekty architektury wiejskiej jak zagrody typu „okólnik”, młyny wodne z układami hydroenergetycznymi, gorzelnie (np. w Rudzie Kościelnej), olejarnie, kuźnie wiejskie itp. Tworzą one akcenty w przestrzeni ruralistycznej, atrakcyjne w aspekcie turystycznym. Ochrona zdegradowanych obszarów poprzemysłowych przez nadanie im nowych funkcji właściwych dla ich technicznych możliwości, tworząc tym samym tło przestrzenne dla obszarów miejskich (Ostrowiec, Kunów). Ukształtowanie przestrzennej infrastruktury turystycznej aglomeracji gminy Bałtów przez określenie charakterystycznego typu zabudowy, odbudowę pałacu Druckich – Lubeckich, wkomponowanie okolicznych atrakcji turystycznych na szlaku Bałtów – Krzemionki – Ruda Kościelna – Ćmielów i leżących poza obszarem Powiatu Ostrowieckiego zabytkowych kościołów w Siennie (gotyk) i Tarłowie (barok). Remont i przebudowa dróg dojazdowych zwłaszcza nr 757, oraz połączeń lokalnych Bałtów – Ćmielów i Bałtów – Sienno (ta ostatnia w porozumieniu z samorządem sąsiedniego województwa). Cel strategiczny II Ochrona krajobrazu kulturowego w powiązaniu z układami urbanistycznymi. Właściwa ochrona krajobrazu kulturowego polega na harmonijnym powiązaniu substancji zabytkowej z pejzażem. Na terenie Powiatu Ostrowieckiego istnieje 36 kilka przykładów, gdzie układy urbanistyczne, zwłaszcza ruralistyczne, przenikają się z krajobrazem naturalnym. Z tego powodu działania planistyczne winny brać pod uwagę owe zależności, przeciwdziałając wyizolowanym z przestrzeni kulturowej lokalnym naciskom inwestycyjnym. Zatem do najważniejszych tematów należą. Tworzenie parków kulturowych w oparciu o przygotowane już prace studialne, propozycje społeczne lub istniejące w praktyce powiązania przestrzenne. Stworzenie dla poszczególnych parków programów ich funkcjonowania, zawierających m. in. prace zabezpieczające, konserwatorskie i rewaloryzacyjne. Programy winny mieć charakter kompleksowy, a więc obejmować nie tylko obiekty ale całe zespoły antropogeniczne i naturalne. Eksponowanie utrwalonych w krajobrazie obiektów archeologicznych przez ich ochronę od upraw rolnych, a zwłaszcza zabudowy (np. grodziska, zroby pokopalniane itp.). Odtwarzanie w zespołach zurbanizowanych i jednostkach osiedleńczych poprzez dominanty architektoniczne nawiązujące do historycznej spuścizny, na przykład społeczny nacisk na rekonstrukcję „ratusza” w dzielnicy Denków w Ostrowcu, lub zamiary rewaloryzacji rynku w Kunowie, gdzie konieczna jest rewitalizacja pierzejowej zabudowy. Eksponowanie odbudowanych lub zrekonstruowanych zabytków przez ich iluminację świetlną. Przykładem są kościoły katolickie, a w Ostrowcu gmach dawnego banku Pfeffera (obecnie Komenda Policji) lub neorenesansowy dawny hotel Zakładów Ostrowieckich przy ul. Sandomierskiej. Cel strategiczny III Dziedzictwo żywe – dokumentowanie, promocja, edukacja, popularyzacja. Dla właściwych działań w obszarze konserwatorskim nie mniej ważna jest praca popularyzacyjno – edukacyjna i promocyjna, którą zajmuje się Powiat Ostrowiecki oraz wchodzące w jego skład gminy. Należy tu między innymi wykorzystać do tego celu Muzeum Historyczno–Archeologiczne w Ostrowcu Św., Polskie Towarzystwo Turystyczno – Krajoznawcze, stowarzyszenia a także placówki oświatowe. Odnosząc się do badań terenowych wykonują je zazwyczaj uczelnie i jednostki badawcze spoza naszego regionu, które w swoich programach nie uwzględniają dostatecznie lokalnych potrzeb. Są raczej emanacją zainteresowań poszczególnych podmiotów badawczych. Jedyną instytucją zajmującą się na terenie Powiatu 37 Ostrowieckiego badaniami jest zespół archeologów wspomnianego muzeum. W związku z tym wydaje się zasadnym ukierunkować kadrę muzeum pod kątem intensywniejszych badań zabytkoznawczych. Zatem realizacja celu „dziedzictwo żywe” polegać powinno na następujących działaniach: Zintensyfikowania programów badawczych i ewidencyjnych zwiększających stopień rozpoznania walorów dziedzictwa kulturowego, jako podstawy do wszelkiego rodzaju zamierzeń planistycznych, konserwatorskich i edukacyjno – popularyzatorskich. Wzmocnienie edukacji na rzecz kulturowego dziedzictwa na wszystkich poziomach nauczania. Dokształcanie kadr w samorządach gminnych w zakresie zarządzania zasobami dziedzictwa kulturowego. Podnoszenie rangi miejsc i ośrodków kultury z terenu Powiatu Ostrowieckiego, poprzez ułatwienie im współpracy na poziomie województwa i krajowym w zakresie przepływu informacji, organizowaniu szkoleń, seminariów i sesji popularno – naukowych. Wspieranie i stymulowanie rozwoju lokalnych form kulturowej ekspresji, wynikających z działalności społecznej instytucji pozarządowych, poprzez ich promowanie, a także finansowe wspieranie działalności w formach festiwali, przeglądów, warsztatów, konkursów, wymiany kulturalnej itp. Działanie nad zwiększeniem roli i zasięgu społecznego partnerstwa w opiece nad zabytkami. Współpraca z sektorem usług działających w sferze dziedzictwa kulturowego, jak firmy turystyczne, przedsiębiorstwa budowlano – remontowe oraz komunikacyjne. Trwała współpraca z lokalnymi mediami dotycząca szeroko pojętej edukacji społeczeństwa w zakresie ochrony zabytków, popularyzowania dziedzictwa kulturowego i możliwości wykorzystania zasobów dziedzictwa jako elementu aktywności gospodarczej. 