Powiat golubsko - dobrzyński Graniczy on od zachodu z powiatem

Powiat golubsko - dobrzyński
Graniczy on od zachodu z powiatem toruńskim i lipnowskim, od północy z wąbrzeskim, od wschodu z brodnickim i rypińskim.
Pod względem geograficznym powiat położony jest w południowo - wschodniej części Pojezierzy Południowo - bałtyckich w
makroregionie Pojezierza Chełmińsko - Dobrzyńskiego zwanego też inaczej Wysoczyzną Chełmińsko-Dobrzyńską. Oba
pojezierza rozdziela dolina rzeki Drwęcy. Rzeźba omawianego terenu jest urozmaicona. Została ona ukształtowana podczas
ostatniego zlodowacenia bałtyckiego. Oba pojezierza mają kształt równinnej, miejscami falistej moreny dennej, wyniesionej
ponad dno doliny Drwęcy na wysokość 90-120 m. n.p.m. i opadającej miejscami w kierunku Drwęcy do 50 m. n.p.m.Morena
denna urozmaicona jest licznymi formami wytopiskowymi takimi jak: ozy i pagórki kemowe. Najciekawszą ich formą - nie tylko
w skali regionu, ale i Europy - są tzw. drumliny zbójeńskie. Kształtem swym przypominają podłużne wały osiągające miejscami
do 2 km długości, tworzące malownicze zespoły składające się z kilkunastu rzędów równoległych do siebie i wypełnionych w
zagłębieniach licznymi wodami bezodpływowymi. Klimat charakteryzuje się przejściowością i zmiennością, ze średnią roczną
temperaturą +5,5°C i średnią roczną sumą opadów w granicach 530 mm. Okres wegetacyjny trwa tu ok. 215 dni.
Jako dobre i średnie zostało ocenionych 85% gleb, z czego ok. 70% stanowią grunty orne a 6% użytki rolne. Główne typy gleb
występujących to: gleby brunatne rozmieszczone głównie w północno-zachodniej, wschodniej oraz południowo-zachodniej
części powiatu, gleby płowe obejmujące tereny przyległe do doliny Drwęcy i na południu oraz gleby bielicowe występujące
przeważnie w pradolinie rzeki Drwęcy i dolinach jej dopływów. Najmniejszy obszar zajmują gleby powstałe w wyniku osuszania
torfowisk.Są to tzw. gleby torfowe lub murszowe. Wystepują one szczególnie w sąsiedztwie wrastających jezior oraz w
pradolinie Drwęcy i w dolinach jej dopływów. Stosunki wodne przedstawiają się dosyć bogato. Ich dzisiejszy kształt jest
wynikiem oddziaływania topniejącego lodowcu. Przez obszar powiatu płynie rzeka Drwęca.Jest ona typową rzeką nizinnopojezierną, ma bardzo mały spadek wody wynoszący 0,48 promila, dlatego posiada liczne zakola zwane meandrami. Szerokość
koryta rzeki wynosi ok. 30-40 metrów, a średni roczny przebieg jej wód ok 20 m3 /sek: poziom wody waha sie nawet do ok. 2 m
przy nagłych roztopach.
Z pojezierza Chełmińskiego wpadają do Drwęcy następujące cieki zwane strugami: struga Wąbrzeska, Kowalewska i
Rychnowska, zaś z pojezierza Dobrzyńskiego Ruziec i Lubianka. Na terenie powiatu znajduje się wiele malowniczych jezior. W
większości skupione są one w południowo-wschodniej i środkowej części powiatu przynależnej do pojezierza Dobrzyńskiego.
Jezior o powierzchni ponad 1 ha jest 33, do największych należą: jezioro Mlewickie (79,5 ha), Wielickie (77.5 ha), oraz
Wojnowskie (55.6 ha). Duże znaczenie posiadają ze względu na swoje rekreacyjne funkcje dla obu miast powiatu jezioro
Okonin i jezioro Grodno. Flora i fauna powiatu golubsko-dobrzyńskiego jest dość bogata. Występuje tu ponad 70 zbiorowisk
roślinnych, w których przeważają zbiorowiska błotne, zaroślowe, leśne oraz wodne i łąkowe. Lasy zajmują 1/4 obszaru powiatu.
