Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się

Pozytywne starzenie się
7
Spis treści
Wprowadzenie .................................................................
11
Rozdział 1. Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się 21
Normalne starzenie się ......................................................
Długowieczność a normalne starzenie się ...........................
Czynniki socjoekonomiczne wpływające na oczekiwaną
długość życia..................................................................
Pomyślne starzenie się.......................................................
Pozytywne starzenie się .....................................................
Cechy charakterystyczne pozytywnego starzenia się .............
Podsumowanie..................................................................
22
28
29
38
42
44
52
Rozdział 2. Trzy modele starzenia się w okresie całego
życia ............................................................
53
Teoria faz rozwoju psychospołecznego Eriksona .................
53
Podstawowa ufność a podstawowa nieufność .........................
Autonomia a wstyd i zwątpienie ...........................................
Inicjatywa a poczucie winy....................................................
Pracowitość a poczucie niższości ............................................
Tożsamość a niepewność roli .................................................
Intymność a izolacja .............................................................
Kreatywność a egocentryzm .................................................
Integralność a rozpacz ..........................................................
54
55
55
56
56
57
57
58
Teoria Eriksona a pozytywne starzenie się .........................
58
Zastosowanie praktyczne ......................................................
60
www.laurum.pl
8
Pozytywne starzenie się
Teoria ciągłości .................................................................
65
Ciągłość wewnętrzna ............................................................
Ciągłość zewnętrzna .............................................................
Nieciągłość ...........................................................................
Teoria ciągłości a pozytywne starzenie się ..............................
Zastosowanie praktyczne ......................................................
66
67
71
73
75
Teoria selektywności, optymalizacji i kompensacji .............
78
Selektywność ........................................................................
Optymalizacja ......................................................................
Kompensacja ........................................................................
Teoria SOC a pozytywne starzenie się ...................................
Zastosowanie praktyczne ......................................................
78
79
79
84
85
Podsumowanie..................................................................
87
Rozdział 3. Związane z wiekiem pogarszanie się stanu
zdrowia i jego skutki .................................
89
Trajektorie związanego z wiekiem pogarszania się stanu
zdrowia ........................................................................
Związane z wiekiem upośledzenie funkcji kognitywnych ...
Pogarszanie się pamięci w wieku podeszłym ......................
90
93
99
Strategie radzenia sobie z wynikającą z choroby deterioracją
pamięci .................................................................................
Strategie radzenia sobie ze związaną z wiekiem
deterioracją pamięci ..............................................................
Trening pamięci – kompensowanie deficytów pamięci
umiejętnościami ...........................................................
Jak zapamiętać PIN? ......................................................
Mądrość jako pozytywny skutek zmian związanych
z wiekiem.....................................................................
Podsumowanie..................................................................
101
103
107
108
109
115
Rozdział 4. Strategie i instrumenty oceny .................... 117
Ocenianie stanu psychicznego starszych dorosłych ............ 121
Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego...............................
www.laurum.pl
123
Pozytywne starzenie się
Skala Demencji .....................................................................
Krótki Kwestionariusz Oceny Stanu Psychicznego ................
9
125
126
Ocenianie nastroju starszych dorosłych ............................. 127
Depresja ...............................................................................
Lęk .......................................................................................
128
131
Ocenianie zdolności adaptacji starszych dorosłych ............. 134
Skala Oceny Zdolności Adaptacji Katza ................................
Skala Złożonych Czynności Życia Codziennego .....................
135
137
Ocenianie jakości życia starszych dorosłych ....................... 139
Kwestionariusz Selektywnej Optymalizacji i Kompensacji.....
Skala Satysfakcji z Życia .......................................................
141
144
Podsumowanie.................................................................. 146
Rozdział 5. Psychologiczne bariery pozytywnego
starzenia się................................................. 147
Sztywność ......................................................................... 153
Strategie zmniejszania sztywności .........................................
157
Negatywność .................................................................... 159
Strategie walki z negatywnością........................................ 162
Martwienie się .................................................................. 163
Strategie zarządzania zmartwieniami ....................................
166
Egocentryzm .................................................................... 167
Strategie zmniejszania egocentryzmu ....................................
170
Żal ................................................................................... 171
Strategie zarządzania żalem ..................................................
173
Podsumowanie.................................................................. 174
Rozdział 6. Psychoterapie a populacje specjalne ......... 177
Zdrowie psychiczne w podeszłym wieku ........................... 177
Psychoterapia jako droga do pozytywnego starzenia się ..... 180
Metody terapeutyczne stosowane wśród starszych dorosłych
182
Starsi dorośli w populacjach specjalnych............................ 213
Płeć .............................................................................. 214
www.laurum.pl
10
Pozytywne starzenie się
Rasa .....................................................................................
Orientacja seksualna .............................................................
Status socjoekonomiczny ......................................................
216
217
222
Podsumowanie.................................................................. 223
Rozdział 7. Pozytywna duchowość i poszukiwanie
sensu życia .................................................. 225
Zdolność wybaczania – definicja robocza...........................
Zdolność wybaczania w terapii .........................................
Altruizm – definicja robocza .............................................
Altruizm w terapii ..........................................................
Wdzięczność – definicja robocza .......................................
Wdzięczność w terapii .....................................................
Podsumowanie..................................................................
229
233
237
240
242
244
249
Rozdział 8. Pozytywne starzenie się w przypadku
niepełnosprawności fizycznej i opieki ...... 251
Starzenie się a niepełnosprawność .....................................
Ograniczenie funkcji kognitywnych a niepełnosprawność..
Opieka .............................................................................
Opieka rozszerzona .........................................................
Podsumowanie..................................................................
252
259
264
268
274
Rozdział 9. Pozytywne starzenie się w obliczu śmierci 275
Czynniki ochronne w żalu i żałobie ...................................
Rola terapeuty ...............................................................
Pozytywne starzenie się a śmierć i umieranie .....................
Zarządzanie emocjami w obliczu śmierci ............................
Rola profesjonalnego terapeuty .........................................
Opieka hospicyjna jako przykład pozytywnego starzenia się
w obliczu śmierci ............................................................
278
281
287
295
299
303
Podsumowanie.................................................................. 306
Bibliografia ....................................................................... 307
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
11
Wprowadzenie
S
porządzenie charakterystyki procesu starzenia się stanowi
poważne wyzwanie naszych czasów. W XX wieku starość
kojarzono z przejściem na emeryturę, demencją, schorzeniami
i śmiercią. Starsze osoby potrzebowały pomocy w życiu codziennym, ponieważ stawały się coraz mniej zdolne do radzenia sobie
z nieuchronnymi konsekwencjami starzenia się. Dwudziestowieczni seniorzy, znajdujący się poza głównym nurtem aktywności społecznej, byli niechętnymi obserwatorami zachodzących
zmian. Panował stereotyp starca zaprzątniętego własnymi lękami dotyczącymi starości. Malcolm Cowley, który żył i zmarł
w XX wieku, opisał własne doświadczenia związane z procesem
starzenia się w kategoriach pogorszenia jakości życia i nieprzydatności:
Nie trzeba czytać książek, żeby się dowiedzieć, że ósma dekada
życia to czas stopniowego zawężania się horyzontów. (…) Drzewa
na niezbyt odległym wzgórzu nie są już dębami ani klonami, lecz
niewyraźnymi plamami. (…) Chód staje się niepewny, zmysł równowagi zawodzi i wkrótce człowiek traci odwagę, by zapuścić się
poza własną ulicę. (…) Wielu starych przyjaciół odchodzi, a nowych
www.laurum.pl
12
Pozytywne starzenie się
coraz trudniej znaleźć. (…) Stary człowiek coraz bardziej zamyka
się w sobie, coraz bardziej absorbuje go to, co dzieje się w jego
głowie1.
Związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia zawsze
było i będzie nieodłączną częścią procesu starzenia się. Wynikają z niego przewidywalne konsekwencje, takie jak różnorodne
ograniczenia, zawężenie horyzontów poznawczych, niedołęstwo,
ból i cierpienie.
W XXI wieku będziemy jednak musieli się nauczyć, że starość to coś więcej niż pogarszanie się kondycji fizycznej i psychicznej. Katalizatorem zmiany punktu widzenia są socjokulturowe trendy panujące wśród tych obywateli krajów wysoko
rozwiniętych, którzy żyją dłużej niż ich poprzednicy i nawet
w wieku podeszłym nie rezygnują z aktywności społecznej. Długowieczność mieszkańców tych krajów rośnie systematycznie
(w tempie około 2–5 lat na dekadę) i tendencja ta prawdopodobnie utrzyma się w przyszłości. Na przykład dziś średnia długość
życia w Stanach Zjednoczonych przekracza 76 lat. Przeciętny
Amerykanin może więc oczekiwać, iż będzie prowadził aktywne
życie nie tylko do wieku emerytalnego, czyli 65 lat, ale i później. Zwiększona długość życia oznacza także, że ludzie są zdolni
działać na rzecz społeczeństwa aż do późnej starości. Wielu przywódców politycznych, społecznych i religijnych naszych czasów
wywodzi się z seniorów i są oni pozytywnymi wzorami starzenia
się w XXI wieku.
Zmienia się także nasze rozumienie pojęcia „późnej starości”.
Jedną z najszybciej rosnących grup w Stanach Zjednoczonych
jest kohorta osób mających około stu lat. Liczba amerykańskich
stulatków wynosi prawie 70 tysięcy. Co więcej, przyćmiewa ją
nowo odkryta grupa ponadstulatków, których wiek przekracza
1
M. Cowley, The view from 80, Viking Press, New York 1980, s. 54–55.
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
13
109 lat. Trudno stwierdzić, czy ta tendencja utrzyma się w przyszłości i w jaki sposób będzie kształtowała indywidualne postrzeganie procesu starzenia się. Należy jednak oczekiwać, że zmianie ulegną wyobrażenia na temat jakości życia możliwej dziś do
osiągnięcia w późnym wieku.
Postęp dokonujący się w dziedzinie medycyny i opieki geriatrycznej nie tylko wydłuża życie, ale też pomaga starszym pacjentom zachować funkcjonalność, także w przewlekłej chorobie.
Zdrowi lub chorzy, ludzie oczekują długiego życia po osiągnięciu wieku emerytalnego, chcą pracować, korzystać z rozrywek
i działać na rzecz swoich rodzin i społeczności. W takich okolicznościach musiały się pojawić nowe terminy na określenie procesu
starzenia się.
Pomyślne i optymalne starzenie się to określenia, które przeniknęły z literatury naukowej do języka opinii publicznej. Dotyczą one osób, które dożywają bardzo podeszłego wieku, zachowując przy tym wysoką jakość życia. Popularność takich
terminów jak pomyślne starzenie się daje wyobrażenie o ludzkich
oczekiwaniach dotyczących starości. John Rowe i Robert Kahn2
zdefiniowali pomyślne starzenie się jako optymistyczny wariant stereotypowego doświadczenia starości. Ponieważ jednak
kojarzy się ono z ideałem, który niewielu osobom będzie dane
osiągnąć (niektórzy naukowcy szacują, że tylko niecałe 10% populacji może się uważać za osoby pomyślnie się starzejące), muszą powstawać nowe terminy, ujmujące istotę starości zarówno
w jej pozytywnym, jak i negatywnym aspekcie.
Panuje obecnie korzystny klimat dla formułowania nowych
pojęć odzwierciedlających optymistyczne podejście do procesu
starzenia się. Pojawia się jednak pytanie, która dyscyplina naukowa bądź zawodowa znajduje się w najlepszym punkcie wyjścia
do ujmowania starości w innowacyjne ramy pojęciowe na miarę
2
J. W. Rowe, R. L. Kahn, Successful Aging, Pantheon Books, New York 1998.
www.laurum.pl
14
Pozytywne starzenie się
XXI wieku oraz definiowania w tych ramach roli indywidualnego wyboru w korzystaniu z zalet długowieczności. Miejsmy nadzieję, że takie podejście do etykietowania doświadczeń starości
umożliwi nowe zrozumienie zagadnień wieku podeszłego i wytyczy kierunki przyszłych badań w zakresie gerontologii i psychogeriatrii.
Celem niniejszej książki jest upowszechnienie nowego sposobu myślenia o starości w XXI wieku, myślenia podkreślającego
wyzwania i możliwości wieku podeszłego oraz rolę indywidualnego wyboru w określaniu własnego podejścia do starzenia się.
Pozytywne starzenie się przedstawia właśnie taką ogólną koncepcję. Czytelnik dowie się, dlaczego termin ten stanowi odpowiednią podstawę konceptualizacji psychologicznego podejścia
do starzenia się, które jest odmienne od innych aktuarialnych
terminów, takich jak pomyślne starzenie się, normalne starzenie
się czy starzenie się w chorobie.
Koncepcja pozytywnego starzenia się wyrasta z ruchu psychologii pozytywnej, której główny orędownik, Martin Seligman,
tak pisze w jednym ze swoich esejów:
W polu zainteresowania psychologii pozytywnej na poziomie
podmiotu leżą cenne doświadczenia subiektywne: dobrostan, zadowolenie i satysfakcja (w przeszłości), nadzieja i optymizm (na
przyszłość) oraz płynność i szczęście (w teraźniejszości). Na poziomie indywidualnym skupia się ona na pozytywnych cechach
indywidualnych: zdolności kochania i współczucia, odwadze,
zdolnościach interpersonalnych, wrażliwości estetycznej, wytrwałości, wielkoduszności, oryginalności, myśleniu o przyszłości, duchowości, talencie i mądrości3.
W ujęciu Seligmana sednem psychologii pozytywnej jest ,,nauka, która uważa za swe pierwszorzędne zadanie badanie tego,
M. E. P. Seligman, M. Csikszentmihalyi, Positive psychology: An introduction,
„American Psychologist” 2000, nr 55, s. 1.
