Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro*

advertisement
Człowiek w Kulturze 11
Andrzej Maryniarczyk SDB
Człowiek - istota otwarta
na prawdę i dobro*
* Referat wygłoszony w ramach Festiwalu Trialogos. Scientific
Session: Man and Eternity, Tallin (Estonia) 6. IX. 1998.
Na pytanie „kim jest człowiek?" na przestrzeni dziejów filozofii pa­
dały różne odpowiedzi. Spośród najbardziej znanych możemy wyróż­
nić określenia człowieka jako: „agregatu pracząstek materii", które
spotykamy u przyrodników greckich; czy jako „ducha uwięzionego w
ciele", o czym przekonywał Platon; czy wreszcie jako „zwierzęcia ro­
zumnego" (zoon logikon), które za sprawę Arystotelesa weszło na
stałe do filozofii i kultury. Potem pojawiły się inne definicje człowie­
ka, takie jak, na przykład: homo ridens (istota śmiejąca się), homo
faber (istota tworząca narzędzia), homo viator (istota podróżująca),
homo eletronicus, homo symbolicus etc.
Jedne z tych definicji ukazywały człowieka jako twór przyro­
dy, rządzony prawami materii i zamknięty na transcendencję, inne ja­
ko istotę boską, która została za karę strącona na ziemię. Otwartość
na najwyższą prawdę i dobro, a więc i na Boga, jedni traktowali jako
„tęsknotę za utraconym rajem", inni jako „coś irracjonalnego". Tylko
jedna z filozoficznych koncepcji człowieka, która pojawiła się w hi­
storii, odkryła człowieka jako istotę otwartą na najwyższe dobro i
prawdę, czyli na Transcendencję. Jest to koncepcja człowieka jako
186
Andrzej Maryniarczyk SDB
osoby, który dla swego upełnienia i rozwoju potrzebuje prawdy i do­
bra. Prawdy tej i dobra nie znajduje on jednak ani w sobie, ani w
świecie, w którym żyje, lecz odkrywa jako właściwość bytu absolut­
nego, Boga.
Koncepcja człowieka jako osoby jest dziś często na terenie
filozofii pomniejszana, niekiedy pomijana, a nawet przemilczana.
Tymczasem właściwe rozumienie człowieka jest nie tylko zadaniem
akademickim, lecz przede wszystkim jest ono potrzebne tak samemu
człowiekowi jak i społeczeństwu. Człowiek bowiem sam musi odkryć
„kim jest?", „dokąd zmierza?" i Jaki jest ostateczny cel jego życia?"
Gdyż „niespokojne jest serce człowieka" dopóki tego nie uczyni. Kry­
zys wiedzy o człowieku pociąga zawsze za sobą kryzys całej kultury i
jako taki staje się zagrożeniem dla samego człowieka jak i dla społe­
czeństwa.
Celem uświadomienia sobie tego związku, a także dla głęb­
szego zrozumienia „kim jest człowiek?" zostaną wybrane z dziejów
antropologii filozoficznej i przedstawione, cztery obrazy człowieka.
Od właściwego bowiem rozumienia człowieka zależy, czy sam otwo­
rzy się na Boga jako najwyższą PRAWDĘ i DOBRO, i dzięki temu
spełni się jako człowiek, czy też zamknie się w obrębie dóbr świata
materialnego.
1. Człowiek nieświadomy prawdy i dobra
Obraz człowieka, jaki wypracowali starożytni przyrodnicy żyjący w
VI wieku przed Chrystusem (Tales, Empedokles, Anaksymenes, Demokryt i inni), miał być pierwszym w historii filozofii obrazem na­
ukowym (racjonalnym). Został on zbudowany w oparciu o rozumienie
świata przyrody.
Pierwsi przyrodnicy greccy pojmowali świat, a w nim każdy
przedmiot (w tym także i człowieka) jako agregat jednorodnych pracząstek (np. jak twierdził Tales pracząstek wody) . Każdy byt był je­
stestwem żywym, taką bowiem właściwość posiadała pracząstka
1
Zob. W. K. C. Guthrie, A History of Greek Philosophy, Cambridge 1992,
vol.1, s. 26 nn.
1
Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro
187
(hilozoizm). Poszczególne rzeczy, w tym i człowieka, pojmowano ja­
ko rezultat zestawienia owych pracząstek według zasad: proporcji,
ukojenia i rytmu. Działaniem zaś wszystkich bytów rządziły koniecz­
ne prawa przyrody. Stąd też naukę o człowieku zredukowano do nauk
0 przyrodzie.
Dziedzictwo tego typu rozumienia człowieka spotykamy także
1 dziś. Odnajdujemy je wszędzie tam, gdzie człowieka traktuje się jako
sumę „narządów" czy agregat części, gdzie człowiek jest redukowany
do „faktu czysto przyrodniczego" i zamykany w „wymiarach świata
przyrody". Z tego typu myśleniem o człowieku spotykamy się między
innymi we współczesnych nurtach filozofii neopozytywistycznej, w
biologii, medycynie, a także i w niektórych teoriach pedagogicznych
czy psychologicznych.
a. K i m jest człowiek-agregat
Odnotujmy „skrzętnie" naukę o otwartości, a właściwie zamknięciu,
na dobro i prawdę, jaka wypływa z tak przyjętego obrazu człowieka.