Ok. 70% obszaru lasów zajmują siedliska borów iglastych z przewagą sosny. Rozmieszczone są one na najsłabszych glebach
bielicowych. Pozostały procent obszaru zajmują bory liściaste z dużym udziałem dębu, grabu i brzozy. Poszycie lasu stanowią
głównie jałowiec, grab, leszczyna, dąb, trzmielina brodawkowata, mchy, paprocie, maliny, borówki i czarne jagody. Roślinność
łąkowa, bagienna i torfowiskowa reprezentowana jest w postaci rdestu, grzybienia białego, osoki aleosowatej, moczarki
kanadyjskiej i wywłocznika kłosowego. Rzeki oraz jeziora zamieszkują ryby karpiowate, okoniowate, łososiowate: węgorze,
szczupaki, minogi, pstrągi i trocie. Gady reprezentowane są głównie przez żmije zygzakowate i zaskrońce, jaszczurki zwinki i
jaszczurki zielone oraz padalce. Spośród ptaków występują wszystkie gatunki dzięciołów i jastrzębi, kukułki, kaczki, bażanty,
kuropatwy, czaple siwe, perkozy, rybitwy, myszołowy i sowy. Z ssaków występujących na terenach powiatu można wymienić:
zające, dzikie króliki, dziki, sarny, jelenie, daniele i łosie oraz lisy, borsuki, jenoty i kuny.
Obszar wchodzący w skład dzisiejszego powiatu golubsko - dobrzyńskiego należał w ciągu wieków do dwóch różnych ziem:
chełmińskiej i dobrzyńskiej, które oddzielała od siebie rzeka Drwęca.
Była ona nie tylko granicą geograficzną, lecz także stanowiła linię graniczną między Polską a państwem zakonu krzyżackiego w latach
1231-1454; w latach 1466-1772 oddzielała woj. chełmińskie od ziemi dobrzyńskiej, a od 1815-1918 oddzielała zabór pruski od
rosyjskiego. Powyższe podziały zostawiły piętno na historii opisywanych terenów.Obecna sieć osadnicza kształtowała się przez kilka
tysiącleci. System hydrograficzny Drwęcy wraz z jej dopływami stwarzał korzystne warunki do rozwoju. Pierwsze ślady obozowisk
ludzkich na tych terenach pochodzą sprzed 8000 lat (odkryte zostały w okolicach Węgierska).W IX-X w. w okresie plemiennej
organizacji Polan, obszar obecnego powiatu zamieszkiwany był najprawdopodobniej przez ludność grupy kujawskiej. W X-XI w. obszary
leżące na północ od Drwęcy weszły w skład kasztelanii chełmińskiej, zaś tereny położone na południe znalazły się częściowo w
kasztelanii rypińskiej i słonskiej (później kikolskiej). Widocznymi do dziś śladami są wczesnośredniowieczne (VIII-XIII w.) grodziska
obronne m.in. w Chełmoniu, Ciechocinie, Lisewie i Ostrowitem.
Pomiędzy rokiem 1148-1250 biskupstwo włocławskie uzyskało w formie nadania klucz ciechociński oraz dobra ostrowicko-golubskie
bez Lisewa i Kowalewa. Już w XII i w początkach XIII w. powstały na tym terenie nowe parafie. Od 1217 r. w wyniku bliskiej granicy z
Prusami rozpoczyna się okres ciągłych najazdów pogańskich Prusów (w 1220 roku został zniszczony gród w Kowalewie). W celu
powstrzymania ich najazdów, książę Konrad Mazowiecki nadał ziemię chełmińską zakonowi krzyżackiemu. Krzyżacy wkroczyli do Prus z
zamiarem
stworzenia
własnego
państwa
i
stopniowo
zaczęli
opanowywać
zajęte
terytorium.