8. Społeczni opiekunowie zabytków. Ustawa o ochronne zabytków i opiece nad zabytkami w rozdziale 10 (art. 102 – 107) ustanawia „społecznego opiekuna nad zabytkami”, którego status uprawnia do działań związanych z zachowaniem wartości zabytków, utrzymaniem ich w jak najlepszym stanie, upowszechnianiem wiedzy o zabytkach, posiadającego zdolność prawną do pouczania osób naruszających przepisy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Społeczny opiekun nad zabytkami współdziała z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach i Starostą Powiatu Ostrowieckiego w sprawach ochrony zabytków i opiece nad tymi zabytkami. Może nim być osoba, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych, nie była 38 karana za przestępstwa popełnione umyślnie oraz posiada wiedzę w zakresie ochrony zabytków i opiece nad zabytkami. Zadania społecznego opiekuna nad zabytkami może wykonywać również osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej. Społecznego opiekuna nad zabytkami ustanawia, na wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Starosta Powiatu Ostrowieckiego. Starosta może cofnąć uprawnienia społecznego opiekuna nad zabytkami w trybie jego ustanowienia lub z własnej inicjatywy jeśli opiekun przestał spełniać wymagania przewidziane cytowaną ustawą. O cofnięciu ustanowienia Starosta powiadamia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach. Starosta prowadzi listę społecznych opiekunów nad zabytkami. a. Starosta wydaje legitymację osobie fizycznej pełniącej funkcję społecznego opiekuna nad zabytkami, która zawiera: tytuł „społeczny opiekun nad zabytkami”, numer legitymacji, zdjęcie społecznego opiekuna nad zabytkami, jego imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, datę wydania legitymacji (z rubrykami o jej przedłużeniu), podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego osoby upoważnionej do wydania legitymacji. b. Osobie prawnej lub innej jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, pełniącej funkcję społecznego opiekuna nad zabytkami Starosta wydaje zaświadczenie, które zawiera informację o nadaniu uprawnień opiekuna, nazwę i siedzibę tej osoby lub jednostki, datę wydania zaświadczenia oraz podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowisko służbowe osoby upoważnionej do wydania zaświadczenia. W trybie art. 106 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Starosta może występować do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z wnioskami o przyznanie odznaki „Za opiekę nad zabytkami” osobom szczególnie wyróżniający się w pełnieniu funkcji społecznego opiekuna nad zabytkami. Wnioski opiniuje Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach. 10. Instrumenty finansowania programu opieki nad zabytkami Zakres i warunki finansowanie programu opieki nad zabytkami na szczeblu Powiatu Ostrowieckiego. Powiat Ostrowiecki zabezpieczy w budżecie środki finansowe, wyliczane według katalogu działań przyjętych niniejszym „Programem” opracowywanych corocznie w celu realizacji zadań ochrony zabytków i opiece nad zabytkami na terenie Powiatu. Środki przeznaczane będą na: Oznakowanie zabytków rejestrowych (akcydensowe tabliczki i tablice informacyjne); Opracowanie koncepcji urządzenia parków kulturowych; 39 Wykonanie dokumentacji konserwatorskich dla obiektów administrowanych przez Powiat Ostrowiecki; Inwentaryzację obiektów podlegających ochronie (w tym figury i kapliczki przydrożne nie przypisane konkretnym właścicielom); Prowadzenie monitoringu obiektów rejestrowych i ujętych w ewidencji; Współfinansowanie samorządowych placówek muzealnych (istniejących i przewidzianych do utworzenia). a. Regionalny Program Operacyjny Województwa Świętokrzyskiego (RPOWŚ) Program ma charakter regionalny, w którego ramach mieszczą się zadania z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego wspierane w ramach osi priorytetowej 5 i 6. Oś priorytetowa 5 – wzrost jakości infrastruktury społecznej oraz inwestycje w dziedzictwo kulturowe, turystykę i sport. Działania: Działanie 2 – podniesienie jakości usług publicznych poprzez wspieranie placówek edukacyjnych i kulturalnych. Działanie 3 – publiczne inwestycje w sferę dziedzictwa kulturowego, turystyki i sportu. Cele osi priorytetowej: Tworzenie warunków dla rozwoju kultury, turystyki i sportu jako elementów tożsamości regionalnej i form aktywności społeczno – zawodowej ludności. Poprawa dostępu do obiektów dziedzictwa kulturowego, turystycznego i sportowego oraz zmniejszenie różnic w tym zakresie pomiędzy powiatem, województwem a innymi regionami kraju. Beneficjenci: Jednostki samorządu terytorialnego lub jednostki organizacyjne działające w ich imieniu oraz związki i stowarzyszenia podległe tym jednostkom. Instytucje kultury, organizacje turystyczne działające non – profit, organizacje pozarządowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów, inne organizacje publiczne, w tym instytucje turystyczne, sportowe i kulturalne z sektora finansów publicznych, dla których organem założycielskim są jednostki administracji rządowej lub samorządowej. Szkoły wyższe i placówki oświatowe. 40 Zakłady opieki zdrowotnej, spółki prawa handlowego utworzone przez jednostki samorządu terytorialnego lub Ministra Skarbu, prowadzące działalność w zakresie ochrony zdrowia, w których większość udziałów należy do organu założycielskiego. Lasy Państwowe i ich jednostki organizacyjne. Pozostałe jednostki sektora finansów publicznych. Typy projektów w ramach osi priorytetowej. Niniejsza oś priorytetowa obejmuje projekty mające na celu budowę, przebudowę, modernizację i wyposażenie placówek kultury o znaczeniu lokalnym i regionalnym. W ramach osi podmioty publiczne mogą finansować inwestycje w zakresie zasobów dziedzictwa kulturowego wraz z przystosowaniem ich do celów turystycznych. Wsparcie dotyczy budowy, rozbudowy i modernizacji obiektów pełniących funkcje kulturalne, turystyczne, rekreacyjne i sportowe oraz konserwacji, renowacji i adaptacji obiektów zabytkowych. Współfinansowanie projektów może wynieść do 85% wydatków kwalifikowanych. Oś priorytetowa 6. - wzmocnienie ośrodków miejskich i rewitalizacja małych miast. Działania: Wzmocnienie regionalnych i subregionalnych ośrodków kultury. Rewitalizacja małych miasteczek. Cel osi priorytetowej: Rozwój infrastruktury, poprawiający warunki wzrostu inwestycji na obszarach podlegających restrukturyzacji oraz w zdegradowanych miastach, dzielnicach miast i terenach poprzemysłowych. Beneficjenci Jednostki samorządu terytorialnego lub jednostki organizacyjne działające w ich imieniu, związki, porozumienia i stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, świadczące usługi publiczne na zlecenie tych jednostek, wybrane w drodze przetargu. Organizacje pozarządowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych oraz inne organizacje użytku publicznego. Pozostałej jednostki sektora finansów publicznych. 