3
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
15
co sprawia, że warto żyć”4. Wśród wielu cech psychologii pozytywnej, które mogą mieć znaczenie dla konstruowania terminu
opisującego ludzkie starzenie się, na podkreślenie zasługuje koncentracja na zdolności człowieka do działania, przezwyciężania
i osiągania, a nie na pasywnym unikaniu życiowych problemów
i na strachu przed bólem, niepełnosprawnością i ograniczeniem
możliwości. Psychologia pozytywna umożliwia zatem nowe podejście do starych problemów i stereotypów starzenia się. Ten
okres w życiu człowieka jest bez wątpienia czasem widocznego
pogarszania się kondycji psychofizycznej, które staje się istotnym
aspektem egzystencji, a jednocześnie zmusza do radzenia sobie
z problemami regresu poznawczego w celu zachowania odpowiedniej jakości życia. To właśnie sposób konceptualizacji starzenia się
w zdrowiu i w chorobie, przy jednoczesnym odczuwaniu szczęścia i dobrostanu, jest decydującym wyróżnikiem pozytywnego
starzenia się.
Terminy spójne z koncepcją pozytywnego starzenia się zaczęły
się już pojawiać w literaturze naukowej. Przykładem jest wyrażenie pozytywna duchowość, wprowadzone przez Marthę Crowther5 i jej współpracowników. Pozytywna duchowość zostanie
opisana w rozdziale 7, podobnie jak jej związek z nadrzędnym
pojęciem pozytywnego starzenia się oraz konkretnymi technikami, które wynikają z tego schematu. Pozytywne starzenie się jest
pod pewnymi względami bardziej wszechstronną koncepcją niż
pomyślne starzenie się. W przypadku pierwszego podejścia można nawet w chorobie i zniedołężnieniu cieszyć się odpowiednią jakością życia i mieć poczucie dobrostanu. Każdy człowiek w ósmej
dekadzie życia (i po niej) prawdopodobnie doświadczy osłabienia
pamięci oraz niepełnosprawności fizycznej, a sieć jego kontaktów
Tamże, s. 13.
M. R. Crowther, M. W. Parker, W. A. Achenbaum, W. L. Larimore, H. G.
Koenig, Rowe and Kahn’s model of successful aging revisited: Positive spirituality – the
forgotten factor, „Gerontologist” 2002, nr 42 (5), s. 613–620.
4
5
www.laurum.pl
16
Pozytywne starzenie się
międzyludzkich zacznie się kurczyć. Mogłoby się wydawać, że
nieopuszczającej domu oraz cierpiącej na osteoporozę i zaburzenia
pamięci osoby nie można nazwać pomyślnie starzejącą się. Mimo
to może ona mieć poczucie celowości życia i jego kompletności
nawet w warunkach ograniczenia przestrzeni życiowej i choroby,
czyli po prostu starzeć się pozytywnie. Takie podejście wymaga
dokonywania wyborów i angażowania się w walkę z przeciwnościami losu, nawet kiedy doświadcza się przewidywalnych ograniczeń fizycznych i psychologicznych będących nieodłącznymi
elementami starości. Świadome poszukiwanie szczęścia i dobrostanu w procesie starzenia się zostało zaakcentowane w następującym stwierdzeniu Mihaly Csikszentmihalyi’ego:
Szczęście nie jest czymś, co się wydarza. Nie jest wynikiem
uśmiechu losu ani dziełem przypadku. (…) Szczęście jest stanem, do którego należy się przygotować, a gdy się go osiągnie,
trzeba go starannie kultywować. Każdy z nas musi bronić własnego szczęścia. Ludzie, którzy posiądą umiejętność kontrolowania wewnętrznych doświadczeń, będą w stanie sami decydować
o jakości swojego życia – a to jest stanem najbliższym szczęściu,
jaki możemy osiągnąć6.
W tym sensie pozytywne starzenie się – podobnie jak szczęście – jest w takim samym stopniu stanem umysłu, co konkretną formą działania lub strategią. Bycie szczęśliwym i zdrowym
w podeszłym wieku wymaga dyscypliny w przekształcaniu wyobrażeń i kultywowania pozytywnych emocji w celu radzenia sobie z realnymi problemami starości.
Dziewięć rozdziałów niniejszej książki przedstawia różne aspekty pozytywnego starzenia się oraz opisuje narzędzia,
których praktycy i terapeuci mogą użyć, aby pomóc starszym
M. Csikszentmihalyi, Przepływ. Jak poprawić jakość życia. Psychologia optymalnego doświadczenia, tłum. M. Wajda, Studio Emka, Warszawa 1996, s. 16–17.
6
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
17
dorosłym utrzymać pozytywne podejście do życia nawet w sytuacji związanego z wiekiem pogarszania się kondycji psychofizycznej. Poniżej znajduje się krótkie omówienie poszczególnych
rozdziałów.
Rozdział 1, „Schemat pozytywnego starzenia się”, zawiera
ogólne omówienie i tło koncepcji pozytywnego starzenia się.
Znajduje się w nim opis tego, co odróżnia ją od innych modeli
starzenia się. Zaprezentowane zostały przesłanki uzasadniające
stosowanie schematu pojęciowego pozytywnego starzenia się do
opisywania psychologicznych aspektów procesu starzenia się.
Wspomniano także o możliwości kształtowania stylu życia i sposobów myślenia sprzyjających osiągnięciu dobrostanu w podeszłym wieku.
Rozdział 2, „Trzy modele starzenia się”, opisuje modele rozwoju osób dorosłych i starzenia się, które stanowią podstawę
koncepcji pozytywnego starzenia się: teorię faz rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona, teorię ciągłości oraz teorię selektywności, optymalizacji i kompensacji. Zostały one pokrótce omówione; podano także przykłady świadczące o tym, że koncepcja
pozytywnego starzenia się może się wywodzić z każdej z nich.
W rozdziale 3, „Związane z wiekiem pogarszanie się stanu
zdrowia i jego skutki”, opisany został proces pogarszania się
kondycji psychofizycznej w podeszłym wieku. Jest w nim mowa
o tym, w jaki sposób takie terminy jak „pomyślne starzenie się”,
„normalne starzenie się”, „starzenie się w warunkach niepełnosprawności” oraz „starzenie się w chorobie” są odzwierciedlane
w trajektoriach schyłku. Podkreślona została heterogeniczność
normalnego procesu starzenia się. Mądrość opisano jako konsekwencję zmian zachodzących w sposób nieunikniony wraz z wiekiem oraz jako możliwą do zdobycia umiejętność życiową ułatwiającą pozytywne starzenie się.
Rozdział 4, „Strategie i instrumenty oceny”, zawiera analizę
sposobów oceny powszechnych w wieku podeszłym problemów,
www.laurum.pl
18
Pozytywne starzenie się
takich jak deficyt poznawczy, występowanie depresji i lęku,
ograniczenie niezależności funkcjonalnej oraz zmniejszenie zadowolenia z życia. Przeanalizowano relacje między instrumentami
oceny a pozytywnym starzeniem się.
W rozdziale 5, „Psychologiczne bariery pozytywnego starzenia się”, opisane zostały elementy stylistyki braku adaptacji, czyli
sztywność, negatywność, martwienie się, żal i egocentryzm, oraz
ich działanie jako barier pozytywnego starzenia się. Zaprezentowano także techniki zmieniania stylistyki braku adaptacji.