Około 1275 roku przebudowany został gród w Kowalewie, a obok niego Krzyżacy założyli miasto. Odtąd Kowalewo stało się siedzibą
komturstwa. Podobnie postąpili Krzyżacy z przyjętymi dobrami ostrowicko-golubskimi. W ich miejscu utworzyli komturstwo, a
pomiędzy 1296-1309 r. wznieśli zamek, który miał strzec przeprawy przez Drwęcę. Około 1293 r. doszło do założenia miasta Golubia w
zakolu Drwęcy u podnóża zamku.
W tym czasie Krzyżacy rozpoczęli systematyczne zagospodarowywanie komturstw lokując wiele nowych wsi, sprowadzając kolonistów z
Niemiec i Śląska. Do 1410 roku następował intensywny rozkwit gospodarczy omawianych ziem, zwłaszcza Golub nabrał dużego znaczenia
ze względu na strategiczne położenie. Mieszczanie golubscy bogacili się handlując z sąsiednią ziemią dobrzyńską. Do roku 1310 władał nią
zaprzyjaźniony z Krzyżakami książę Siemowit, później przeszła ona w ręce Władysława Łokietka. W roku 1329 została zajęta przez
Krzyżaków i jej okupacja trwała do 1343 r. Panujący od 1378 r. Władysław Opolczyk zastawił, a później sprzedał Krzyżakom- oprócz klucza
ciechocińskiego należącego do biskupstwa włocławskiego - ziemię dobrzyńską. Została ona wykupiona w 1404 roku, ale już w 1409 r.
została ponownie zajęta przez rycerzy Najświętszej Marii Panny. Pomyślny rozwój gospodarczy opisywanych ziem zahamowały wojny
polsko - krzyżackie z XV w. W 1410 r. po bitwie pod Grunwaldem oddziały Jagiełły zajęły Golub i Kowalewo. W 1454 r. Golub i Kowalewo
wymówiły posłuszeństwo Zakonowi i przeszły na stronę Związku Pruskiego i Polski. W czasie wojny trzynastoletniej Kowalewo i Golub
przechodziły z rąk do rąk. Oba miasta i okoliczne wsie zostały ponownie zniszczone. Ostatecznie na mocy II pokoju toruńskiego ziemie te
znalazły się w granicach województwa chełmińskiego. Oba komturstwa zostały przemianowane na starostwa. Kowalewo od 1626 roku
stało się siedzibą wojewody, a od 1526 odbywały się tu sejmiki szlacheckie woj. chełmińskiego.
W latach 1611-1625 tutejsze starostwo dzierżawiła siostra króla Zygmunta III Wazy, Anna. Po śmierci Anny król nadał je drugiej swojej
żonie, królowej Konstancji, a potem swojej córce, królewnie Annie Katarzynie, wreszcie królowej Cecylii Renacie. W końcu XVII w. aż do
zaboru w 1772, starostwo golubskie dzierżawili kolejno członkowie rodzin Szczawińskich, Lubomirskich, Grudzińskich, Denhofów oraz
Wesslów. W XVII w. oba miasta powiatu powoli zaczęły dźwigać się z upadku. Golub rozwijał się pomyślnie jako ośrodek handlowy,
natomiast Kowalewo po otrzymaniu licznych przywilejów królewskich posiadało większe znaczenie jako ośrodek administracyjny. Okres
ożywienia gospodarczego zahamowały wojny szwedzkie z lat 1626-29, 1655-60 i 1703-18. W 1708-10 roku na opisywanym terenie szalała
epidemia dżumy. Podczas bezkrólewia w latach 1733-35 oba miasta były plądrowane i rabowane przez wojska rosyjskie. W czasie wojny
siedmioletniej ( 1757-63) przez Golub i Kowalewo przeciągały bezustannie wojska pruskie i rosyjskie. W 1769 r. na krótko zajęli Golub
konfederaci barscy. W wyniku prowadzonych walk na barki obu miast spadły ciężary związane z utrzymaniem wojsk. Poza tym, do upadku
gospodarczego przyczyniła się również egoistyczna polityka szlachty, która płaciła bardzo niskie podatki oraz zwolniona była z ceł. Tak więc
gdy w 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski komisarze rządu pruskiego przejmowali oba miasta, w Kowalewie znajdowały się tylko 34
domy i 296 obywateli, zaś w Golubiu 105 domów oraz 658 mieszkańców. Odtąd oba miasta należały do powiatu chełmińskiego
podległego Urzędowi Kamer i Domen w Kwidzynie. W Golubiu stanął garnizon strzegący granicy na Drwęcy. Wł adze pruskie rozpoczęły
nową politykę, sprowadzając z głębi Prus kolonistów niemieckich, wprowadzając nowe prawa oraz czyniąc niemiecki językiem urzędowym.