Człowiek, pojęty jako agregat pracząstek czy narządów, działa na po­
dobieństwo świata przyrody. Źródłem tego działania są czysto biolo­
giczne inklinacje.
Otwartość człowieka na najwyższe dobro i prawdę z koniecz­
ności zostanie zredukowana do realizacji determinantów praw przyro­
dy. Człowiek, podobnie jak cała przyroda, jest poddany koniecznym
prawom przyrody. Sam z siebie nie może podjąć żadnej wolnej decy­
zji, która otwiera go na transcendentne dobro i prawdę, nie posiada
bowiem „centrum" autonomicznego decydowania. Wykonuje to, do
czego „popycha" go natura. Czyni to, co jest konieczne w jego natu­
rze.
W tak rozumianej naturze człowieka nie znajdujemy podstaw
zróżnicowania inklinacji na dobre i złe, gdyż wszystkie one są natu­
ralne, czyli „dobre". Człowiek-agregat tym tylko różniłby się od
drzewa, czy zwierzęcia, że tę biologiczną konieczność może sobie
uświadomić.
188
Andrzej Maryniarczyk SDB
b. Konsekwencje teoretyczno-praktyczne
Naturalistyczna koncepcja człowieka będzie podstawę formowania
niektórych współczesnych teorii pedagogiczno-psychologicznych czy
kulturowych. 1) Nic więc dziwnego, że w teoriach tych nie dostrzega
się w człowieku wyższych potrzeb oprócz czysto biologicznych, nie
dostrzega się też w nim autonomicznego „centrum" decydowania. 2)
W konsekwencji, w miejsce wychowania do samodeterminacji w wy­
borze dobra, pojawi się formowanie postawy tolerancji dla wszelkich
biologiczno-psychicznych potrzeb i skłonności. 3) Stąd też uwidacz­
nia się dążenie do pielęgnowania wszelkich dewiacji pojęte jako
ochrona „naturalnych" inklinacji. Zadaniem zaś wychowania jest
utrwalanie tych „naturalnych" skłonności, a psychologii utwierdzanie
w przekonaniu, że w tym tkwi istota ludzkiej otwartości, aby zaak­
ceptować człowieka takim, jakim on jest. 4) W ten sposób człowiek,
zamiast rozwijać się i realizować pełnię swych ludzkich możliwości,
będzie zamykany w świecie przyrody i odcinany od wszelkiego trans­
cendentnego dobra i prawdy.
2. Prawda drogą „wyzwolenia" duszy człowieka
Obraz człowieka jako duszy uwięzionej w ciele przedstawi uczeń So­
kratesa Platon . Platoński człowiek cielesny, nie jest jednak odbiciem
idealnego obrazu ducha-duszy. Platoński człowiek cielesny to
sprzeczność sama w sobie: to duch-dusza, a więc istota doskonała,
wolna i dobra, zamknięta i spętana ciałem, to anioł strącony z nieba.
W ten sposób pojawi się dualistyczny obraz człowieka, w któ­
rym ciało i dusza nie stanowią jedności lecz opozycją: opozycją tego
co doskonałe i niedoskonałe, tego co wolne i zniewolone. Dusza-duch
jako istota doskonała nie przynależy do świata przyrody. Jej istnienie,
działanie i poznanie jest niczym nieograniczone. Działa cała sobą,
myśli cała sobą, istnieje w sobie. Ciało jest zaprzeczeniem i ograni­
czeniem jej doskonałości i wolności. Tak jak zaprzeczeniem wolności
jest więzienie i cela więzienna. Ciało w człowieku jest źródłem znie2
2
Zob. G. Reale, Historia filozofii, dz. cyt., s. 301.
Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro
189
wolenia i przeszkodą dla wolności. W człowieku cielesnym są bowiem
różne, odseparowane od siebie „centra" decyzyjne: duchowe, zmysło­
we, wegetacyjne, które są przyczyną jego wewnętrznych rozterek i
rozdarcia.
a. Zycie w stanie zniewolenia
„Bycie w ciele" to życie w stanie zniewolenia, zamknięcia. Człowiek
cielesny to niewolnik. Przysługuje mu tylko wolność niewolnika, czyli
więźnia zamkniętego w celi. Tak jak prawdziwy świat jest poza wię­
zieniem, tak i poza ciałem jest prawdziwe bytowanie ducha-duszy.
Tymczasem człowiek cielesny jest skazany na „żywot niewolnika",
„życie w zamknięciu". Droga do wyzwolenia duszy z zamknięcia
ciała prowadzi przez poznanie prawdy.
Odnotujmy to platońskie odkrycie, że prawda jest tym, co ma
moc uczynić nas wolnymi i otwartymi na najwyższe dobro i prawdę.
b. Wyzwoleńcza moc prawdy
Platon zwraca uwagę na istotną rolę prawdy w osiąganiu wolności.