Rozdział 6, „Psychoterapie a populacje specjalne”, to przegląd
tradycyjnych metod psychoterapii, umożliwiających leczenie zaburzeń psychicznych w wieku podeszłym: terapii psychodynamicznej, kognitywnej terapii behawioralnej, terapii systemów
rodzinnych, terapii egzystencjalnej i terapii grupowej. Omówiono także zgodne z modelem pozytywnego starzenia się strategie
zaspokajania potrzeb osób starszych, nie zapominając o zróżnicowaniu tej grupy pacjentów pod względem płci, rasy, orientacji
seksualnej i statusu socjoekonomicznego.
Rozdział 7, „Pozytywna duchowość i poszukiwanie sensu życia”, zawiera omówienie pojęcia pozytywnej duchowości oraz
jego związku z pozytywnym starzeniem się. Opisano w nim
także strategie i techniki psychoterapii, oparte na koncepcji pozytywnej duchowości i pozytywnego starzenia się. Filarami odwołujących się do sensu życia strategii interwencji są: zdolność
wybaczania, altruizm i wdzięczność.
W rozdziale 8, „Pozytywne starzenie się w przypadku niepełnosprawności fizycznej i opieki”, skupiono się na możliwości zastosowania modelu pozytywnego starzenia się w rozwiązywaniu
problemów związanych z trwałą niepełnosprawnością i sprawowaniem opieki nad starszymi ludźmi. Spojrzenie na te zagadnienia z punktu widzenia pozytywnego starzenia się obejmuje także
sprawdzenie, jaki może być korzystny wpływ tego rodzaju doświadczeń na poczucie sensu życia w podeszłym wieku. Zbadano
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
19
również założenie, że choć trwała niepełnosprawność w podeszłym wieku jest czymś nieuchronnym, starsi ludzie mogą mimo
to cieszyć się wysoką jakością życia i mieć poczucie dobrostanu.
W rozdziale 9, „Pozytywne starzenie się w obliczu śmierci”,
opisano zagadnienie nieodwracalnej straty doświadczanej w podeszłym wieku oraz towarzyszących jej żalu i żałoby, a także psychologiczne aspekty konfrontacji z własną śmiercią i procesem
umierania. Omówiono również, zgodne z modelem pozytywnego starzenia się, podejście do żalu, żałoby, śmierci i umierania
oraz podano przykłady sytuacji, w których pomaga ono w zmaganiach z problemami pojawiającymi się u schyłku życia.
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
21
✧
Rozdział 1
Zarys koncepcji pozytywnego
starzenia się
Ś
rednia oczekiwana długość życia w Stanach Zjednoczonych
wzrosła w XX wieku niemal o 30 lat. W roku 1900 wynosiła 47 lat. Dziś przeciętny obywatel może oczekiwać, że dożyje późnych lat siódmej dekady swego życia. Wzrost ten oznacza, że ludzie będą żyli dłużej, a jego skutkiem będzie również
zmiana struktury demograficznej populacji na korzyść starszych
dorosłych. Amerykański urząd statystyczny przewiduje, że do
2010 roku liczba osób w wieku 50–59 lat ulegnie podwojeniu,
a w wieku 65 lat i starszych – wzrośnie o 76%. Biorąc pod uwagę
powyższe fakty, wskazana wydaje się analiza metod, dzięki którym można nie tylko wydłużyć życie ludzkie, lecz także wpłynąć
na poprawę jakościowych aspektów procesu starzenia się.
Wiedza o tym, co składa się na normatywne doświadczenie
starzenia się, będzie prawdopodobnie przedmiotem zainteresowania czytających tę książkę laików poszukujących odpowiedzi
na pytania dotyczące starości i chcących poznać strategie poprawy jakości życia w wieku dojrzałym. Jest również punktem
wyjścia dla praktykujących psychoterapeutów zainteresowanych
podniesieniem standardów opieki geriatrycznej.
www.laurum.pl
22
Pozytywne starzenie się
Normalne starzenie się
Przeglądając literaturę naukową, można odnieść wrażenie, że
termin normalne starzenie się jest blisko związany z wynikami
podłużnych badań populacji, takich jak Baltimore Longitudinal
Study of Aging (BLSA), będących jednym z najstarszych i najbardziej ambitnych programów badawczych dotyczących starzenia się, realizowanych w Stanach Zjednoczonych. Program BLSA
został zainicjowany w 1958 roku, a jednym z jego celów było
opisanie normalnego doświadczenia starości. Rozpoczęto więc
gromadzenie danych dotyczących szerokiego zakresu zmiennych
fizjologicznych, psychologicznych i społecznych, aby udokumentować charakter i przebieg normalnego, lub – według terminologii BLSA – niechorobowego starzenia się. Eksperyment BLSA
zaowocował ogromną ilością informacji dotyczących normalnego
starzenia się oraz pozwolił ujawnić dwa niepodważalne fakty:
1. Normalne starzenie się w zdrowiu różni się od starzenia się
w chorobie.
2. Grupa ludzi starzejących się normalnie jest bardzo niejednorodna.
Jeśli chodzi o relację pomiędzy starzeniem się w chorobie a starzeniem się w zdrowiu, w latach 80. XX wieku badacze postulowali, że choroba nie tylko przyspiesza proces starzenia się, ale też
przyczynia się do wcześniejszego wystąpienia niepełnosprawności, która z kolei wpływa negatywnie na zdrowie i dobrostan psychiczny człowieka. Dane z badań BLSA potwierdziły tę hipotezę.
Wynikało z nich, że u zdrowego człowieka proces starzenia się
ma bardzo niewielki wpływ na funkcjonowanie układu krążenia.
Niemniej jednak u badanych, u których stwierdzono związane
z wiekiem zaburzenia krążenia, przyczyną była zazwyczaj łagodnie przebiegająca choroba wieńcowa. To choroba, a nie proces
starzenia się, była więc główną winowajczynią zaburzeń krążewww.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
23
nia związanych z ograniczoną aktywnością życiową w starszym
wieku. Jeżeli chodzi o niejednorodność grupy osób objętych
programem BLSA, tempo niekorzystnych zmian zachodzących
w organizmach badanych było bardzo zróżnicowane. To właśnie różne tempo zmian fizjologicznych i poznawczych w dużej
mierze utrudniło określenie ogólnej trajektorii związanego z wiekiem pogarszania się zdrowia. W niektórych przypadkach połączenie procesu starzenia się i choroby powodowało przyspieszenie tempa niekorzystnych zmian funkcjonalnych. Z kolei
u starszych osób, które podejmowały konsekwentne, postępowe
działania – takie jak uprawianie gimnastyki, stosowanie zdrowej
diety oraz rezygnacja z palenia tytoniu – obserwowano jedynie
minimalne pogorszenie wskaźników dotyczących układu krążenia, natomiast inne wskaźniki zdrowotne i fizjologiczne były porównywalne ze wskaźnikami prowadzących siedzący tryb życia
młodszych dorosłych.
Wyniki eksperymentu BLSA zostały potwierdzone w trakcie
innych badań podłużnych, takich jak Cardiovascular Health Study (CHS), którymi objęto blisko 3000 osób dorosłych na przestrzeni ośmiu lat. W ramach badania CHS za osoby starzejące
się pomyślnie uznano badanych wolnych od chorób krążenia.