41 Typy projektów w ramach osi priorytetowej. Ta oś priorytetowa ma służyć realizacji kompleksowych projektów rewitalizacji zaniedbanych miasteczek, dla których istnieją lokalne programy rewitalizacyjne. Wspierane też będą inwestycje służące podniesieniu jakości infrastruktury wystawienniczej, targowej oraz poprawy estetyki funkcjonalnej przestrzeni publicznej, czyli podniesieniu atrakcji turystycznej miast. W obrębie priorytetu skoncentrowane są przedsięwzięcia służące włączeniu małych miast i obszarów zmarginalizowanych w procesy rozwojowe. Dotyczyć one będą budowy, przebudowy i modernizacji elementów infrastruktury podstawowej i społecznej, a zwłaszcza mieszkaniowej i poprawy estetyki przestrzeni publicznej. Poziom współfinansowania ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w wysokości do 85% wydatków kwalifikowanych. b. Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko” Program ten ma charakter ponadregionalny, w ramach którego zadania z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego może być wspierany w ramach priorytetu XII. Oś priorytetowa XII - kultura i dziedzictwo kulturowe. Działania: Ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadlokalnym. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury kultury o ponadlokalnym. znaczeniu Cel priorytetu: Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym i europejskim dla zwiększenia atrakcyjności województwa i Polski. Cele szczegółowe priorytetu; Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponad lokalnym Poprawa infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym przez zwiększenie dostępu do kultury. Rozwój infrastruktury kultury 42 W ramach programu przewiduje się komplementarne wspieranie rozbudowy i modernizacji infrastruktury kultury i szkolnictwa artystycznego, ochronę dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim, w tym szczególnie zabytków wpisanych na listę światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego UNESCO oraz listę Pomników Historii ( w tym przypadku program dotyczy Rezerwatu Archeologiczno – Przyrodniczego w Krzemionkach). Kultura i polski dorobek kulturalny traktowane są w priorytecie jako jeden z głównych elementów wpływających na pozytywny wizerunek kraju, identyfikujący i kształtujący obraz Polski na tle europejskim. Przewidywane efekty realizacji priorytetu. Poprawa stanu zachowania zabytków nieruchomych. Poprawa stanu zachowania zabytków ruchomych. Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym. Zwiększenie atrakcyjności kraju dla mieszkańców, turystów i inwestorów. Poprawa stanu infrastruktury edukacyjnej szkół artystycznych. Działanie 1 - Ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym Typy projektów: Rewitalizacja, rewaloryzacja, konserwacja, renowacja, restauracja, a także adaptacja na cele kulturalne obiektów wpisanych do rejestru zabytków i zespołów tych obiektów wraz z ich otoczeniem. Zakup i remont trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej w obiektach będących celem projektu (wyłącznie jako jeden z elementów projektu). Konserwacja muzealiów, starodruków, zabytkowych archiwów, księgozbiorów oraz innych zabytków ruchomych. Tworzenie wirtualnych muzeów. Przygotowanie dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji przedsięwzięcia. Beneficjenci: Jednostki samorządu terytorialnego. Instytucje kultury samorządowe i państwowe. Szkoły artystyczne , dla których organem prowadzącym jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub jednostka samorządu terytorialnego. Kościoły i związki wyznaniowe. 43 Archiwa państwowe. Przedsiębiorstwa państwowe nie działające w celu osiągnięcia zysków, realizujące projekty dotyczące obiektów znajdujących się na liście UNESCO lub uznanych przez prezydenta RP za Pomnik Historii. Minimalna wartość projektu wynosi 5 mln € za wyjątkiem projektów dotyczących: Konserwacji zabytków ruchomych. Rozwoju zasobów cyfrowych w bibliotekach i archiwach. Zabezpieczenia zabytków przed kradzież i zniszczeniem. Dla których minimalna wartość projektu wynosi 1 mln €. Dla projektów dotyczących przygotowania dokumentacji technicznej – wszystkie typy projektów kwalifikowanych w ramach działania niezależnie od ich wartości. Działanie 2. - Rozbudowa i modernizacja ponadregionalnym. infrastruktury kultury o znaczeniu Typy projektów: Budowa, rozbudowa, remont i przebudowa instytucji kultury Zakup i remont trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej, wyłącznie jako jeden z elementów projektu. Przygotowanie dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji przedsięwzięcia. Beneficjenci: Państwowe i samorządowe instytucje kultury. Organizacje pozarządowe ze sfery kultury działające w interesie publicznym. Kościoły i związki wyznaniowe. Jednostki samorządu terytorialnego. Minimalna wartość projektu 5 mln €. Dla projektów dotyczących przygotowania dokumentacji technicznej – wszystkie typy projektów kwalifikowanych w ramach działania niezależnie od ich wartości. c. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich w okresie 2010 -2015 (PROW) Program ten ma charakter ponadregionalny w ramach którego zadania z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego mogą być wspieranie w ramach osi priorytetowej nr 3 i 4. 