Wolność dana jest człowiekowi w prawdzie i poprzez prawdę. Grecy
posługiwali się terminem aletheia na określenie prawdy. Jednak wolnościo-twórcze znaczenie nadaje mu dopiero Platon wiążąc go ściśle z
mitem o królestwie bogini LETO (królestwie zapomnienia), które ota­
cza rzeka LETO (rzeka zapomnienia).
Dusza, która popełniła grzech i została strącona do owego
królestwa zapomnienia, przepływając rzekę Leto, napiła się z niej wo­
dy. Na skutek tego zapadła w stan zapomnienia (letarg) . Nie wie kim
jest (czy mężczyzną czy kobietą, człowiekiem czy zwierzęciem, pła­
zem czy rośliną). Nie wie też, skąd pochodzi i dokąd zmierza. Jedyną
drogą wyrwania się z tego stanu uśpienia i zapomnienia, jest „cofnąć
owo zapomnienie". Słowo a-lethein, oznacza właśnie „cofnięcie" (gr.
a) „zapomnienia" (gr. letheiń). Dusza strącona i uwięziona w ciele
3
3
Platon, Państwo, VIII, 621 a-c.
190
Andrzej Maryniarczyk S DB
może to uczynić poprzez poznanie prawdy o samej sobie . Poznana
prawda ma moc wyzwolenia spętanej ciałem duszy i jej zbawienia.
Dzieje się tak dlatego, że prawda jest nie tylko drogą wyzwolenia ale i
miejscem, „doliną" przebywania ducha-duszy.
Odnotujmy to jako kolejny ważny element platońskiej nauki o
człowieku. Tylko duchowa część człowieka może mieć udział w wol­
ności. Ciało i dusza może zażywać o tyle wolności, o ile naśladuje lad
i harmonię świata. Jedyną szansą doświadczania życia w wolności, to
dbanie o harmonię i symetrię pomiędzy duszą i ciałem. Stąd zagroże­
niem wolności jest wszelki brak harmonii, proporcji czy ładu pomię­
dzy działaniem duszy i ciała. Nie należy więc - radzi Platon - nigdy
poruszać „duszy bez ciała ani ciała bez duszy, aby w ten sposób bro­
niła się jedna część przed drugą (...). Dlatego kto się oddaje nauce lub
innej poważnej pracy intelektualnej, powinien także ćwiczyć ciało
przez uprawianie gimnastyki, z drugiej strony ten, kto dba troskliwie
o ciało, powinien to połączyć z wprawianiem w ruch duszy za po­
średnictwem muzyki i ogólnej filozofii, jeśli chce być słusznie nazwa­
ny człowiekiem dobrym i pięknym" .
4
5
c. Konsekwencje teoretyczno-praktyczne
Platoński obraz człowieka wszedł głęboko do filozofii i kultury po­
przez Kartezjusza i pociągnął za sobą odpowiednie konsekwencje teo­
retyczne i praktyczne. 1) W myśl interpretacji platońskiej człowiek
cielesny z natury jest istotą zniewoloną i zamkniętą na najwyższe do­
bro i prawdę. Człowiekowi cielesnemu dostępny jest jedynie surogat
wolności, który jest skutkiem naśladowania ładu i harmonii świata
idei. 2) Człowiekowi cielesnemu pozostają dwie drogi do wyboru by
wolność tę osiągnął i otworzył się na najwyższe dobro i prawdę: droga
desperacji, czyli śmierć, albo droga poddania się tym, którzy znają
Zob. R Bultman, Uso Greco ed Ellenistico di aletheia, w: Grande Lessico del
Muovo Testamento, vol. 1, ed. F. Montagnini e G. Scarpat, Brescia 1965, k.
640; R Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warsza­
wa 1995, s. 222.
Platon, Timajos, 88 b-d.
4
5
191
Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro
prawdę o wolności. Tymi zaś są państwo, instytucje, czy ideologie fi­
lozoficzne. 3) Istota platońskiej • wolności i otwartości wyrazi się w
negacji cielesności i ucieczce od świata materialnego czy ucieczce w
tzw. idealizm, który polega na „teoretyzowaniu" bez zaangażowania
w praktyczne życie. Zwracał uwagę na to Owidiusz w słynnej mak­
symie: Video meliora proboque deteriora sequor - widzę rzeczy lep­
sze i pochwalam a postępuję za gorszymi.
3. Człowiek-istota rozumna
Arystoteles definiuje człowieka jako „zwierzę rozumne" (łac. animal
rationale, gr. zoon logikon). Definicja ta uświadamia nam, że pod­
stawowym modelem, na którym oparł Arystoteles swoje rozumienie
człowieka, jest świat zwierząt. Człowiek, choć wyróżnia go ze świata
zwierząt rozum, to jednak jest tworem przyrody (physei te kai kata
physin gegone anthropos). Jako istota żywa jest więc tworem natury.