Zaobserwowano, że choć starzenie się ma wpływ na funkcjonowanie układu krążenia, osoby niecierpiące na kliniczną, a nawet
przedkliniczną postać chorób układu krążenia, mogą do późnych
lat dziewiątej dekady życia nie doświadczać problemów z tym
układem, powodujących istotne zmniejszenie zdolności normalnego funkcjonowania.
Na poparcie tych koncepcji John Rowe i Robert Kahn7 ukuli
termin normalne lub zwykłe starzenie się (ang. normal aging,
usual aging), aby scharakteryzować ogromne zróżnicowanie
J. W. Rowe, R. L. Kahn, Human aging: Usual and successful, „Science” 1987,
nr 237, s. 143–149.
7
www.laurum.pl
24
Pozytywne starzenie się
funkcji fizycznych i poznawczych wśród starzejących się ludzi.
Ich celem było opisanie istoty procesu normalnego starzenia
się, po wyłączeniu czynników związanych z chorobą. Określili
nieuchronne konsekwencje starzenia się od wieku średniego do
późnej dorosłości, biorąc pod uwagę zmiany fizjologiczne (takie
jak siwienie włosów czy zmiana budowy ciała) oraz społeczne
i psychospołeczne konsekwencje normalnego starzenia się. Ich
koncepcja była prosta, wymagała jednak odizolowania zmian
związanych z wiekiem od zmian wynikających z choroby, ponieważ jedne i drugie prowadzą do ograniczeń funkcjonalnych, lecz
mają zupełnie inne podłoże.
Czynnikiem, który należy uwzględnić w każdej definicji normalnego starzenia się, jest znaczenie związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia dla opisu istoty starzenia się. Choć
ludzie starzeją się w różnym tempie i na różne sposoby, pogarszanie się stanu zdrowia jest powszechnym skutkiem tego procesu.
Termin normalne starzenie się może więc również być terminem
aktuarialnym, umożliwiającym określenie, w jaki sposób większość ludzi należących do konkretnej grupy społecznej lub kulturowej będzie doświadczała pogarszania się różnych obszarów
funkcjonowania. Poniżej wymieniono kilka funkcji fizjologicznych jako ilustrację systemicznej natury procesu pogarszania się
stanu zdrowia u osoby wolnej od chorób.
• Serce: szczytowe zużycie tlenu zmniejsza się o 10% w każdej
dekadzie, począwszy od 25. roku życia.
• Płuca: maksymalna pojemność płuc zmniejsza się o 40%
w okresie od 20. do 70. roku życia.
• Tkanka tłuszczowa: przemieszcza się spod skóry w głębsze
partie ciała.
• Mięśnie: masa mięśniowa ulega zmniejszeniu o 23% w okresie od 30. do 70. roku życia.
• Kości: po 35. roku życia ubytek masy kości jest większy niż jej
przyrost.
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
25
Z tych selektywnych danych statystycznych wynika, że nawet
systemy fizjologiczne w obrębie jednego organizmu ludzkiego
starzeją się w różnym tempie. Niemniej jednak proces związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia będzie miał różny przebieg u różnych osób i będzie uzależniony od licznych,
wzajemnie powiązanych czynników, wśród których znajdują się
czynniki określane w momencie narodzin (na przykład predyspozycje genetyczne) oraz te, które są indywidualnie kontrolowane
lub mogą być zmieniane przez człowieka w drodze wyboru odpowiedniego stylu życia lub otoczenia. Na przykład, jeśli ktoś zaczyna palić tytoń jako nastolatek i pali przez całe życie, to nawet
jeśli uda mu się uniknąć chorób związanych z paleniem (takich
jak rozedma płuc), tempo starzenia się i pogarszania stanu zdrowia, będzie prawdopodobnie w przypadku tej osoby szybsze niż
u ludzi, którzy nigdy nie palili papierosów.
Jednym z zagadnień dosyć dobrze omówionych w literaturze
naukowej jest znaczenie wyboru stylu życia dla zachowania dobrej kondycji fizycznej i intelektualnej w podeszłym wieku. Być
może dzięki odpowiednim działaniom i zachowaniom dałoby się
zapobiec związanej ze starzeniem się deterioracji możliwości fizycznych i intelektualnych w późnym okresie życia, albo przynajmniej ją opóźnić.
Warner Schaie, jeden z najbardziej wpływowych dwudziestowiecznych badaczy procesu rozwoju ludzi dorosłych oraz starzenia
się, badał, co oznacza normalne starzenie się, skupiając się przede wszystkim na zmianach intelektualnych zachodzących w ciągu całego okresu dorosłości. Większość informacji, na których
Schaie8 oparł swoje wnioski, stanowiły sprawdzone i przeanalizowane przez niego dane pochodzące z programu badawczego
Por. K. W. Schaie, Intellectual development in adulthood: The Seattle Longitudinal Study, Cambridge University Press, New York 1995; K. W. Schaie, Developmental influences on adult intelligence, Oxford University Press, New York 2005.
8
www.laurum.pl
26
Pozytywne starzenie się
o nazwie Seattle Longitudinal Study of Aging and Adult Development (SLA). Programem SLA objęto 5000 osób badanych
w równych odstępach czasu w okresie od 1956 roku do lat 90.
XX wieku. Jego głównym celem było zbadanie, czy istnieją schematy zmian funkcji intelektualnych w okresie dorosłości, które
mogłyby charakteryzować związane z wiekiem pogarszanie się
stanu zdrowia w normalnie starzejącej się populacji. Schaie chciał
wyizolować konkretne czynniki związane z utrzymaniem optymalnych funkcji intelektualnych w wieku dojrzałym wśród osób,
które nie cierpiały na żadne choroby.
Dzięki odpowiedniemu projektowi eksperymentu i zastosowaniu paradygmatów analizy wpisanych w metodologię badania
SLA, Schaie mógł zbadać naturę starzenia się metodą podłużną
i poprzeczną. Dzięki temu możliwe było odizolowanie różnych
wskaźników dla poszczególnych osób oraz ocena tempa pogarszania się stanu zdrowia każdego z uczestników badania w odstępach czasowych przewidzianych dla programu. Wykorzystując tę
strategię można było zidentyfikować konkretne trajektorie zmian
funkcjonalnych w typowym przebiegu procesu starzenia się. Jeśli chodzi o możliwości intelektualne, u większości uczestników
badania zaobserwowano ich liniowe zmniejszanie się od połowy
czwartej do końca szóstej dekady życia. Dotyczyło to szczególnie możliwości bezpośrednio uzależnionych od neurologicznych
struktur mózgu lub podstawowych zasobów służących do przetwarzania informacji, mających wpływ na szybkość i efektywność
tego przetwarzania. Chodzi tu o tak zwane „płynne zdolności”,
obejmujące szybkość przetwarzania informacji, sprawność postrzegania wzrokowego i selektywne aspekty pamięci krótkoterminowej. Trajektoria degradacji tych zdolności staje się znacznie
bardziej stroma po przekroczeniu 67. roku życia i na tym etapie
nawet zdolności nabyte w wyniku formalnej edukacji, takie jak
znajomość słów i umiejętność rozwiązywania problemów („zdolności skrystalizowane”) ulegają deterioracji.