44 Oś nr 3 – jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej. Działanie 3: - Odnowa i rozwój wsi. Realizacja działania tworzy warunki dla rozwoju społeczno – ekonomicznego obszarów wiejskich i aktywizacji ludności wiejskiej przez pomoc przyznawaną na realizacje projektów związanych z zagospodarowaniem przestrzeni publicznej w tym utrzymaniem, odbudową i poprawą stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi. Cel działania: Działanie wpływa na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich. Usprawni rozwój tożsamości społeczności wiejskiej, zachowanie dziedzictwa kulturowego i jego specyfiki, wpłynie na wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich. Zakres pomocy. Pomoc udzielana będzie na: Remonty, przebudowy i wyposażenie obiektów pełniących funkcje publiczne, społeczno – kulturalne, rekreacyjne i sportowe, w tym obiektów zabytkowych. Remonty, przebudowy i wyposażenie obiektów służących promocji obszarów wiejskich, w tym propagowanie i zachowanie dziedzictwa kulturowego, tradycji i sztuki ludowej. Kształtowanie przestrzeni publicznej. Zakup obiektów zabytkowych lub charakterystycznych dla tradycji budownictwa ludowego w regionie oraz ich adaptację na cele publiczne. Odnawianie, eksponowanie lub konserwację lokalnych pomników historii, obiektów architektury sakralnej i miejsc pamięci. Beneficjenci: Gmina, instytucja kultury, dla której organizatorem jest jednostka samorządu terytorialnego, kościół lub związek wyznaniowy oraz organizacje pozarządowe. Kryteria dostępu Pomoc może być przyznana jeżeli: Projekt realizowany jest w miejscowościach gmin wiejskich albo miejsko – wiejskich z wyłączeniem miast powyżej 5.000 mieszkańców oraz z uwzględnieniem miast do 5.000 mieszkańców. 45 Projekt objęty jest planem odnowy miejscowości, zgodnie ze strategią rozwoju gminy lub stadium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Projekt nie ma charakteru komercyjnego. W przypadku gdy projekt realizowany będzie na nieruchomości nie należącej do beneficjenta lecz beneficjent posiada prawo dysponowania tą nieruchomością przez okres 7 lat po zakończeniu realizacji projektu. Beneficjent będący organizacją pozarządową ma status organizacji pożytku publicznego w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. Ust. Nr 96 poz.873 z 2003 r.) działa w obszarze zbieżnym z celami działania w szczególności na rzecz aktywizacji ludności, rozwoju oraz zachowania dziedzictwa kulturowego. Projekt składany przez instytucje kultury, dla której organizatorem jest jednostka samorządu terytorialnego, został zaakceptowany przez tą jednostkę. Projekt realizowany w ramach osi 4 uzyskał akceptację odpowiedniej lokalnej grupy działania. Forma i wysokość pomocy. Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowanych projektu. Maksymalna wysokość pomocy na realizację projektu w jednej miejscowości wynosi 500.000 zł w okresie realizacji programu. Poziom pomocy. Poziom pomocy wynosi maksymalnie 75% kosztów kwalifikowanych projektu. Beneficjenci – jednostki samorządu terytorialnego i instytucje kultury muszą mieć zapewniony wkład z krajowych środków publicznych w wysokości co najmniej 25% kosztów kwalifikowanych projektu, pochodzących ze źródeł innych niż środki prowadzącego. Beneficjenci – organizacje pozarządowe, kościoły i związki wyznaniowe otrzymują pomoc pochodzącą z publicznych środków Unii Europejskiej i krajowych. OŚ 4 –LEADER Cel „Leader” jest podejściem przekrojowym i partnerskim umożliwiającym realizację i osiągnięcie celów osi nr 3. Celem osi nr 4 jest w pierwszej kolejności aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich poprzez budowanie kapitału społecznego wsi, a także polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja. Pomocne w osiągnięciu celów osi będą również projekty współpracy. 46 Opis osi „Leader” ma przyczynić się do aktywizacji społeczności wiejskiej poprzez włączenie partnerów społecznych i gospodarczych do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw. Lokalne podejście wpływa na lepsze zdefiniowanie problemów obszaru i określenie sposobów ich rozwiązywania. „Leader” jest oddolnym partnerskim podejściem do rozwoju obszarów wiejskich, realizowanym przez lokalne grupy działania (LGD) polegającym na opracowywaniu przez lokalną społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju (LSR) oraz realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów łączących zasoby ludzkie, naturalne, kulturowe, historyczne itp., wiedze i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Przedstawiciele tych sektorów tworzą partnerstwo trójsektorowe, czyli lokalną grupę działania, która wybiera projekty, a ich realizacja przyczynia się do osiągnięcia celów wspólnie opracowanych strategii. Takie oddolne podejście wzmacnia spójność podejmowanych lokalnie decyzji, podnosi jakość zarządzania i przyczynia się do wzmocnienia kapitału społecznego na wsi a także skłania do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju danego obszaru. Realizacja osi nr 4 w dłuższej perspektywie czasowej przyczyni się do osiągnięcia celów osi nr 3. Beneficjenci: Dla działania nr 4 – lokalna strategia rozwoju – poprawa jakości życia oraz różnicowanie działalności na obszarach wiejskich. Projekty z zakresu działania osi nr 3 – beneficjenci określeni dla poszczególnych działań osi nr 3 Inne projekty, nie kwalifikujące się do udzielenia pomocy w ramach działań osi nr 3, ale przyczyniające się do osiągnięcia celów osi nr 3 tj. poprawy jakości życia lub większego zróżnicowania działalności gospodarczej na obszarze działania LGD – osoby fizyczne i prawne, organizacje pozarządowe, związki wyznaniowe i kościoły. Dla działania nr 4 – współpraca międzyregionalna i międzynarodowa Dla działania nr 4 – nabywanie umiejętności, aktywizacja i koszty bieżące lokalnych grup działania. Forma i wysokość pomocy. Dla działania nr 4 – współpraca międzyregionalna i międzynarodowa – pomoc jednorazowa, możliwość realizacji projektu w etapach – 100% kosztów kwalifikowanych. Dla działania nr 4 - nabywanie umiejętności, aktywizacja i koszty bieżące lokalnych grup działania – pomoc jednorazowa z wielokrotną płatnością; możliwość realizacji projektu w etapach; pomoc płatna na rachunek bankowy LGD lub rachunek wskazany przez LGD; 100% kosztów 47 kwalifikowanych. Po każdym roku realizacji przez LGD lokalnej strategii rozwoju, samorząd województwa dokonuje weryfikacji na podstawie złożonych wniosków o płatność i zgodność zrealizowanych działań z przedłożonym i zaakceptowanym rocznym planem finansowym (RPF) realizacji prze LGD lokalnej strategii rozwoju. Po 3 latach wdrażania samorząd województwa dokona weryfikacji wydatkowania środków przez LGD i ich zgodności z lokalną strategią rozwoju. Poziom wsparcia: Udział środków Unii Europejskiej z EFRROW i krajowych środków publicznych w finansowaniu działań w: Osi nr 3 - 75% do 25% Osi nr 4 – 80% do 20% d. Środki finansowania „Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego” oraz „Norweskiego Mechanizmu Finansowego” Programy operacyjne w celu wykorzystania środków finansowych w ramach Mechanizmu Finansowego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego mają charakter ponadregionalny, dzięki którym zadania z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego mogą być wspierane w ramach osi priorytetowej Ochrona Kulturalnego Dziedzictwa Europejskiego. Mieści się w nim Transport Publiczny i Odnowa Miast. Cel priorytetu. Zachowanie i odbudowa europejskiego dziedzictwa kulturowego wraz z jego otoczeniem, a zwłaszcza wykreowanie narodowych produktów turystyki kulturowej. Rodzaj kwalifikujących się projektów. Rewitalizacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele kulturalne obiektów historycznych, zespołów zabytków wraz z ich otoczeniem, w szczególności realizowanych w ramach przyjętych strategii rozwoju produktów turystyki kulturalnej. Rewitalizacja obszarów miejskich. Rewitalizacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele kulturalne zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych. Rewitalizacja obiektów poprzemysłowych o wysokiej wartości historycznej na cele kulturalne. Budowa, rozbudowa i adaptacja infrastruktury kulturowej w miejscach o symbolicznym znaczeniu dla polskiej kultury. 48 Kryteria wyboru projektów. Projekty pojedyncze oraz grupy projektów o minimalnej wartości 1 mln €, zgodne z aktualnym lokalnym programem rewitalizacji w odniesieniu do projektów związanych z rewitalizacją historycznych obszarów miejskich skoordynowanych z narodową strategią rozwoju kultury na lata 2004 – 2020, ważnych z punktu widzenia polityki kulturalnej państwa. W pierwszej kolejności realizowane będą projekty dotyczące obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Rodzaje beneficjentów. Jednostki samorządu terytorialnego. Związki i porozumienia jednostek samorządu terytorialnego. Państwowe i samorządowe instytucje kultury Organizacje pozarządowe ze sfery kultury działające w interesie publicznym Kościoły i związki wyznaniowe. Przedsiębiorstwa państwowe i zakłady budżetowe jednostek samorządu terytorialnego nie działające w celu osiągnięcia zysku. Instytucje sektora prywatnego działające w interesie publicznym. e. Programy Operacyjne Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Program Operacyjny „Dziedzictwo kulturowe” Cel programu. Intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, poprawa stanu zachowania zabytków, wsparcie działalności muzeów oraz rozwój kolekcji muzealnych. Cele cząstkowe programu: Ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, Wyrównanie dostępności do dóbr kultury i usług kulturalnych poprzez udostępnienie w Internecie dorobku kulturowego i naukowego, Zwiększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, w tym dziedzictwa archeologicznego, Rewaloryzacja zabytków, Zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, Poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i dokumentacji, Zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieży i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowych, Udostępnienie zabytków na cele publiczne. 49 Cele programu realizowane będą poprzez 5 priorytetów. PRIORYTET 1 - Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych Rodzaj kwalifikowanych zadań (projekty realizowane bez udziału środków europejskich) Prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków: Planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji, Przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia wniosku w trybie refundacji poniesionych kosztów. Uprawnieni wnioskodawcy: Osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego lub inne jednostki organizacyjne posiadające tytuł prawny do zabytku wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ograniczonego prawa rzeczowego lub stosunku zobowiązaniowego. Z wnioskiem udzielenie dofinansowania może wystąpić wnioskodawca, którego działalność nie jest finansowana ze środków publicznych, po wykonaniu wszystkich prac lub robót określonych w pozwoleniu wydanym prze wojewódzkiego konserwatora zabytków. Koszty kwalifikujące się do dofinansowania: Dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych może obejmować nakłady konieczne do prac lub robót określonych w art.77 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Dofinansowanie może być udzielone w wysokości do 50 % nakładów koniecznych. Dofinansowanie w wysokości do 100 % może być udzielone jedynie w przypadkach gdy: a/ zabytek posiada wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową, albo wymaga przeprowadzenia złożonych pod względem technologicznym prac lub robót, b/ stan zachowania zabytku wymaga niezwłocznego podjęcia prac budowlanych. PRIORYTET 2 - Rozwój instytucji muzealnych Rodzaje kwalifikujących się zadań: Zakupy dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych z wyłączeniem zakupów kolekcji sztuki ludowej, Konserwacja i mikrofilmowanie (digitalizacja) muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych, wykonywanie