Jego dusza jest wynikiem przemian organicznych ciała, które ma życie
w możności. Tylko element rozumu nie jest pochodną materii. Stąd
jest on elementem boskim, wspólnym wszystkim (nous poiouri), po­
chodnym od sfery Słońca, podczas procesu rodzenia. Człowiek jest
istotą, podobnie jak i zwierzęta, złożoną z ciała i duszy. Dusza zaś
jest zasadą od wewnątrz organizującą jego życie i działanie . Będąc
bytem złożonym z ciała i duszy, jest też istotą potencjalną, czyli taką,
która istniejąc, doskonali się. W doskonaleniu tym ważną rolę odgry­
wają rozum i wola, w które wyposażona jest dusza ludzka . To dzięki
rozumowi człowiek będzie otwierał się na kontemplację najwyższej
prawdy, a dzięki woli będzie dążył do najwyższego dobra. W kontem­
placji prawdy (termin theoria oznacza oglądanie tego co boskie) i dą6
7
Arystoteles, O duszy, tłum. P. Siwek, Warszawa 1988, 412 a-413 b.
Arystotelesowski człowiek jest tworem natury. Powstaje on przez zrodzenie,
jak wszystkie inne jestestwa żywe. Dusza jego jest wyprowadzania z potencjalności natury. Tylko rozumna część duszy tzw. rozum czynny (nous poiouri) nie
pochodzi z natury, lecz od czynnika pozaziemskiego (od sfery słońca), a po
śmierci odłącza się od człowieka i powraca do swego źródła, jak ciepło do źró­
dła ciepła.
6
7
192
Andrzej Maryniarczyk SDB
żeniu do dobra wyrażał się też będzie spełnienie człowieka.
Odnotujmy te dwa odkrycie, których dokonał Arystoteles, a
które są istotne dla jego rozumienia człowieka. Człowiek jest istotą
potencjalną (doskonalącą się) i jest obdarzony rozumem oraz wolę,
które są władzami duszy. Rozum i wola jako władze duszy działają
poprzez ciało i zmysły. W tym działaniu, rozum i wola panują nad
światem zmysłów, nad instynktami i różnymi biologicznymi inklina­
cjami i w ten sposób formuje się LUDZKIE OBLICZE
CZŁOWIEKA oraz ujawnia się jego otwartość na prawdę i dobro.
a. Rozum w służbie „zwierzęcia"
Rozum jest tym elementem boskim w człowieku, który wyróżnia go ze
świata zwierząt. Wola zaś jest ślepa. Ona poddana jest ciążeniu
wszelkich instynktów i inklinacji biologicznych i nie jest wolna tak jak
wolny w swym działaniu jest rozum. Rozum „otwiera" zwierzęczłowieka na prawdę. Stąd zauważy Arystoteles, że „człowiek po­
zbawiony zdolności postrzegania i rozumu staje się podobny do rośli­
ny, pozbawiony rozumu staje się podobny do zwierzęcia; natomiast
człowiek w pełni obdarzony rozumem staje się podobny do Boga" .
Arystoteles, jest jednym z pierwszych filozofów, który
ROZUM uczyni przewodnikiem na drodze do wolności. Człowiek
wolny to taki, który żyje podług rozumu. A życie „podług rozumu" to
życie według „zasady złotego środka" .
W arystotelesowskim obrazie człowieka, rozum jako władza
duszy ludzkiej, zostanie szczególnie wyeksponowany. Człowiek, w
sferze życia zmysłowego, pozostaje jednak tylko „wyższym zwierzę­
ciem, partycypującym na moment w życiu boskim" poprzez poddanie
8
9
Arystoteles, Zachęta do filozofii, frg. 28.
Ludzie wykształceni różnią się tym od niewykształconych - mawiał Arystote­
lesa - „czym żywi od umarłych. Wykształcenie jest w chwilach pomyślności
ozdobę, a w chwilach nieszczęścia - schronieniem. Rodziców, którzy kształcili
swe dzieci uważa za godniejszych szacunku od tych, którzy je tylko spłodzili, bo
ci drudzy dali im tylko życia, a ci pierwsi - piękne życie". Diogenes Laertios,
Żywoty sławnych filozofów, Warszawa 1982, s. 262.
9
Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro
193
się rozumowi . Gdy bowiem człowiek „żyje według rozumu, nigdy
nie ulega przypadkom losu, ale w większym stopniu niż inni, jest wol­
ny od tego, co podlega losowi" .
Otwartość (transcendencja) człowieka i wyjście poza świat
natury wyraża się w rozumnym wybieraniu dóbr i określaniu celów.
Wola, jako specyficzna władza, nie przynależy z natury do rozumnej
części duszy lecz jest tylko uświadomionym instynktem. Nie działa
autonomicznie. Dlatego i wolność człowieka jest jakby wolnością
zwierzęcia, które prowadzi rozum. Podobnie i otwartość na transcen­
dencje nie w całości obejmuje człowieka, lecz tylko jego część rozum­
ną. Z natury (physis) człowiek zamknięty jest w obrębie świata przy­
rody, świata zwierząt.
10
11
b. Konsekwencje teoretyczno-praktyczne
Odnotujmy konsekwencje, jakie - dla rozumienia ludzkiej wolności i
otwartości na najwyższą prawdę i dobro - pociągnie arystotelesowski
obraz człowieka.
