EUROPEAN COMMISSION DIRECTORATE-GENERAL CLIMATE ACTION Dokument roboczy Wytyczne dla kierowników projektu: uodpornienie wrażliwych inwestycji na zmianę klimatu Spis treści 1. CZĘŚD 1: WPROWADZENIE I KONTEKST .................................................................................................... 5 1.1. Cele i zadania niniejszych wytycznych..................................................................................... 5 1.2. Możliwośd zastosowania niniejszych wytycznych ................................................................... 6 1.3. Proporcjonalnośd w stosowaniu wytycznych .......................................................................... 7 1.4. Inne instrumenty polityczne i wytyczne UE stosowane w dziedzinie środków trwałych i infrastruktury....................................................................................................................................... 7 1.5. Rola publicznych instytucji finansowych, banków komercyjnych i firm ubezpieczeniowych 10 1.6. Kontekst zmian klimatycznych .............................................................................................. 11 1.7. Konsekwencje zmian klimatycznych dla środków trwałych i infrastruktury ......................... 13 1.7.1. 1.8. 2. Przystosowanie systemów zasobów trwałych i infrastruktury oraz ich komponentów 15 Podejmowanie decyzji w warunkach niepewności ............................................................... 15 CZĘŚD 2: WYTYCZNE DLA KIEROWNIKÓW PROJEKTÓW ............................................................................ 21 2.1. Integracja odporności na zmiany klimatu do tradycyjnego cyklu życia środków trwałych... 21 2.1.1. Zadania i obowiązki zespołu projektowego................................................................... 23 2.1.2. Etap „strategii” .............................................................................................................. 27 2.1.3. Etapy „planowania” i „projektowania” ......................................................................... 28 2.1.4. Etap „pozyskiwania / budowy”...................................................................................... 31 2.1.5. Etapy „funkcjonowanie” i „likwidacji” ........................................................................... 32 2.2. Przedstawianie działao odporności na klimat inwestorom i ubezpieczycielom ................... 33 2.3. Moduły w procesie odporności na klimat ............................................................................. 33 2.3.1. Moduł 1: Zidentyfikowanie obszarów projektu wrażliwych na klimat .......................... 34 2.3.2. Moduł 2: Ocena narażenia na zagrożenia związane z klimatem ........................................ 39 2.3.3. Moduł 3: Ocena podatności................................................................................................. 43 2.3.4. Moduł 4: Ocena ryzyka .................................................................................................. 46 2.3.5. Moduł 5: Zidentyfikowanie wariantów przystosowawczych ......................................... 53 2.3.6. Moduł 6: Ocena możliwości adaptacyjnych .................................................................. 60 2.3.7. 3. Moduł 7: Integracja planu działania na rzecz adaptacji z cyklem rozwoju projektu ..... 67 ZAŁĄCZNIKI .................................................................................................................................... 69 3.1. Załącznik nr I: Typologia inwestycji / projektów ................................................................... 69 3.2. Załącznik nr II: Studium przypadku przedstawiające zastosowanie Wytycznych do kosztów i korzyści zapobiegania powodziom w Kopenhadze ........................................................................... 71 3.3. Załącznik nr III: Portale o zasięgu europejskim mapujące narażenie w ujęciu geograficznym 74 3.4. Załącznik nr IV: Lista kontrolna do identyfikacji ryzyka ......................................................... 76 3.5. Załącznik nr V: Przykładowy rejestr ryzyka............................................................................ 77 3.6. Załącznik nr VI: Przykładowa macierz ryzyka ........................................................................ 79 3.7. Załącznik nr VII: Modelowanie przyszłych trendów klimatycznych przy wykorzystaniu tzw. globalnych modeli klimatycznych (Global Climate Models – GCM) .................................................. 81 3.8. Załącznik nr VIII: Wybrane przykłady możliwości adaptacyjnych w podziale na kategorie projektów .......................................................................................................................................... 