kopii starodruków i inkunabułów, 50 Organizacja wystaw muzealnych i druk katalogów (do kosztów kwalifikowanych zalicza się samo drukowanie katalogów), Wspieranie działalności edukacyjnej prowadzonej przez muzea (w tym konkursy, lekcje muzealne itp.), Organizacja konferencji, seminariów i innych spotkań mających na celu wymianę opinii i doświadczeń z zakresu muzealnictwa, archiwistyki i ochrony zabytków oraz dofinansowywanie wydawnictw pokonferencyjnych. Uprawnieni wnioskodawcy: Jednostki samorządu terytorialnego Państwowe i samorządowe instytucje kultury, Kościoły i związki wyznaniowe Organizacje pozarządowe. PRIORYTET 3 – nie dotyczy PRIORYTET 4 – Ochrona zabytków archeologicznych. Rodzaje kwalifikujących się zadań (projekty realizowane bez udziału środków europejskich) Inwentaryzacja zabytków archeologicznych, Badania, dokumentowanie, opracowywanie wyników nie inwestorskich ratowniczych badań zabytków archeologicznych, Rewitalizacja, rewaloryzacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele publiczne nieruchomych zabytków archeologicznych o własnej formie krajobrazowej, Konserwacja ruchomych zabytków archeologicznych, Zabezpieczenie zabytków archeologicznych na wypadek eksploracji rabunkowej, Opracowywanie i publikowanie wyników badań archeologicznych, Badania zabytków archeologicznych posiadających znaczenie dla polskiego dziedzictwa narodowego znajdujących się poza granicami kraju. Uprawnieni wnioskodawcy. Jednostki samorządu terytorialnego, Państwowe i samorządowe instytucje kultury, Kościoły i związki wyznaniowe, Podmioty gospodarcze nie zaliczane do sektora finansów publicznych, 51 Prywatni właściciele lub posiadacze zabytków w odniesieniu do obiektów przeznaczonych na cele publiczne, Organizacje pozarządowe. PRIORYTET 5 – Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego Rodzaje kwalifikujących się zadań. Współfinansowanie budowy i rozbudowy sieci systemów informatycznych, Budowa baz danych, stron internetowych i portali z zakresu kultury i dziedzictwa narodowego, Wyposażanie pracowni digitalizacyjnych, Realizacja prac badawczych z zakresu tworzenia i udostępniania zasobów cyfrowych, w tym opracowywanie standardów, Tworzenie kolekcji cyfrowych, Współfinansowanie digitalizacji dokumentów bibliotecznych, archiwalnych i muzealiów. Wnioskodawcy realizujący zadania ubiegające się o środki finansowe na inwestycje z funduszy europejskich składają wnioski w ramach programu operacyjnego „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego”. Uprawnieni wnioskodawcy: Jednostki samorządu terytorialnego, Państwowe i samorządowe instytucje kultury, Archiwa państwowe, Kościoły i związki wyznaniowe, Podmioty gospodarcze nie zaliczane do sektora finansów publicznych. PRIORYTET 6 – Ochrona zabytkowych cmentarzy. Rodzaje kwalifikujących się zadań realizowanych bez udziału środków europejskich Działania planowane do przeprowadzenia na cmentarzach wpisanych do rejestru zabytków, z wyłączeniem grobów i cmentarzy wojennych podlegających odrębnym przepisom. Konserwacja i restauracja zabytkowych budowli grobowych i zabytkowych nagrobków, Pielęgnacja szaty roślinnej na terenie zabytkowych cmentarzy, Renowacja infrastruktury cmentarzy zabytkowych, Wykonywanie dokumentacji zabytkowych cmentarzy. 52 Uprawnieni wnioskodawcy. Kościoły i związki wyznaniowe Organizacje pozarządowe działające na rzecz odnowienia zabytkowych cmentarzy. PROGRAM OPERACYJNY – „Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury” Cele programu operacyjnego. Podnoszenie kompetencji kulturalnych społeczeństwa Zwiększenie roli kultury w procesie edukacji, socjalizacji i adaptacji społecznej, Przygotowanie dzieci i młodzieży do aktywnego uczestnictwa w kulturze, Tworzenie warunków do rozwijania aktywności twórczej, Zachowanie tradycji i przekazu ludowego dziedzictwa kulturowego, Podnoszenie kwalifikacji i doskonalenia zawodowego osób działających w sferze upowszechniania kultury. PRIORYTET 2 – Ochrona dziedzictwa kultury ludowej. Rodzaje kwalifikujących się zadań: Dokumentowanie i archiwizacja najbardziej wartościowych zjawisk kultury ludowej, tworzenie źródeł wizualnych, fonicznych i tekstowych, Podejmowanie i publikowanie badań naukowych oraz materiałów popularyzujących twórczość ludową, Organizowanie seminariów i konferencji poświęconych kulturze ludowej, Przekaz umiejętności i tradycji w formie warsztatów, plenerów, kursów, szkoleń, szczególnie tzw. „szkół tradycji” Tworzenie kolekcji sztuki ludowej, zakupy dóbr służących kultywowaniu lokalnych i regionalnych tradycji Popularyzacja twórczości ludowej przez wspieranie wystaw, konkursów, przeglądów i festiwali, Ochrona krajobrazu kulturowego wsi, w tym pomoc w zachowaniu architektury regionalnej, tradycji i zwyczajów Podejmowanie działań na rzecz podtrzymywania i popularyzacji gwar regionów etnograficznych. Uprawnieni wnioskodawcy. Jednostki samorządu terytorialnego, Państwowe i samorządowe instytucje kultury Kościoły i związki wyznaniowe, 53 Publiczne i niepubliczne szkoły artystyczne Podmioty gospodarcze nie zaliczane do sektora finansów publicznych PROGRAM OPERACYJNY – „Rozwój inicjatyw lokalnych” Cel programu operacyjnego: Wyrównywanie różnic w dostępie do kultury, pobudzanie kulturalnych inicjatyw lokalnych oraz stwarzanie na poziomie lokalnym warunków do rozwoju twórczości. Rodzaje kwalifikujących się zadań: Program wspierać będzie niskobudżetowe zadania, których maksymalna wnioskowana dotacja z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wynosi 25.000 zł i obejmuje zakresy: Upowszechnianie kultury poprzez realizacje projektów animacyjnych, imprez i sezonowych działań artystycznych, Edukacja kulturalna poprzez warsztaty artystyczne, konkursy, plenery artystyczne, zajęcia terapeutyczne i resocjalizacyjne wykorzystujące techniki pracy kulturalnej, Promowanie twórczości poprzez wystawy, przeglądy, festiwale, koncert, spotkania ze sztuką itp. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego, w którym znajdują się zadania z zakresu dokumentowania zabytków w kraju, wykonywania dokumentacji konserwatorskich, projektowych, sporządzanie ekspertyz technicznych i konserwatorskich oraz wykonywanie badań konserwatorskich i architektonicznych, Zakup strojów i instrumentów muzycznych, pod warunkiem że koszt jednego instrumentu nie może przekroczyć 3.500 zł. W ramach programu nie można ubiegać się o dofinansowanie zadań związanych z wydawnictwami książkowymi, czasopismami (oprócz druków ulotnych nie wymagających ISBN i ISSN) zakupem nowości bibliotecznych, realizacją projektów współfinansowanych z funduszy europejskich, promocją polskiej kultury za granicą oraz organizacją wydarzeń literackich. Uprawnieni wnioskodawcy: Jednostki samorządu terytorialnego Państwowe i samorządowe instytucje kultury, Archiwa państwowe Kościoły i związki wyznaniowe, Publiczne i niepubliczne szkoły artystyczne 54 Podmioty gospodarcze niezaliczane do sektora finansów publicznych, Organizacje pozarządowe. PROGRAM OPERACYJNY „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego” Cel programu operacyjnego; Zwiększenie efektywności wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju kultury. Program polega na dofinansowaniu przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wkładu krajowego do wybranych projektów kulturalnych, realizowanych ze środków europejskich. Promesa Ministra, to inaczej umowa przyrzeczenia o współfinansowaniu projektów realizowanych ze środków europejskich pod warunkiem ich wyboru do realizacji przez właściwe organy w ramach funduszy strukturalnych, programów wspólnotowych, środków EFTA oraz innych środków europejskich. Rodzaje kwalifikowanych zadań: Ochrona dziedzictwa kulturowego, Budowa, rozbudowa i przebudowa infrastruktury kulturalnej oraz infrastruktury szkół artystycznych, Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w dziedzinie kultury, Międzynarodowych przedsięwzięć kulturalnych o charakterze europejskim. Promesa nie może być przyznana na projekty, które w chwili złożenia wniosku do Programu Operacyjnego „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego” posiadają podpisana umowę na współfinansowanie zadania z funduszy europejskich. Dofinansowanie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wkładu publicznego (tzw. „własnego wkładu”) dotyczy projektów realizowanych w ramach: Programu Operacyjnego – Infrastruktura i Środowisko 2007-2013 – Priorytet XII Kultura i dziedzictwo kulturowe 16 Regionalnych Programów Operacyjnych 2007 – 2013, Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego Priorytetu 3 – ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 – 2013 – Działanie: Odnowa i rozwój wsi, Programu KULTURA (2007 – 2013). 55 Uprawnieniu wnioskodawcy: Instytucje kultury samorządowe, państwowe oraz współprowadzone z Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Jednostki samorządu terytorialnego, Publiczne szkoły artystyczne, Kościoły i związki wyznaniowe, Organizacje pozarządowe, Archiwa państwowe. 9. Instrumenty wdrażania i monitoring Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Wdrażanie „Programu”: Po przyjęciu przez Radę Powiatu Ostrowieckiego „Programu Opieko nad Zabytkami na lata 2010-1014 dla Powiatu Ostrowieckiego” planuje się następujące działania: Udostępnienie „Programu” do publicznej wiadomości na stronie internetowej Starostwa Powiatu Ostrowieckiego: www.ostrowiecki.bip.info.pl Przekazanie „Programu…” Świętokrzyskiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Kielcach. Wydanie „Programu” drukiem w nakładzie 50 egzemplarzy, Przekazanie wydawnictwa gminom Powiatu Ostrowieckiego, instytucjom i organizacjom działającym w sferze opieki nad zabytkami z terenu Powiatu Ostrowieckiego oraz ościennym Starostwom Powiatowym (w tym i Starostwu Powiatu Lipskiego należącego do Województwa Mazowieckiego) Sukcesywne uaktualnianie i uzupełnianie „Programu” w miarę zmieniających się uwarunkowań prawnych, kulturowych i społecznych oraz na podstawie wniosków gmin wchodzących w skład Powiatu Ostrowieckiego oraz innych podmiotów. Organem odpowiedzialnym za wdrażanie „Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2010–2014 dla Powiatu Ostrowieckiego” jest Zarząd Powiatu Ostrowieckiego. Przyjmuje się, że zadania określone w „Programie…” będą realizowane poprzez: Skoordynowanie działań wszystkich podmiotów samorządowych Powiatu Ostrowieckiego (Miasta Ostrowca i Gmin należących do Powiatu) w zakresie wynikającym z ustaleń zawartych w „Programie”, a w szczególności w procesach związanych z planowaniem przestrzennym. 56 Inicjowanie przedsięwzięć konserwatorskich w obiektach samorządowych, sakralnych, prywatnych i należących do Skarbu Państwa - w porozumieniu ze Świętokrzyskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach. Finansowanie instytucji kultury prowadzonych przez Powiat Ostrowiecki dysponujących zabytkami (bieżące utrzymanie, wykonywanie remontów i prac konserwatorskich) Wspieranie instytucji kultury prowadzonych przez samorządy w staraniach o środki zewnętrzne (pomoc w zapewnieniu wkładu własnego do programów i projektów w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, w tym wykup muzealiów itp.) Pomoc w sporządzaniu wniosków o dofinansowanie prac konserwatorskich, remontowych lub rewaloryzacyjnych prowadzonych przez podmioty mające prawa własności lub zarządzające obiektami zabytkowymi lub wpisanymi do ewidencji zabytków z terenu Powiatu Ostrowieckiego. Wspieranie działalności promocyjnej i edukacyjnej w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, w tym przez placówki oświatowe i organizacje pożytku publicznego. Koordynowanie inicjatyw lokalnych zmierzających do utworzenia parków krajobrazowo – kulturowych na terenie Powiatu Ostrowieckiego. Monitoring: Monitoring „Programu” służy