Jak poradzi* sobie z *tematem j*zykowym*

Jak poradzić sobie z
„tematem językowym”
na maturze ustnej?
Joanna Waszkowska
www.uczycielnica.blogspot.com
www.superbelfrzy.edu.pl
KIM JESTEM?
Czego się spodziewać?
Tekst literacki.
Tekst nieliteracki (np. artykuł
prasowy, wywiad prasowy,
fragment tekstu naukowego,
krytycznoliterackiego lub
popularnonaukowego).
Sekret polecenia?
Jak za pomocą środków językowych można oddać grozę
wojny? Omów zagadnienie, odwołując się do podanego
tekstu i innych tekstów kultury.
Słowo jako narzędzie manipulacji. Omów zagadnienie,
odwołując się do podanego tekstu, do wybranego tekstu
kultury i do własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Ale co to znaczy?
„własnych doświadczeń komunikacyjnych” według
informacji zamieszczonej w Zbiorze zadań maturalnych z
języka polskiego CKE to inaczej
„przywołanie wniosków z przeprowadzonych przez siebie
obserwacji zjawisk językowych i procesów komunikacyjnych
w różnych, szkolnych i pozaszkolnych, aktach komunikacji
społecznej.”
Jak zacząć z literaturą?
- omówcie jego budowę i charakter pod kątem zagadnienia
językowego podanego w poleceniu;
- przywołujcie cytaty na potwierdzenie Waszych spostrzeżeń;
- posługujcie się terminologią z zakresu językoznawstwa, poetyki
(nazywajcie zabiegi językowe stosowane przez autora);
- skupcie się na tekście.
Jak zacząć z tekstem nieliterackim?
- przywołajcie stanowisko autora (lub jego rozmówcy), omówcie jego
tok myślenia, wskażcie przykłady, na jakie się powołuje;
- odwołujcie się do tekstu, aby pokazać, że dostrzegacie prezentowane
przez siebie tezy w podanym tekście (szczegółowo);
- posługujcie się terminologią z zakresu nauki o języku, wyjaśnijcie
ewentualne terminy i pojęcia;
- skupiajcie się na temacie podanym w zadaniu.
Funkcja formy - styl funkcjonalny
Funkcja ekspresywna
Funkcja poetycka
Funkcja fatyczna
Funkcja stanowiąca
Funkcja impresywna
Funkcja znaczeniowa
(semantyczna)
Funkcja informatywna
Funkcja komunikatywna
(przedstawieniowa)
Funkcja magiczna
Co przeważa?
Pamiąteczki zasuszone - nieba róż.
Na pudełku tyrol i jabłoń. [...]
Srebrny kluczyk. Nakręcane ptaszki - pomniejszone pozytywki zdarzeń.
A to wszystko maleńkie obrazki
powieszone na potężnym konarze.
K.K.Baczyński „Pamiąteczki”, marzec 41 r.
Co
przeważa?
Z jutrzenki wyłażą wywłoki tych piachów:
gałajdy o potężnych kinolach, dziadowie pochyleni,
babiny, nędzne sietniaki, liżybożki z otwartą japą.
Na ramioniskach, jak wykręcone łopatki, motyki,
Albo jak oddziabnięte skrzydełka aniołów, świecą.
Twarze, “ryła do bicia”, wiszą nad grzędami jak
słonecznik
I kopiąc, raz w raz maczają olbrzymie wąsiska w
powietrzu.
J. Przyboś „Ziemniaki”
Co
przeważa?
"Fraszka cnota", powiedział Brutus porażony.
Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony.
Kogo kiedy pobożność jego ratowała?
Kogo dobroć przypadku złego uchowała?
Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy,
Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.
J. Kochanowski „Tren XI”
Jaki styl? Czy coś jest stylizowane?
Cel:
Archaizacja
Przybliżyć realia
Dialektyzacja
Cechy grupy społecznej
Brutalizacja
Pogłębienie charakterystyki
bohaterów
Wulgaryzacja
Nastrój (np. patos lub ironia)
Odwołanie do danej tradycji
Kolokwializacja
Nowomowa
Język środowiskowy
Koloryt lokalny - groteskowy obraz świata?