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
27
Takie ujęcie związanego z wiekiem pogarszania się stanu
zdrowia zostało następnie rozwinięte przez Giambrę9 i jego
współpracowników w ramach eksperymentu BLSA. Odkryli oni
również, że szósta i siódma dekada życia to tak zwany okres
działu wodnego (ang. watershed period) dla degradacji funkcji
intelektualnych w zakresie umiejętności płynnych i skrystalizowanych. W pewnym momencie pomiędzy 65. a 75. rokiem
życia większość ludzi doświadcza gwałtownego spadku funkcji
poznawczych, takich jak zapamiętywanie, rozwiązywanie problemów, rozumowanie i wykorzystanie zasobów słownictwa, co
wpływa negatywnie na ich funkcjonowanie w życiu codziennym
(na przykład nie potrafią przypomnieć sobie, co widzieli w dzienniku telewizyjnym poprzedniego wieczora).
Analizując dane z SLA, Schaie odkrył pewną liczbę innych
zmiennych wpływających na tempo starzenia się w wymiarze
procesów kognitywnych i intelektualnych. Można do nich zaliczyć status socjoekonomiczny, fakt angażowania się w intelektualnie stymulujące czynności (takie jak czytanie, wykonywanie ćwiczeń poprawiających pamięć, rozwiązywanie krzyżówek
i zagadek itd.), stosowanie strategii zapamiętywania (zob. rozdział 3) czy pozostawanie w związku małżeńskim z osobą o dużej
aktywności intelektualnej. Eksperyment SLA pozwolił również
wykazać, że pewne aspekty funkcjonowania intelektualnego ulegały poprawie w wyniku strategicznych interwencji w postaci intensywnych treningów kognitywnych. Wśród badanych, którzy
zostali poddani treningom ukierunkowanym na poprawienie pamięci i innych funkcji intelektualnych, doszło w efekcie do spowolnienia deterioracji tychże funkcji. Odkrycia te zaowocowały przypuszczeniem, że za pomocą ukierunkowanego treningu
L. M. Giambra, D. Arenberg, A. B. Zonderman, C. Kawas, P. T. Costa,
Adult life span changes in immediate visual memory and verbal intelligence, „Psychology & Aging” 1995, nr 10, s. 123–139.
9
www.laurum.pl
28
Pozytywne starzenie się
konkretnych zdolności człowiek może powstrzymać lub przynajmniej spowolnić proces związanego z wiekiem zmniejszania się
możliwości intelektualnych.
Od połowy lat 90. XX wieku inni badacze zidentyfikowali
szeroki zakres zmiennych dotyczących różnic indywidualnych,
dodając je do listy niechorobowych czynników wpływających
na przebieg procesu starzenia się. Te odkrycia, podobnie jak wyniki badania SLA, wyraźnie sugerują, że wybór stylu życia ma
znaczenie dla późniejszego procesu starzenia się. Mamy zatem
pewien wpływ na proces pogarszania się stanu zdrowia.
Reasumując:
• Istnieje duże zróżnicowanie przebiegu procesu starzenia się
wśród różnych osób.
• Żyjąc dostatecznie długo, każdy człowiek doświadczy pogorszenia się stanu zdrowia i zmniejszenia możliwości intelektualnych w wyniku starzenia się.
• Wykształcony człowiek, który dokonuje odpowiednich wyborów dotyczących stylu życia, może w pewnym stopniu ograniczyć straty związane z wiekiem.
Długowieczność a normalne starzenie się
Trzy terminy mają kluczowe znaczenie dla opracowania współczesnego obrazu procesu normalnego starzenia się: średnia oczekiwana długość życia (ang. average life expectancy, ALE), optymalny
potencjał życiowy (ang. optimum life potential, OLP) i maksymalna
długość życia (ang. maximum life span, MLS).
Średnia oczekiwana długość życia (ALE) jest aktuarialną
średnią wieku, którego może dożyć człowiek w typowych dla
siebie warunkach społecznych i w określonej epoce. Amerykańskie Narodowe Centrum Statystyki Zdrowia (National Center for
Health Statistics) oszacowało w 2002 roku, że oczekiwana długość życia dorosłego mężczyzny zamieszkującego w Stanach
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
29
Zjednoczonych wynosi 74,5 roku. Spekuluje się, że nieco wyższa
wartość dla kobiet (78,9 roku) wynika z kombinacji stylu życia
i predyspozycji społecznych, jednak ta różnica jest mała w porównaniu z genetycznie lub biologicznie zaprogramowaną maksymalną długością życia w idealnych warunkach. Oczekiwana
długość życia w Stanach Zjednoczonych rośnie systematycznie
od kilkudziesięciu lat. Rysunek 1.1 obrazuje jej wzrost od roku
1960 dla kobiet i mężczyzn wszystkich ras. Wyraźnie widać, że
oczekiwana długość życia zwiększyła się w tym okresie o około 8,7 roku dla mężczyzn i 8,6 roku dla kobiet.
Rysunek 1.1. Oczekiwana długość życia mężczyzn i kobiet.
Źródło: National Center for Health Statistics, 2004.
Czynniki socjoekonomiczne wpływające na oczekiwaną
długość życia
Osoby ekonomicznie uprzywilejowane (dysponujące większą
ilością zasobów i żyjące na terenach miejskich) można odróżnić od osób ekonomicznie pokrzywdzonych (żyjących na terenach wiejskich) po większej oczekiwanej długości życia, charakterystycznej dla ludzi dysponujących większymi zasobami
i lepszymi warunkami życia. Różnica w oczekiwanej długości
życia jest również widoczna wśród osób lepiej i gorzej wykształwww.laurum.pl
30
Pozytywne starzenie się
conych. Możliwe, że w XXI wieku te i inne cechy demograficzne będą w większym stopniu odróżniały proces optymalnego starzenia się od procesu deficytowego i znacząco wpłyną na
sposób postrzegania normalnego starzenia się w różnych grupach społecznych i kulturowych, szczególnie, że odnoszą się do
liczby lat, którą człowiek przeciętnie może przeżyć. Ilustruje to
rysunek 1.2, na którym porównano oczekiwaną długość życia
czarnoskórych i białych mężczyzn i kobiet w okresie 50 lat. Jak
widać, rasa wpływa na oczekiwaną długość życia. W przypadku czarnoskórych mężczyzn jest ona mniejsza średnio o niemal 10 lat niż w przypadku białych kobiet. Rasa może być
widocznym objawem różnic demograficznych, jednak dokładniejsza analiza ujawnia, że nawet w obecnym pokoleniu Afroamerykanie zazwyczaj należą do grup o niższych dochodach,
gorzej wykształconych i mających gorszy dostęp do instytucji
opieki zdrowotnej niż biali Amerykanie. Z danych statystycznych wynika więc, że kolejne pokolenia nie zdołały zlikwidować luki w oczekiwanej długości życia pomiędzy płciami
i rasami.
Rysunek 1.2. Oczekiwana długość życia od urodzenia w podziale na
płci (kobiety i mężczyźni) oraz rasy (czarni i biali).
Źródło: National Center for Health Statistics, 2004.