zapewnieniu odpowiedniej jakości jego wdrażania. Głównym jego celem jest gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępie i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwa użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa. Kierunki monitoringu: Monitorowanie funkcji obiektów i wpływu użytkowania na ich stan zachowania, Monitorowanie stopnia zabezpieczenia obiektów zabytkowych przed pożarami, kradzieżą, katastrofami i klęskami żywiołowymi, Monitorowanie skuteczności funkcjonowania innych form ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym systemów kształcenia i powszechnej edukacji społecznej, Bieżące ocenianie stanu zachowania zabytkowej substancji na terenie Powiatu Ostrowieckiego i informowanie Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach o wszystkich zdarzeniach związanych z zabytkami. Okresowa ocena stanu realizacji „Programu” przez Zarząd Powiatu Ostrowieckiego. 57 Przedstawianie Radzie Powiatu w dystansie dwuletnim przez Zarząd Powiatu sprawozdania ze stanu realizacji „Programu” i wynikających z jego założeń rezultatach spełnianej opieki nad zabytkami. Wydziałem koordynującym działania związane z wdrażaniem „Programu” jest Wydział Edukacji, Kultury, Kultury Fizycznej i Turystyki Starostwa Powiatowego w Ostrowcu Św. Funkcję nadzorczą nad całością realizacji „Programu” prowadzi Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach. Obowiązek prowadzenia kontroli stanu realizacji „Programu” wynika z Art.87 ust. 5 i 6 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. 10. Literatura przedmiotu; Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. Ust. Nr 162 poz. 1568) Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Ostrowieckiego do roku 2020. (Ostrowiec listopad 2005 r.) Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Świętokrzyskim na lata 2007 – 2011 (Kielce 2007 r.) Katalog Zabytków Sztuki w Polsce tom III, Województwo Kieleckie, Zeszyt 7, Powiat Opatowski (Państwowy Instytut Sztuki 1954 r.) W. R. Brociek - Przewodnik „Ostrowiec Świętokrzyski i Okolice” część I i II (Agencja JP Kielce 1998 r.) J. L. Adamczyk – Fabryka tektury w Dolach Biskupich, dawniej „Witulin”, Pomnik Kultury Materialnej. (Biuro Dokumentacji Zabytków w Kielcach 1982 r.) Ks. A. Bastrzykowski – Monografia historyczna Kunowa nad Kamienną i jego okolicy (Kraków 1939 r.) Ks. A. Bastrzykowski – Monografia historyczna parafii Ruda kościelna nad Kamienną (Ostrowiec 1947 r.) E. Krygier – Prace konserwatorskie. w województwo kieleckim w latach 1952 -1954 (w: Ochrona Zabytków tom IX 1956 r.) E. Krygier – Z inwentaryzacji zabytków gospodarczych i budowli przemysłowych w województwie kieleckim (Kw. His. Kult. Mat. Tom II 1954 r,) W. Ostrowski – Budownictwo przemysłowe zagłębia staropolskiego w okresie Królestwa Kongresowego (W; Prace I. U. A. tom I 1951 r.). Praca zbiorowa – Ostrowiec Świętokrzyski, monografia historyczna miasta (wyd. M. H. – A. w Ostrowcu 1997 r.). J. Moniewski – Kartki z przeszłości Ostrowca i jego okolic (wyd. M. H. – A. w Ostrowcu 1991 r.). 58 T. i Z. Sabatowie – Cmentarz Ostrowiecki w Ostrowcu Świętokrzyskim (Kielce 1995 r.). Praca zbiorowa – Ostrowieckie Zeszyty naukowe (Ostrowiec 2008 r.). Praca zbiorowa - 10 lat Powiatu Ostrowieckiego (Ostrowiec 2009 r.). Praca zbiorowa - Wielkie postaci Ziemi Ostrowieckiej (Ostrowiec 2008 r.) W. Kotasiak - Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczy w Krzemionkach (rkps. w posiadaniu autora). Praca zbiorowa – Żydzi ostrowieccy, zarys dziejów (wyd. M. H. – A. Ostrowiec 1996 r.) Roczniki Muzeum Historyczno – Archeologicznego w Ostrowcu Św. tomy I z 1998 r., II z 1999 r. i III z 2000 r. R. Szczygieł – Przywileje lokacyjne miast województwa sandomierskiego z XVI w, [w:] Dzieje Kielecczyzny w historiografii Ploski Ludowej, Baza źródłowa cz.1 Kielce 1987 r. W. Pożaryski –Budowa geologiczna dorzecza Kamiennej [w:] Przegląd Geologiczny nr.7 Warszawa 1953 r. D. Kosmowska- Suffczyńska - Rozwój rzeźby w trzeciorzędzie okolic Ostrowca Św. i Ćmielowa. Warszawa 1966 r. T. Zieliński – Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. KTN Kielce 1965 r. A. Leśmian, M. Stachura, B. Wójtowicz – Przyroda województwa kieleckiego. Kielce 1985 r. Ks. J. Wiśniewski – Dekanat Opatowski. Radom 1097 r. J. Workowski – Dzieje Denkowa. Ostrowiec 1981 (z późniejszymi edycjami autora) Miasta polskie w tysiącleciu tom 1 (Opracowanie zbiorowe) Wrocław 1965 r. A. Marszałek - Osadnictwo neolityczne na Wyżynie Sandomierskiej IA i E PAN Warszawa 1992 r. J. Kuczyński – Osada kultury amfor kulistych w Ostrowcu Św. [w:] Wiadomości Archeologiczne t.28 1960 r. J. Bąbel – Naczynia kultury amfor kulistych ze stanowiska XII w Broniszowicach [w:] Wiadomości Archeologiczne t.39 1975 r. S. Orzechowski – Grób kultury ceramiki sznurowej z Prusinowic [w:] Sprawozdania Archeologiczne t. 41 1990 r. Z. Krzak – Osada kultury łużyckiej we wsi Piaski Brzustowskie [w:] Wiadomości Archeologiczne t. 27 1962 r. Z. Krzak – Sprawozdanie z wykopalisk na górze „Gawroniec – Pałyga” w Ćmielowie w 1961 r. [w:] Sprawozdania Archeologiczne t.15 1963 r. K. Bielenin - Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, Kielce 1992 r. H. Łowmiański – Początki Polski t. I i II, Warszawa 1963 r. 59 Z. Guldon, J. Kaczor – Górnictwo i hutnictwo żelaza w Staropolskim Okręgu Przemysłowym w II połowie XVIII w, Kielce 1994 r. M. Żakowska – Denków- ośrodek przemysłu ceramicznego w pow. Opatowskim [w:] Ziemia nr.3 1938 r. S. Kieniewicz – Powstanie Styczniowe, Warszawa 1983 r. M. Banaszek, W. Borcych, Z. Kałamaga, W. Różański – Dzieje Huty im. M. Nowotki 1813 – 1988, Warszawa 1988 r. H. Łabęcki – Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym skreślił .. t. I Warszawa 1841 r. M. Banaszek – Założenia i realizacja planu COP ze szczególnym uwzględnieniem inwestycji przemysłowych nad Kamienną [w:] „Nad Kamienną” nr 2, 1986 r. * * * 60