Trochę trudno nam było rozmawiać, bo tego roku odrzutowce szczególnie
jakoś licznie się zleciały i pola startowe za stodołą sobie uwiły, coraz też
któryś w powietrze wzlatywał i głośnym świegotem swoim słowa nasze
tłumił. [...] Posiedzieliśmy jeszcze z kwadrans, popatrzyli, jak dzieci wracają
drogą z uniwersytetu, jak stary Józwa zwozi do stodoły paliwo, a potem
pożegnał się i poszedł. (S. Mrożek „Wesele w Atomicach”)
A to i dobrodziej naucza, żeby szanować starszych. Napij no się, Kuba, na
zgodę i słuchaj, coć rzeknę, a sam się pomiarkujesz, że co parobek, to nie
gospodarz... Kużden ma swoje miejsce i la każdego co innego Pan Jezus
wyznaczył (W.S.Reymont „Chłopi. Jesień”)
Odwołanie do epoki lub karykatura dawnych czasów
Fortuna sprzyja naszym zamiarom bardziej, niżbyśmy pragnąć mogli. Oto
patrz tam, przyjacielu Sanczo Pansa, gdzie ukazuje się trzydzieści lub i więcej
potwornych olbrzymów, z którymi zamyślam stoczyć walkę i wszystkich życia
pozbawić. (M. Cervantes „Don Kichot”)
Hej! nieraz drzewiej Krzyżacy gościli w Spychowie i nie był Jurand waszym
wrogiem, póki mu umiłowana niewiasta na waszym powrozie nie skonała. Ale
ileż to razy zaczepialiście go sami, chcąc go zgładzić, jako i ninie, za to, że
pozywał i zwyciężał waszych rycerzy? Ile razy nasadzaliście na niego zbójców
albo biliście do niego z kusz w boru? (książę Janusz, w: H. Sienkiewicz
„Krzyżacy”)
Świat codzienny, potoczny – kolokwializacja
We wsi stał kiosk. Gdy w okolicy urzędował komunizm, ten
największy szafarz szarości, buda wyglądała jak brudne
akwarium, w którym unosiło się kilka szczoteczek do zębów,
trzy rodzaje papierosów i biała znudzona twarz sprzedawczyni.
„Gromada”, „Rolnik Polski” pełne były pociech i obietnic.
„Dwa bilety na PKS i popularne”. „Dwa razy popularne i jeden
bilet na PKS”. I zapałki. Ile kombinacji. („Władek” Andrzej
Stasiuk)
Idiolekt subkultury
Poszedłem do liftu, ale nawet nie cza było naciskać elektro
knopki, żeby sprawdzić, czy to działa, czy nie, bo widać tej nocy
ktoś tak horror szoł tutaj łomotnął, aż metalowe drzwi się
zupełnie wgięly, rzeczywiście była to nielicha krzepa, więc
przyszło mi się człapać z buta dziesięć pięter pod górę. Kląłem i
sapałem wdrapując się, umęczony gorzej na cielsku niż na
mózgłowiu. (A. Burgess „Mechaniczna Pomarańcza”)
Brutalizacja
Gdybym nawet zdołał mu o tym powiedzieć, nie uwierzyłby,
przecież nikt go nigdy nie uderzył tym pejczem; gdybym nawet
zdołał... Ale nie potrafiłem niczego, poza wykrzykiwaniem
„Tato, nie bij!"; choć później, za drugim czy trzecim razem, za
drugim czy trzecim seansem wychowawczym już tylko „Nie
bij!"; a później za dwudziestym czy trzydziestym razem, już
tylko „Nie!". (Wojciech Kuczok „Gnój”)
Poza czasem - neologizmy
Izmiraidy na wyciągnięcie ręki, 70 dni od perilevium, burza za 112 godzin.
"Rozmaryn" już prawie zrównał wektor prędkości z ich wektorem, widać
Katedrę, mam ją na suficie, obraz czasu rzeczywistego. Zamykam i
otwieram oczy i spada na mnie drapieżnym ptakiem, chuda szyja, rozłożone
szeroko skrzydła wież, kościste szpony, szkielet korpusu. Zażyłem podwójną
dawkę stupaka, głowa mi pęka w nieważkości. [...] Na łąkach
komputacyjnych Centrum Astronomicznego w Lizonne żywokryst tych
równań rozrósł się na blisko hektar, a mimo to nie ma stuprocentowo
pewnego wyniku. (Jacek Dukaj „Katedra”)
Język partyjnej propagandy
- Towarzysze! - kwiczał głośno - chyba nie sądzicie, mam nadzieję, że my zjadamy
jabłka i mleko, bo jesteśmy samolubni i żądamy przywilejów? Tak naprawdę, wielu z
nas nie lubi ani jednego, ani drugiego. Sam nie przepadam za jabłkami. Naszym
jedynym celem jest zachowanie zdrowia. Mleko i jabłka (dowiodła tego nauka,
towarzysze) zawierają substancje niezbędne dla dobrego samopoczucia świń. My,
świnie, pracujemy bowiem umysłami. Całe zarządzanie folwarkiem i jego organizacja
spoczywają na naszych głowach. Dzień i noc trwamy na straży waszego dobrobytu. To
dla własnego dobra pijemy mleko i zjadamy jabłka. Czy wiecie, co by było, gdybyśmy
zaniedbali obowiązki? Wróciłby Jones! Tak, wróciłby Jones! Czy aby na pewno,
towarzysze - kwiczał Squealer niemal z nutą błagania w głosie, kiwając się z boku na
bok i szybko poruszając ogonkiem - czy aby na pewno nie ma wśród was nikogo, kto
chciałby powrotu Jonesa? (G. Orwell „Folwark Zwierzęcy”)
Język internetu
Zapożyczenia z angielskiego (full,
boss, help, cool),
Humor (dzięks, dżampreza, spox,
spoxon; pozdroofki, plażing,
spacering),
Ekspresywizmy, nadużywanie tych
samych słów, np. fajnie, wow, super
(uleganie modzie językowej),
Bogactwo synonimów (ekstra, mega,
super, wypas, megawypas),
Niechlujstwo językowe, wulgaryzacja
języka,
Akronimy (np. LOL, OMG),
Derywaty od zapożyczeń angielskich
(sorki, afterek).