Po III rozbiorze Polski w 1795 roku pod okupacją pruską znalazła się większość Kujaw z ziemią dobrzyńską. Terytorium powiatu leżące na
południe od Drwęcy weszło w skład prowincji pruskiej pod nazwą Prusy Południowe departament poznański. Po 1796 r. ziemię dobrzyńską
podporządkowano władzom w Płocku, a cały obszar znalazł się w powiecie lipnowskim.
Piętno na omawianym obszarze wyryły wojny napoleońskie. W ciągu zimy 1806-7 stacjonowały tu wojska
francuskie obciążając mieszkańców licznymi kontrybucjami oraz dokonując rekwizycji. Po traktacie w Tylży
teren całego dzisiejszego powiatu wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. Ziemie wokół Golubia i Kowalewa
włączono do departamentu bydgoskiego, natomiast ziemia dobrzyńska znalazła się w granicach
departamentu płockiego
W I poł. XIX w. Golub rozwijał się stosunkowo pomyślnie, natomiast zaznaczył się wyraźny upadek Kowalewa,
które w latach 1833-67 utraciło nawet prawa miejskie. Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się oznaki ożywienia
gospodarczego. Podjęto inwestycje komunalne w miastach, próbowano rozwijać przemysł rolno-spożywczy.
W 1900 roku przez opisywane tereny przeprowadzono linię kolejową łączącą Bydgoszcz z Brodnicą.
W wyniku postanowień Traktatu Wersalskiego z 1919 roku ziemie obecnego powiatu ponownie znalazły się
w granicach państwa polskiego. W okresie międzywojennym podjęto pierwsze zabiegi zmierzające do
połączenia Golubia z sąsiednim Dobrzyniem leżącym w powiecie rypińskim. Miasto to należące w XIX w. do
zaboru rosyjskiego bardzo szybko się rozwijało i w 1939 roku liczyło około 5.700 mieszkańców, z czego
połowę stanowiła ludność żydowska. W tym samym czasie Golub zamieszkiwało przeszło 3.500 osób, w tym
90% Polaków, 6% Żydów i 4% Niemców. Po agresji Niemiec na Polskę pomiędzy 6 a 7 września opisywane
tereny zajęły wojska hitlerowskie. Od samego początku okupanci rozpoczęli masową eksterminację ludności
polskiej. Niemcy wymordowali również prawie wszystkich Żydów zamieszkujących w Dobrzyniu. Podczas tej
akcji zniszczono część zabudowy tego miasta. W Cieszynach koło Golubia hitlerowcy utworzyli obóz będący
filią obozu koncentracyjnego w Stutthofie. W wyniku ofensywy wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku
Niemcy wycofali się, ustępując miejsca Armii Czerwonej, która bez większych walk zajęła 23 stycznia 1945
Golub, a w dniu następnym Kowalewo. W krótkim czasie pełnię władzy w regionie przejęła scentralizowana
komunistyczna biurokracja partyjno-państwowa. Tereny na północ od Drwęcy należały do powiatu
wąbrzeskiego, na południe - do powiatu rypińskiego.
W 1951 r. doszło do połączenia odrębnych dotąd miast Golubia i Dobrzynia w jeden ośrodek miejski. W 1956
roku utworzono odrębny powiat golubsko-dobrzyński, co pozytywnie wpłynęło na rozwój jego stolicy -miasta
Golubia-Dobrzynia. Dzięki odbudowie i rekonstrukcji zamku miasto stało się ważnym ośrodkiem
turystycznym.