Obraz ten jest także powszechnie obecny we współczesnej
kulturze i przez niektórych filozofów uważany za wzorcowy. 1) W
arystotelesowskim obrazie człowieka, pojawia się po raz pierwszy
szansa na odkrycie autonomicznego „centrum" ludzkiej wolności, a
stąd i otwartości na transcendencję. Podstawą dla tego będzie wyróż­
nienie w duszy ludzkiej oddzielnych władz rozumu i woli. Działanie
wolne to sztuka rozumnego działania w kierunku rozumnego dobra .
2) Arystoteles odkrywa transcendencję bytu ludzkiego w poznawaniu,
lecz nie odkrywa transcendencji bytu ludzkiego w istnieniu
(bytowaniu). Człowiek jako byt jest tworem natury, w którym spoty­
kamy boski pierwiastek rozumu (nie przynależący z natury zwierzęciu-człowiekowi) wspólny dla wszystkich ludzi.
12
Zob. A. M. Krąpiec, Ja-cztowiek, Lublin 1991, s. 33.
Arystoteles, Zachęta do filozofii, fig. 30.
Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromską Warszawa 1982,
1098 b 10-30.
10
11
12
194
Andrzej Maryniarczyk SDB
4. Człowiek - wieczny poszukiwacz prawdy i dobra
Na bazie arystotelesowskiego obrazu człowieka jako „zwierzęcia ro­
zumnego" (zoon logikori), formułuje się, na przełomie I I I i IV wieku
(na tle sporów chrystologicznych) a następnie dopełnia w X I I I wieku i
w czasach współczesnych, rozumienie człowieka jako OSOBY .
Słowo OSOBA ujawnia, że człowiek jest nie tylko tworem przyrody.
Wprawdzie żyje on w świecie przyrody i jest w niej zanurzony, to
jednak ze względu na źródło swego istnienia, jak i na sposób działania
przekracza całą przyrodę.
Grecki termin prosopon (łac. persona), który zaczerpnięto z
greckiego teatru oznaczał maskę . Maska zaś w teatrach greckich
miała funkcję nie tyle zakrywania i utajniania twarzy aktora, co uka­
zywania istoty sztuki (dramatu lub komedii). Treść zaś dramatu lub
komedii wyrażana była poprzez akcję, słowa, gesty, a także całe za­
chowanie się aktora (przez jego czyny).
Zapożyczone pojęcie maski (prosopon) przybliża intuicję ro­
zumienia osoby. Osobę będziemy nazywali (za Boecjuszem) jednost­
kowy PODMIOT zdolny do wyłaniania świadomych i autonomicz­
nych działań ludzkich, a więc „centrum", w którym mogą być podej­
mowane świadome i suwerenne akty decyzji (rationalis naturae in­
dividua substantia). Z podmiotu tego, jak spod maski, wyłaniają się
działania, w których i poprzez które ujawnia się prawda o człowieku i
jego otwartości na prawdę i dobro.
13
14
Jako przykład zarysu antropologii filozoficznej może służyć podręcznik A.
M. Krąpcą Ja-człowiek. Zarys antropologii füozoficznej, Lublin 1986.
Rozumienie osoby zostało nabudowany na Boecjusza definicji człowieka ja­
ko „indywidualnej substancji natury rozumnej" (rationalis naturae individua
substantia). Podstawy współczesnej teorii osoby odnajdujemy w pismach Awicenny (X-XI w.), a przede wszystkim u św. Tomasza z Akwinu (XIII w.). Spój­
na interpretacja teorii osoby została wypracowana przez współczesnych tomistów egzystencjalnych. Zob. M. A. Krąpiec, Człowiek - dramat natury i osoby,
w: Człowiek-Kultura-Uniwersytet, Lublin 1982, s. 15.
13
14
195
Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro
a. Odkrycie transcendencji człowieka
Człowiek jako OSOBA aktualizuje się w W O L N Y M działaniu i
ujawnia się poprzez WOLNE działanie . Faktu tego doświadcza
człowiek w doświadczeniu wewnętrznym (w doświadczeniu , ja") jak i
zewnętrznym (w doświadczeniu „moich" działań).
Wśród WOLNYCH działań możemy wyróżnić cztery, które
charakteryzują człowieka jako OSOBĘ, a więc jako istotę zdolną
(otwartą) do wyłaniania z siebie autonomicznych i świadomych dzia­
łań. One też ukazują przestrzeń ludzkiej wolności i otwartości . Są
to:
1) Zdolność do poznawania prawdy. Poprzez poznanie prawdy i w jej
poznawaniu, człowiek przekracza świat przyrody i w ten sposób ma­
nifestuje swą wolność. Cała kultura, a także i technika, ukazuje czło­
wieka jako tego, który „panuje" nad przyrodę. Poddają ją prawom du­
cha (transcenduje);
2) Zdolność do miłości, w więc zdolność wychodzenia z siebie w stro­
nę innych bytów (osób), zdolność poświęcania się dla drugich. Życie
amabilne człowieka tworzy specyficzna przestrzeń wolności wyraża­
jąca się w zdolności do bycia „dla drugiej osoby" co nadaje zasadni­
czo sens życiu i całemu działaniu osobowemu;
3) Zdolność do wolności, czyli do suwerennych aktów decyzyjnych
czyli w sensie ścisłym WOLNOŚĆ. Wolność jako taka konstytuuje
się wewnątrz samego człowieka jako zdolność do „samoposiadania",
„samostanowienia" i „samopanowania". To w suwerennych aktach
15
16
Istnienie tego autonomicznego podmiotu, wyłaniającego z siebie wolne akty
działania, doświadczamy bezpośrednio. Doświadczamy bowiem bezpośrednio i
jesteśmy tego świadomi, że to , ja" działam. W ramach uwyraźniania specyfiki
, ja" działającego w aktach „moich" formułuje się rozumienie człowieka jako
bytu zdolnego do wolnego i autonomicznego działania. Zob. szerzej M. A. Krą­
piec, Ja-człowiek, Lublin 1991, s. 261.