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
31
Oczekiwana długość życia jako wyznacznik normatywnego
starzenia się jest najbardziej podatna na zmiany warunków społecznych i ekonomicznych. W miarę jak kontekst społeczny staje
się bardziej sprzyjający dla danej grupy, oczekiwana długość życia
w tej grupie rośnie, a w grupie żyjącej w mniej sprzyjających warunkach maleje. Różnice w oczekiwanej długości życia pomiędzy
krajami wysoko rozwiniętymi (takimi jak Stany Zjednoczone,
Kanada i Szwecja) a krajami Trzeciego Świata (takimi jak Kenia,
Bangladesz i Afganistan) są coraz bardziej uderzające i mogą wynosić nawet 30 lat na korzyść regionów o bardziej sprzyjających
warunkach życia.
Maksymalna długość życia (MLS) to stały wiek chronologiczny, wyznaczający liczbę lat, do przeżycia której biologicznie zdolny
jest przedstawiciel danego gatunku. Wartość ta dla człowieka wynosi obecnie 125 lat. Maksymalna długość życia jest ewolucyjnym
celem każdego człowieka, choć jest on rzadko osiągany, a kiedy do
tego dochodzi, to na ogół w wyniku działania czynników wrodzonych, a nie celowych działań. Choć dostęp do zasobów społecznych
może się przyczynić do zwiększenia oczekiwanej długości życia,
maksymalna długość życia jest w większym lub mniejszym stopniu
uzależniona od cech wrodzonych, głównie predyspozycji genetycznych. W grupie osób długowiecznych znajdują się i biedni, i bogaci, prowadzący zdrowy i bardzo niezdrowy tryb życia, a czasem
nawet nadmiernie narażający się na ryzyko chorób i wypadków.
Istnieje wiele relacji o ludziach, którzy osiągnęli granicę maksymalnej długości życia. Weźmy na przykład medialne doniesienia na temat najstarszej osoby na świecie, której wiek zweryfikowano w 1997 roku na podstawie wiarygodnych dokumentów.
Chodzi o Jeanne Calment, która została wymieniona w Księdze
Rekordów Guinnessa z 1993 roku jako najstarszy człowiek wszechczasów. Poniżej znajduje się fragment relacji ze stacji CNN,
w którym podkreśla się jej długowieczność i wspomina o jej doświadczeniach życiowych.
www.laurum.pl
32
Pozytywne starzenie się
Jeanne Calment, uważana za najstarszą osobę na świecie,
zmarła w poniedziałek w wieku 122 lat w Arles, we Francji. Zgodnie z aktem urodzenia, pani Calment urodziła
się 21 lutego 1875 roku. Przeżyła swojego męża Fernanda Calmenta, który zmarł w 1942 roku, cztery lata przed
50. rocznicą ślubu. Przeżyła również swoje jedyne dziecko,
córkę zmarłą w 1934 roku oraz jedynego wnuka, lekarza
zmarłego w 1963 roku. Przeżyła także prawnika, który
chciał po jej śmierci przejąć jej mieszkanie. Niewidoma, prawie całkowicie głucha i poruszająca się na wózku inwalidzkim pani Calment aż do śmierci zachowała pogodę ducha
i sprawność umysłową. Swoją długowieczność przypisywała
popijaniu porto, diecie obfitującej w oliwę z oliwek oraz poczuciu humoru. ,,Umrę ze śmiechem” – zapowiadała10.
Życiorys pani Calment nie różni się znacznie od biografii
50–70 tysięcy stulatków żyjących w Stanach Zjednoczonych.
Fascynującym elementem tej historii jest jednak to, że jej bohaterka przez jakiś czas paliła tytoń, doświadczyła biedy i przeszła
kilka chorób. Z aktuarialnego punktu widzenia oznaczałoby to
mniejszą oczekiwaną długość życia, jednak pani Calment pokonała przeciwności i żyła dłużej niż ktokolwiek inny na świecie.
Oczywiście, starość daje się we znaki nawet tym, którzy żyją
wyjątkowo długo, zmniejszając wytrzymałość organizmu, ograniczając możliwości intelektualne i skutkując chroniczną niepełnosprawnością. Jest to wyraźnie widoczne w zidentyfikowanej ostatnio grupie osób w bardzo podeszłym wieku, liczących
co najmniej 110 lat, których – jak się szacuje – żyje na całym
CNN, World’s oldest person dies at 122, CNN Interactive. Źródło:
http: //www. cnn. com/WORLD/9708/04/obit. oldest/, 4 sierpnia 1997 (data publikacji), 7 października 2008 (ostatnie sprawdzenie aktualności łącza).
10
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
33
świecie około 300–400. Ponadstulatkowie są wprawdzie bardzo
nieliczni, lecz stanowią ważną grupę, dzięki której możliwe jest
zbadanie wpływu związanego z wiekiem pogarszania się stanu
zdrowia na osoby osiągające granicę maksymalnej długości życia.
Badanie polegające na przeprowadzaniu wywiadów z siedmioma
osobami z tej grupy – ponadstulatkami zamieszkującymi okolice
Los Angeles – pozwoliło pokazać, że skutki procesu starzenia się
były znaczne. Nie jest niczym zaskakującym, że wszyscy badani
cierpieli na znaczne upośledzenie zmysłów: niemal wszyscy byli
głusi, większość była całkowicie lub niemal niewidoma i w ogóle
się nie poruszała, wszyscy mieli osłabiony zmysł smaku i węchu,
nosili protezy dentystyczne, mieli osłabione mięśnie i kruche
kości oraz cienką, szorstką i łatwo ulegającą zranieniom skórę.
Ponadto wszyscy łatwo tracili orientację w terenie i mieli ograniczone funkcje poznawcze, choć sześciu na siedmiu dysponowało
dobrą pamięcią długoterminową. Są to nieuchronne konsekwencje osiągnięcia bardzo zaawansowanego wieku lub zbliżania się
do granicy maksymalnej długości życia.
Trzeci termin związany z długowiecznością, optymalny potencjał życiowy (OLP), ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia
jakościowego aspektu procesu starzenia się. Wskaźnik ten definiuje się jako średnią liczbę lat, którą człowiek powinien przeżyć
w dobrym zdrowiu, bez doświadczania negatywnych warunków
społecznych, takich jak bieda czy niewystarczająca opieka zdrowotna i bez narażania się na inne czynniki zewnętrzne, które
mogą potencjalnie skrócić życie. Jest to pojęcie całkowicie różne
od koncepcji maksymalnej długości życia, ponieważ zawiera założenie, że starannie planując styl życia, można wpływać na jego
jakość w okresie, w którym potencjał życiowy jest optymalny.
W chwili obecnej granica optymalnego potencjału życiowego
jest szacowana na 85 lat. W przeciwieństwie do maksymalnej
długości życia, granica optymalnego potencjału życiowego jest
możliwa do osiągnięcia i w miarę jak coraz więcej osób będzie
www.laurum.pl
34
Pozytywne starzenie się
dożywało tego wieku i go przekraczało, prawdopodobnie nastąpi
znacząca poprawa stanu zdrowia i zwiększenie jakości życia osób
w przedziale wiekowym zawartym pomiędzy przeciętną oczekiwaną długością życia a granicą optymalnego potencjału życiowego. Dochodzi już do tego w wielu nowoczesnych, zaawansowanych technologicznie społeczeństwach, a widocznym objawem
tego procesu jest tak zwana rektangularyzacja krzywej przeżycia (ang. the rectangularization of the survival curve).