W związku z likwidacją powiatów jako jednostek administracyjnych w 1975 roku przestał istnieć powiat
golubsko-dobrzyński, reaktywowany ponownie w 1999 r. w wyniku nowej reformy adinistracyjnej.
Walory turystyczno-przyrodnicze
Największym i najważniejszym ośrodkiem koncentracji ruchu turystycznego na terenie powiatu jest miasto Golub-Dobrzyń.
Posiada ono średniowieczny układ urbanistyczny z dobrze zachowanymi murami miejskimi z I poł. XIV w., w których skład
wchodziło 17 baszt. Na uwagę zasługuje gotycki kościół z XIV w. z prezbiterium w kształcie pięcioboku ozdobione przyporami
i sklepieniem sieciowym. Wystrój wnętrza pochodzi z epoki baroku. Na rynku golubskim zachowała się do dzisiaj kamienica z
1617 roku z manierystycznym szczytem oraz drewniany dom podcieniowy z II poł. XVIII w. Z innych zabytków architektury
sakralnej wymienić należy klasycystyczny kościół z 1823 roku usytuowany na terenie Dobrzynia oraz golubski zbór
ewangelicki z 1909 r., w którym dzisiaj mieści się szkoła podstawowa.
Najciekawszym zabytkiem w stolicy powiatu jest słynny zamek zaliczony do najpiękniejszych zamków w Polsce. Wzniesiony
został przez Krzyżaków w latach 1296-1310 na miejscu wcześniejszego grodu słowiańskiego. Od 1454 roku stał się siedzibą
starostów królewskich. Jego najświetniejszy okres istnienia przypada na lata 1611-25, kiedy to rezydowała tu siostra króla
polskiego Zygmunta III Wazy - księżna Anna Wazówna. Był on wówczas żywym ośrodkiem życia kulturalnego i umysłowego
znanym w całej Rzeczypospolitej. W II poł. XVI w. został gruntownie przebudowany z nadaniem renesansowych cech
stylowych. Od początku XIX w. popadł niestety w ruinę. W latach 1959-69 został odbudowany i częściowo zrekonstruowany.
Obecnie zamek dostępny jest dla zwiedzających, znajduje się w nim hotel, kawiarnia i muzeum regionalne. Sławy i
splendoru dodają golubskiemu zamkowi organizowane tu co roku Międzynarodowe Turnieje Rycerskie, Konkursy
Krasomówcze oraz bale sylwestrowe.
W Kowalewie Pomorskim, drugim mieście powiatu, na uwagę turystów zasługują zachowane fragmenty murów miejskich i
wieża narożna z przełomu XIII i XIV w. U podnóża wzgórza zamkowego stoi do dziś gotycki filar gdaniska będący
pozostałością dawnych fortyfikacji warowni krzyżackiej. Interesującym zabytkiem architektury sakralnej jest XIV wieczny
kościół pod wezwaniem św. Mikołaja, charakteryzujący się salowym układem wnętrza z płaskim stropem. Wystrój jest
barokowy i pochodzi w większości z rozebranego kościoła dominikanów z Torunia.
Odwiedzając Golub-Dobrzyń nic wolno zapomnieć o położonej nieopodal Szafarni, w której znajduje się znany w całej Polsce
Ośrodek Chopinowski. Mieści się on w XIX wiecznym pałacu Dziewanowskich. Tutaj w latach 1824-25 przebywał dwukrotnie
na długich wakacjach największy polski kompozytor Fryderyk Chopin. Pobyt Chopina w Szafarni wpłynął istotnie na dalszą
jego twórczość. To tutaj zetknął się on po raz pierwszy z tradycjami i obrzędami polskiej wsi. Zauroczony piękną okolicą i jej
tradycjami pisał tu swoje pierwsze mazurki. Do zwiedzania przeznaczone jest muzeum zawierające pamiątki związane z
życiem Chopina i jego pobytem w Szafarni, sala koncertowa oraz uroczy park. Tuż obok znajduje się wieś Płonne, w której
Maria Dąbrowska pisała "Noce i Dnie" i którą wielokrotnie wspominała w swoich Dziennikach. W Płonnem na uwagę
turystów zasługuje podworski park, gotycki kościół oraz pomnik urodzonego tu płk. Jana Dziewanowskiego, dowódcy
słynnej szarży wojsk polskich pod Samosierrą.