Zob. A. M. Krąpiec, Człowiek - dramat natury i osoby, dz. cyt. s. 33; J. Se­
ifert, Być osobą - być wolnym, w: Wolność we współczesnej kulturze. Materiały
V Światowego Kongresu Filozofii Chrześcijańskiej KUL - Lublin 20-25 sierpnia
1996, red. Z. Zdybicka i in., Lublin 1997, s. 115-57.
15
16
196
Andrzej Maryniarczyk SDB
decyzyjnych, człowiek ujawnia się jako istota WOLNA .
4) Zdolność do religijności. W aktach religijnych, które podejmuje
człowiek (i tylko człowiek!) odsłania się kolejny element przestrzeni
ludzkiej wolności i otwartości na transcendencję.
Te cztery typy działań, które odkrywamy w człowieku, nie są
dziełem natury (przyrody) ani kultury (wychowania). Przekraczają
bowiem siły przyrody i możność materii. Wskazują więc na koniecz­
ność istnienia specyficznego źródła tych działań, którym jest właśnie
OSOBA.
Ponadto, odkrywamy, że człowiek jest bytem, który spośród
innych jestestw żywych wyróżnia się także 5) godnością (stoi bowiem
najwyżej w hierarchii bytów), 6) zupełnością (złożone jest w nim
wszystko to, co stanowi o istocie jego człowieczeństwa) oraz 7) pod­
miotowością wobec prawa (jest nośnikiem osobowych praw, jemu
właściwych i nie jest poddany ogólnym prawom przyrody) .
Źródło tego typu działań nie jest i nie może być dziełem natu­
ry (przyrody), wykonuje bowiem działania tak fizyczne jak i duchowe.
A zatem będąc źródłem transcendującym przyrodę domaga się istnie­
nia STWÓRCY, jako ostatecznej racji swego bytowania, w myśl sta­
rożytnej zasady agere sequitur esse (rodzaj działania wynika ze spo­
sobu istnienia bytu).
Odkrycie transcendencji człowieka tak w działaniu jak i w
bytowaniu, a więc podstaw autonomii aktów ludzkich, stoi u podstaw
odkrycia najgłębszej prawdy o człowieku i jego otwartości na najwyż­
sze dobro i prawdę, czyli na Boga.
17
18
b. Zycie człowieka - darem
Skoro istnienie człowieka nie jest wynikiem przemian (ewolucji) mate­
rii, to nie jest ono niczym innym jak tylko DAREM Stwórcy. Tak sa­
mo jest z ludzką zdolnością do poznawania prawdy i wybierania jej w
działaniu. Odkrywamy i doświadczamy otwarcia na najwyższą prawA. M. Krąpiec, jw. s. 36.
Zob. M. A. Krąpiec, Człowiek a społeczeństwo, w: Człowiek-KulturaUniwersytet, Lublin 1982, s. 125-60.
17
18
Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro
197
dę i dobro. Są to DARY ofiarowane człowiekowi.
Jest to niebagatelne odkrycie prawdy o człowieku jako istocie
OTWARTEJ I WOLNEJ. Człowiek został powołany do istnienia nie
tylko jako jeden z bytów świata przyrody, ale przede wszystkim jako
ISTOTA WOLNA i równocześnie OTWARTA na najwyższą prawdę
i dobro. Znaczy to, że nie potrzeba mu udzielać tej WOLNOŚCI i
OTWARTOŚCI, lecz należy pomóc ją zrealizować (spożytkować) .
Jak zatem zrealizować DAR ludzkiej wolności i otwartości?
Skoro człowiek, jako osoba, spełnia się w działaniu W O L N Y M i
OTWARTYM na prawdę i dobro, jak zatem zaktualizować tę ludzką
skłonność-zdolność do poznania prawdy i wyboru dobra.
W historii filozofii padały różne odpowiedzi na to pytanie.
Jedni proponowali - jak widzieliśmy to przy pierwszym obrazie czło­
wieka - by zaspakajać (świadomie) wszelkie inklinacje i pragnienia,
które ujawniają się w ludzkim życiu. Wolność zatem i otwartość to
usuwanie przeszkód i zaspakajanie wszelkich biologicznopsychicznych potrzeb. Wszystkie potrzeby (dobra) są równoprawne.
Proponuje się więc „etykę naturalistyczną", czyli teorię realizacji
wszelkich inklinacji.
Inni proponowali etykę wartości. Wolność i otwartość spro­
wadzali oni do świadomego wyboru idealnych wartości. Lecz sam
wybór świata idealnych wartości nie oznacza jeszcze życia w wolno­
ści. Gdyż, widzieć co jest dobre, nie oznacza konieczności postępo­
wania za tym.