Aby zrozumieć tę koncepcję, trzeba posiadać pewną wiedzę na temat krzywej przeżycia, która jest w istocie graficznym
przedstawieniem odsetka osób przeżywających w danej populacji
w poszczególnych grupach wiekowych. Jak widać na rysunku
1.3, krzywa przeżycia odzwierciedla relację pomiędzy przeżywalnością a wiekiem chronologicznym, co oznacza, że odsetek przeżywających (oś Y) jest funkcją wieku chronologicznego (oś X).
Rektangularyzacja tej funkcji oznacza, że bardziej zaawansowany wiek chronologiczny przekłada się na zmniejszone prawdopodobieństwo przeżycia.
W przypadku krzywej przeżycia ważny jest sam jej kształt oraz
zawarte w niej informacje na temat czynników wpływających na
proces starzenia się w danej populacji. Rysunek 1.3 przedstawia
trzy hipotetyczne krzywe przeżycia. Krzywa numer 1 ma postać
wykresu liniowego, co oznacza, że odsetek ludzi przeżywających
w danej populacji zmniejsza się w stałym tempie z każdym kolejnym rokiem życia. Kształt tej krzywej byłby typowy dla osób żyjących w trudnych warunkach, gdzie zagrożenie życia jest obecne przez cały czas, od urodzenia do śmierci. Krzywa numer 2 jest
delikatnie wybrzuszona w części środkowej, co oznacza, że członkowie tej populacji mają większe szanse osiągnąć wiek dorosły,
a ryzyko śmierci jest związane z wiekiem i rośnie po 50. roku
życia. Krzywa nr 3 jest niemal pozioma do wieku 85 lat, po czym
następuje gwałtowny spadek przeżywalności w dosyć wąskim
przedziale wiekowym. Dochodzi do niego w pobliżu granicy
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
35
maksymalnej długości życia. Krzywa nr 3 byłaby charakterystyczna dla technologicznie zaawansowanej populacji, w której
warunki życia umożliwiałyby większości osób dożycie późnej starości. Prostokątny kształt tej krzywej jest charakterystyczny dla
optymalnej przeżywalności, po której następuje okres zwiększonej chorobowości w zaawansowanym wieku.
Rysunek 1.3. Trzy hipotetyczne krzywe przeżycia.
Źródło: J. F. Fries, L. M. Crapo, Vitality and Aging, W. H. Freeman, San Francisco 1981.
Średnia oczekiwana długość życia (ALE) = 77 lat
Optymalny potencjał życiowy (OLP) = 85 lat
Maksymalna długość życia (MLS) = 125 lat
www.laurum.pl
36
Pozytywne starzenie się
W oparciu o tę koncepcję Fries argumentował, że w miarę jak średnia oczekiwana długość życia będzie zbliżała się do
granicy optymalnego potencjału życiowego dla coraz większego odsetka osób starszych, chorobowość będzie podlegała
koncentracji w wąskim przedziale wiekowym pomiędzy OLP
a MLS. Tę hipotetyczną zależność można dostrzec na krzywej
nr 3 na rysunku 1.3, gdzie OLP i MLS stanowią granice swego
rodzaju przedziału pewności, w którym dochodzi do śmierci.
Z rektangularyzacji krzywej przeżycia wynikają pewne implikacje dla sektora ochrony zdrowia, bowiem zwiększonej długowieczności powinno towarzyszyć podniesienie jakości życia.
W rzeczywistości w ramach kilku programów badawczych wykazano, że kiedy ludzie żyją dłużej, poszukują sposobów zachowania dobrego zdrowia. Zdrowe życie nie jest więc tylko
zasługą nowoczesnych technologii medycznych, ale też wynikiem dokonywania odpowiednich wyborów dotyczących stylu
życia, które sprzyjają zachowaniu optymalnego stanu zdrowia
i maksymalizacji długości życia. Istotną rolę odgrywa zdrowa
dieta, aktywność ruchowa, unikanie szkodliwych substancji
(rezygnacja z picia dużych ilości alkoholu, zażywania narkotyków i palenia tytoniu), zapobieganie chorobom związanym
z wiekiem (na przykład poddawanie się regularnym badaniom
diagnostycznym, takim jak mammografia czy kolonoskopia) oraz kontrolowanie zdiagnozowanych przewlekłych dolegliwości, takich jak podwyższony poziom cholesterolu oraz
nadciśnienie.
Pojawia się coraz więcej dowodów na poparcie tej hipotezy. Na
przykład holenderscy naukowcy przetestowali hipotezę o rektangularyzacji krzywej przeżycia na pochodzących z archiwów rządu
Holandii historycznych danych demograficznych dotyczących
chorobowości w latach 1950–1992. Ograniczyli zakres danych do
informacji dotyczących osób w wieku 60 lat i starszych i odkryli,
że w każdym kolejnym pokoleniu chorobowość koncentrowała
www.laurum.pl
Pozytywne starzenie się
37
się w pobliżu granicy maksymalnej długości życia. W społeczeństwie tym krzywa przeżycia ulegała stopniowej rektangularyzacji. Gdyby ten wzorzec długowieczności powtórzył się w innych
krajach wysoko rozwiniętych (takich jak Szwecja, Stany Zjednoczone i Niemcy), jego implikacje w postaci podwyższonej
jakości życia miałyby wpływ na postrzeganie ochrony zdrowia
i starzenia się w XXI wieku. Fries11 przewidywał, że w miarę
jak coraz mniej osób w tych krajach będzie podupadało na zdrowiu w ósmej i dziewiątej dekadzie życia, zapotrzebowanie na
długookresową opiekę geriatryczną będzie malało. Choć teza ta
intuicyjnie wydaje się sensowna, wciąż czeka na potwierdzenie
empiryczne.
Trzeba podkreślić, że istnieje spora liczba wymogów, które
muszą być spełnione, aby w danym systemie społecznym mogło
dojść do rektangularyzacji krzywej przeżycia. Większość członków populacji musi przejawiać zachowania sprzyjające zachowaniu dobrego zdrowia i nie może mieć bagażu chorób przewlekłych
nabytych na wcześniejszym etapie życia. Dla tych osób wysoka
jakość życia oznaczałaby oczekiwanie dożycia ósmej dekady życia
oraz gwałtownego pogorszenia się stanu zdrowia i ograniczenia
aktywności po przekroczeniu aktuarialnej granicy optymalnego
potencjału życiowego. Wyjątek od tej zasady stanowiłyby osoby,
które w młodości prowadziły niezdrowy tryb życia (na przykład
paliły papierosy, jadły bez umiaru i prowadziły siedzący tryb
życia) lub które w dzieciństwie lub wczesnej dorosłości zapadły
na chorobę przewlekłą bądź uległy wypadkowi. W takich okolicznościach osobiste wybory dotyczące stylu życia wpływałyby
w znaczący sposób nie tylko na jakość życia w wieku podeszłym,
ale także na jego bezwzględną długość.
J. F. Fries, L. M. Crapo, Vitality and Aging, W. H. Freeman, San Francisco
1981.
11
www.laurum.pl