Na terenie gminy Zbójno, w samym sercu prastarej ziemi dobrzyńskiej, w niezwykle malowniczym położeniu, od blisko 400 lat góruje
nad okolicą piękny kompleks architektoniczna-sakralny: kościół i klasztor Karmelitów Trzewiczkowych w Oborach. Topograficzne
położenie Obór od wieków fascynowało i urzekało odwiedzających te okolice. To niezwykłe położenie sprawiło, że rejon ten nazywać
zaczęto "Kalwarią Oborską" lub "Szwajcarią Dobrzyńską". W barokowym kościele od wieków szczególną czcią otaczana jest figura Matki
Boskiej Bolesnej. Dzisiaj, tak jak i przed wiekami, słynąca cudami "Pieta Oborska" przyciąga rzesze pielgrzymów z całej Polski. Przy
kościele znajduje się barokowy klasztor, a w jego pobliżu cmentarz otoczony murem z XVIII wieku.
Cały teren powiatu golubsko-dobrzyńskiego usiany jest zabytkowymi kościołami usytuowanymi głównie w większych wsiach. Do
ciekawszych należą gotyckie kościoły w Radominie, Ostrowitem, Wrockach, Ciechocinie, Chełmoniu oraz barokowe kościoły w Działyniu
i Dulsku. Na uwagę zasługują również licznie występujące pałacyki i dworki, a szczególnie zespoły parkowo-pałacowe w Sokołowie,
Piątkowie i Szafarni.
Obszar powiatu golubsko-dobrzyńskiego jest atrakcyjny pod względem turystycznym również ze względu na walory przyrodnicze.
Znajduje się tu wiele malowniczo położonych i czystych jezior. Najlepiej zagospodarowane są jeziora Okonin i Grodno, które w sezonie
przyciągają rzesze spragnionych wypoczynku nad wodą. Przepiękne krajobrazy można podziwiać również nad brzegami jeziora
Wojnowskiego, Wielickiego, Słupna i wielu innych. Wyżej wymienione akweny wodne są również rajem dla miłośników wędkarstwa.
Grzybiarze i amatorzy łowiectwa znajdą dobre warunki dla uprawiania swoich pasji w lasach rozciągających się na terenie powiatu i
zajmujących ok. 11 tys. ha. Z organizacji wspaniałych polowań znany jest Ośrodek Hodowli Zwierzyny w Sokołowie usytuowany w
przepięknym zabytkowym pałacyku.
Niezwykle interesujący pod względem przyrodniczym jest obszar doliny Drwęcy, stanowiący wraz z dopływami Ruźca i Rypienicy
ichtiologiczny rezerwat przyrody. Utworzony on został w 1961 r. dla ochrony ryb łososiowatych. Na zboczach doliny znajduje się
rezerwat przyrody Bobrowisko. Spotyka się tu wiele rzadkich, chronionych gatunków roślin i zwierząt. Łącznie jest tu zarejestrowanych
ponad 50 pomników przyrody. Do najciekawszych zaliczyć trzeba 9 modrzewi polskich rosnących na "Górze Modrzewiowej" w Płonnym.
Od wielu lat rzeka Drwęca jest znanym szlakiem turystyki kajakowej.
Ciekawymi obiektami przyrodniczymi położonymi na terenie powiatu golubsko-dobrzyńskiego są również aleje bukowe w Radominie
skupiające 585 zabytkowych drzew oraz unikalne w skali europejskiej formy rzeźby terenu - pola drumlinowe położone w okolicach
Zbójna.
Serdecznie zapraszamy do powiatu
golubsko – dobrzyńskiego !