Jeszcze inni (np. Arystoteles) proponowali etykę sprawności
(cnót), które wyrabiane pod przewodnictwem rozumu, mają ułatwić
wolność decyzji lub etykę obowiązku (np. I. Kant), zgodnie z którą
sformułowane prawa wyznaczają przestrzeń i granice ludzkiej wolno­
ści i otwartości.
Wszystkie te propozycje, które u swych podstawę mają okre­
śloną wizję człowieka, ze względu na jej błędność czy ułomność, jak
dotąd nie sprawdziły się. Pierwsza prowadzi do naturalizmu, druga do
intelektualizmu, a jeszcze inne do automatyzmu a nawet (jak w przy19
Zob. M. A. Krąpiec, Człowiek - suwerenny byt osobowy, w: CzłowiekKułtura-Uniwersytet, Lublin 1982, s. 86-95.
19
198
Andrzej Maryniarczyk SDB
padku etyki obowiązku) do mechanicznego schematyzmu.
Jaką zatem możemy przedstawić propozycję realizowania
ludzkiej wolności i otwartości? Propozycją tą jest ETYKA realizacji
PRAWDZIWEGO DOBRA.
5. Etyka realizacji prawdziwego dobra
Etyka realizacji PRAWDZIWEGO DOBRA jest dopełnieniem arystotelesowskiej etyki sprawności (cnót). Chroni ona jednak człowieka
przed automatyzmem w nabywaniu określonych sprawności (cnót)
przez przyporządkowanie ich DOBRU OSOBY. Skoro człowiek
OSOBA wraz z darem życia otrzymał DAR wolności i otwartości na
najwyższe dobro i prawdę, jako sposób realizowania życia ludzkiego,
to dar ten winien odpowiednio zagospodarować.
Etyka realizacji dobra, to coś więcej niż wyrabianie automa­
tycznych nawyków. To przede wszystkim praca na rzecz
WOLNOŚCI woli i rozumu do wyboru prawdziwego DOBRA.
Działania rozumu i woli są zapodmiotowane w strukturze
cielesnej człowieka, która determinuje i ogranicza te działania. Chodzi
zatem o to, że prawdziwa wolność i otwartość człowieka wyrażać się
będzie w zdolności do transcendowania determinacji natury
(przyrody). Przejawia się to nie tyle w „panowaniu" nad naturą, co
podnoszeniu i uszlachetnianiu (sublimowaniu) tejże natury. Człowiek
może tego dokonać dzięki mocy rozumu i woli jaką dysponuje. Trzeba
tylko tę moc wyzwalać i rozwijać. Temu służyć ma etyka cnót.
Cnoty zaś spotykamy tak w dziedzinie teoretycznej jak i
praktycznej oraz wytwórczej. I tak jak uczymy się sprawności (cnót)
poznawania świata oraz wytwarzania różnych rzeczy, tak również
musimy się uczyć sprawności (cnót) działania w kierunku prawdzi­
wego dobra. A wszystkiego tego uczymy się „od rzeczy". Prawa po­
znajemy z rzeczy, sztuki budowania uczymy się, poznając naturę bu­
dulca, zaś sztuki postępowania uczymy się, czytając naturę dobra.
Wszystko to zaś prowadzi do tego, by ludzka wola była po­
kierowana dobrem, czyli by była PRAWA.
Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro
199
a. Prawa wola
Prawa wola czyli - jako określano to w języku łacińskim recta vo­
luntas - to taka wola, która kieruje się nie swoim „widzimisię", ale
pokierowana jest DOBREM rzeczy.
Dobro zaś w rzeczach zapisane jest pod postacią celu. Stąd są
rzeczy, których celem istnienia jest użyteczność (np. samochód, dom
etc), inne których celem istnienia jest przyjemność (np. rozrywka, mu­
zyka etc). Są dobra, których cel jest poza nimi zwane dobramiśrodkami i są dobra, które cel swego istnienia mają w sobie, są to dobra-cele. Te zaś ostatnie nie mogą być potraktowane jako środki. To
im winni jesteśmy przyporządkować całe nasze działanie. I takim dobrem-celem jest druga osoba.
Wola jako taka reaguje na samo dobro, nie czyta jednak jego
natury. By mogła podjąć wolny i właściwy akt decyzji, musi zostać
wsparta przez rozum. Rozum ukazuje jej naturę dobra (czy jest to do­
bro użytecznie, czy godziwe), zaś zdobyte usprawnienia (cnoty)
sprawiają, że wola dokonuje właściwych aktów wyboru i staje się
właśnie PRAWĄ WOLĘ (w odróżnieniu od woli zdeprawowanej,
czyli zniewolonej).
Prawdziwa ludzka wolność i otwartość realizuje się zatem
poprzez prawą wolę, czyli wolę pokierowaną prawdziwym dobrem
rzeczy. Wola bowiem jest tą władzą człowieka, która wiąże go z do­
brem. Tym dobrem może być każdy realny przedmiot: tak materialny
jak i niematerialny, tak ludzie jak i rzeczy. Sama jednak wola, jako
taka, jest „ślepa". Ona to ma „moc" wytrącenia nas z bierności i na­
kierowania do działania. Rozum zaś jest tą władzą, która pozwala od­
czytać naturę tego dobra i przedstawić go odpowiednio woli.