Prosta składnia, częste kłopoty z
ortografią i interpunkcją,
nieużywanie znaków diakrytycznych,
błędy językowe.
Korpolangłydż
Akronimy, np. ASAP – zrób to na już (od As Soon As Possible)
Neologizmy, ponglish:
mieć esajment – mieć zadanie do wykonania
pracować na stendbaju – pracować bez przerwy przez długi czas
pracowniczy bekap – praca na zastępstwo
resetować się w weekend – odpoczynek w sobotę i niedzielę (ewentualnie
zakrapiana alkoholem impreza w sobotni lub piątkowy wieczór)
Branżowo:
jutiuber (youtuber)– użytkownik serwisu YouTube
dżob spek (job speck) wstępny zakres treści oferty pracy
Jest fajnie, czyli ubóstwo?
Jeszcze trzydzieści lat temu mówiłem, że nie zabraniam nikomu mówić, że
coś jest fajne, bo sam też takiego słowa używam. Tylko po pierwsze, trzeba
wiedzieć kiedy, a po drugie, mogliby zobaczyć, że ta koleżanka jeszcze może
być: miła, sympatyczna, zdolna, koleżeńska, a nie załatwiać to jednym –
„fajna”. Pod tym względem dzisiejsze dwudziestolatki są bogatsze, bo u nich
„fajnie” przegrywa z „super”, „ekstra”, „mega” i z „wypasem”. A są jeszcze,
„mega wypas”, „megawypasik”, „juice, „odlot”, „odjazd”. Tych słów jest
dzisiaj więcej. Tylko, na miły Bóg, niech oni to przeplatają. Niech nie
uczepiają się tego, że wszystko jest „super”. A może jest „ekstra”.
(Jan Miodek „Jestem za ekstraodlotem”)
Co jest ukryte pod językiem?
KONTEKSTY
- Epokowe
-
Intertekstualność
- Historyczne
-
Kultura
- Literackie
-
Estetyka
- Biograficzne
-
Religia
- Filozoficzne
-
Topos
- Polityczne
-
Archetyp
- Społeczne
-
Motyw
Językowy palimpsest znaczeń
https://www.mediarodzina.com.pl/igrzyska/
podstrona.php?a=wywiad&b=1
Opis przeżyć wewnętrznych.
Mowa pozornie zależna.
Opis sytuacji (dynamizacja).
Zmiana narracji (introspekcja, pozorna
obiektywność).
Co widzę, a co rozumiem?
Lecimy. Boso. Ogrodową. Barykada. Przeciskamy się. Do
Solnej. Pali się po drodze. Huczy. Lecą belki. Szum. Spadają w
ogień. Z dudnieniem. Lecimy Solną. Do Elektoralnej. Barykada.
Przeciskamy się. I dalej. Elektoralną. Do placu Bankowego
(tam, gdzie dziś Dzierżyńskiego, tylko mniejszy i trójkątny).
Pali się po prawej stronie. Cały dom – jeden płomień. Prask!
(M.Białoszewski „Pamiętnik z Powstania Warszawskiego”)
Czy tekst mną steruje? Perswazja i manipulacja
Zaimki w 1 osobie liczby mnogiej
Wyrazy wieloznaczne
Słownictwo oceniające i wartościujące
Retoryka wojenna, potop
Eufemizmy
Uogólnienia, stereotypy, generalizacje
Hiperbole
Prawdy niesprawdzalne i slogany
Stopień wyższy przymiotników i
przysłówków
Powszechnie uznawane wartości
Pytania retoryczne
„Autorytety” i quasi-empatia
Gra słów, frazeologia
Gdzie jeszcze potrzebny jest język?
Grzeczność (stosowność)
Etyka (skuteczność aktu mowy)
Kultura języka (poprawność językowa)
Zapożyczenia (ekonomia języka, moda, kompleksy)
Kulturotwórcza (frazeologia)
Perswazja (reklamy)
Wartościowanie, neologizmy, absolutyzmy, frazeologia
Źródła
https://www.cke.edu.pl/images/_EGZAMIN_MATURALNY_OD_2015/Materialy/20141026_Polski_ustny_Zbi%C3%B3r_za
da%C5%84.pdf
http://www.edisonteam.pl/sztuka_skutecznej_prezentacji.pdf
http://www.regiopraca.pl/portal/rynek-pracy/wiadomosci/ponglish-w-pracy-czyli-slownik-korpo-mowy
goo.gl/Nw5vm3 - zbiór
goo.gl/WTfLGQ - prezentacja