Odrębność woli, jako władzy ludzkiego rozumnego pożąda­
nia, odkrywamy w aktach „samoprzezwyciężania się". To w tych ak­
tach samoprzezwyciężania człowiek niekiedy „spiskuje" przeciwko
sobie, kiedy decyduje się na różne działania, w których przekracza
(transcenduje) biologiczne determinanty.
Prawość woli zależna jest przede wszystkim od jej współpra­
cy z rozumem w czytaniu natury DOBRA. Stąd działanie woli staje
się w pełni dobro-wolne gdy wola, której rozum przedstawić DOBRO
200
Andrzej Maryniarczyk SDB
i wybiera je niczym nie przymuszona; nie przymuszona ignorancją,
nie przymuszona nałogiem, nie przymuszona jakąś inną siłą ze­
wnętrzną czy wewnętrzną.
Prawa wola wspomagana jest, a nie zastępowana, nabytymi
usprawnieniami, które starożytni nazywali w szerokim znaczeniu
„cnotą" (łac. virtus, gr. arete) . Jednak kształcenie samych sprawno­
ści jeszcze nie gwarantuje wolności działań i czynów ludzkich. Musi
się ono dokonywać w kontekście rozumienia ostatecznego celu życia
ludzkiego, którym właśnie jest dobro najwyższe czyli BÓG. Ten bo­
wiem ostateczny cel staje się głównym motywem naszych DOBRO­
WOLNYCH wyborów.
20
b. Podsumowanie
Obraz człowieka jako osoby, transcendującej świat przyrody, jest
podstawą właściwego rozumienia ludzkiej otwartości, która realizuje
się przez wolny wybór najwyższej prawdy i dobra. Ukazuje on bo­
wiem człowieka jako istotę rzeczywiście wolną, która jest zdolna od
wewnątrz do podejmowania wolnych aktów decyzji. Chronić ten ob­
raz to równocześnie chronić ludzką wolność i otwartość, a wychowy­
wać człowieka do wolności i otwartości na najwyższe dobro i prawdę
to rozwijać go jako osobę.
Widzimy więc, że ludzka wolność i otwartość to dar, który
domaga się sztuki mądrego i roztropnego wykorzystania. Reguły zaś
dla tej sztuki człowiek winien brać ze znajomości DOBRA. Wolność
bowiem ludzka to sztuka roztropnego i odpowiedzialnego realizowa„System cnót dotyczył i dotyczy tak poznania (cnoty intelektualne) jak i po­
stępowania (cnoty moralne) oraz wytwórczości (cnoty wytwórcze). Cnotą ro­
zumiana jako sprawność stoi na straży dobrych działań ludzkich. Ważne są i
cnoty intelektualne, by wiedzieć jak najlepiej działać, i działanie takie uspraw­
niać (uczyć się, ćwiczyć się w poznawaniu); i nie mniej ważne są cnoty moralne
(a jest ich cała sieć zaprzęgu ludzkiego pojazdu, kierowana woźnicą roztropno­
ści) aby wiedząc, jak działać", faktycznie to dobro w działaniu realizować. Al­
bowiem można wiedzieć dobrze, jak powinno się działać a jednak wykonywać
źle, ze względu na znieprawienie (brak cnoty) moralne", zob. szerzej
M.A.Krąpiec, Ludzka wolność i jej granice, s. 61; s. 128.
Człowiek - istota otwarta na prawdę i dobro
201
nia DOBRA OSOBY. O taką ludzką wolność i otwartość często woła
Papież Jan Paweł I I , gdy przypomina wszystkim, że homo est capax
Dei - człowiek z natury otwarty jest na najwyższą prawdę i dobro, na
Pełnię Prawdy i Dobra, na Boga. Stąd nie można zrozumieć człowie­
ka bez Chrystusa-Boga i sam też człowiek nie może zrealizować się jako taki - bez Boga.
Dziś przekonują nas o tej tragicznej prawdzie eksperymenty
systemów totalitarnych, w tym zaś szczególnie komunizmu, który
chciał człowieka zamknąć przed Bogiem, odcinając go od najwyższe­
go Dobra i Prawdy. Czy dziś budując nowy ład w naszych społeczno­
ściach będziemy pamiętali o tym, że tam gdzie pozbawia się człowie­
ka najwyższego dobra i prawdy, Boga, tam umiera człowiek, gdyż nie
ma tego co karmi w nim życie prawdziwie ludzkie? A zatem czy dar
wolności i otwartości spożytkujemy dla dobra człowieka czy przeciw
niemu? Czy współczesny człowiek będzie umiał postępować tak jak
radził Arystoteles w Zachęcie do filozofii, by zawsze żył „ze wzro­
kiem skierowanym na naturę i na to, co boskie, i tak jak dobry sternik
umocniwszy swe życie w tym, co jest wieczne i niezmienne, tam za­
rzuca kotwicę i żyje"
Download