84 3.9. Załącznik nr IX – zakres możliwości adaptacyjnych ............................................................... 87 3.10. Załącznik nr X: Możliwości adaptacyjne – lista kontrolna ................................................. 89 3.11. Załącznik nr XI: Słowniczek ................................................................................................ 91 3.12. Źródła................................................................................................................................. 94 Niniejsze wytyczne opierają się na sprawozdaniu koocowym w ramach umowy o świadczenie usług nr 071303/2011/610951/SER/CLIMA.C3 („Wytyczne dla kierowników projektu: uodpornienie na zmianę klimatu (climate-proofing) inwestycji wrażliwych”), zrealizowanej przez Acclimatise (nazwa handlowa firmy Climate Risk Management Ltd), Wielka Brytania oraz przez COWI A/S z Danii. 1. CZĘŚĆ 1: WPROWADZENIE I KONTEKST Do przygotowania niniejszych wytycznych korzystano z przydatnych informacji zaczerpniętych od licznych zainteresowanych podmiotów, które miały możliwośd zgłoszenia uwag do wstępnej wersji roboczej. Wśród osób przedstawiających uwagi byli między innymi przedstawiciele Europejskiego Banku Inwestycyjnego, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, KPMG, Network Rail, Instytutu Europejskiej Polityki Ochrony Środowiska oraz KfW. Zarówno przedstawiciele Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI), jak i Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBRD), zgodzili się już przetestowad wytyczne w niektórych projektach pilotażowych. 1.1. Cele i zadania niniejszych wytycznych Podstawowym celem niniejszych wytycznych jest wesprzed wykonawców projektów dotyczących infrastruktury i środków trwałych, aby w swoich projektach zadbali o zwiększenie ci odporności (ang. resilience) na dzisiejszą zmiennośd klimatu i jego zmianę w przyszłości. Opracowanie niniejszych Wytycznych to jeden z wysiłków podjętych w UE w celu włączenia kwestii adaptacji do zmiany klimatu do głównego nurtu polityki w odpowiedzi na białą księgę opublikowaną przez Komisję w 2009 r. dotyczącą adaptacji do zmiany klimatu1. Mają one na celu wspomagad wykonawców projektów dotyczących infrastruktury i środków trwałych. Wytyczne mają pomóc wykonawcom projektów zrozumied, co mogą zrobid, by zwiększyd odpornośd projektów inwestycyjnych na zmiennośd i zmianę klimatu. Przekazują informacje o krokach, jakie można podjąd, by włączyd kwestię odporności (ang. resilience) na zmianę klimatu do zwykłej oceny projektu realizowanej przez wykonawców inwestycji w ramach cyklu życia projektu. Mają na celu: wspomóc zarządzanie dodatkowym ryzykiem wynikającym ze zmiany klimatu, uzupełnid zwykły proces oceny projektu stosowanej w realizacji projektu, ale nie zastępowad elementów istniejącego procesu realizacji projektu. Wytyczne te mają także objaśnid, jak stosowad siedem modułów stanowiących pakiet narzędzi do zwiększania odporności na zmianę klimatu. Moduły te pomogą: określid, jak bardzo narażony jest dany projekt na zmiennośd i zmianę klimatu, ocenid obecne i przyszłe zagrożenia dla powodzenia projektu związane ze zmianą klimatu, zidentyfikowad oraz ocenid odpowiednie i efektywne kosztowo warianty przystosowania do zmiany klimatu, aby zwiększyd odpornośd inwestycji, oraz włączyd środki adaptacyjne (środki zwiększające odpornośd) do cyklu życia projektu. Zastosowanie niniejszych Wytycznych powinno pomóc zminimalizowad związane ze zmianą klimatu straty dla ogółu społeczeostwa, inwestycji publicznych, prywatnych oraz publiczno-prywatnych, dzięki czemu projekty inwestycyjne będą opierad się na solidniejszych podstawach, a gospodarki paostw będą bardziej odporne na niekorzystny wpływ zmiany klimatu. Wytyczne powinny pomóc 1 Zob. COM(2009) 147 koocowy, pkt 3.2.5 wykonawcom w zwiększeniu powodzenia ich projektów inwestycyjnych i zapewnid trwałośd tych projektów w długim terminie. Stosując niniejsze Wytyczne wykonawcy projektów mogą także wykazad podmiotom finansującym te projekty, że kwestia uodpornienia inwestycji na zmianę klimatu została uwzględniona. Wreszcie warto wspomnied, że wciąż przybywa doświadczeo w zakresie przystosowania do zmiany klimatu. Niniejsze Wytyczne należy uznad za pakiet narzędzi o charakterze aktywnym i dynamicznym, który może byd aktualizowany w przyszłości w oparciu o doświadczenia nabyte podczas ich stosowania w rzeczywistych projektach. 1.2. Możliwość zastosowania niniejszych wytycznych Niniejsze wytyczne mogą byd z korzyścią stosowane w każdym projekcie inwestycyjnym2, którego cykl życia przekracza 20 lat, ponieważ właśnie w takiej perspektywie czasowej wpływ zmiany klimatu będzie coraz mocniej odczuwalny. W załączniku I przedstawiono typologię rodzajów inwestycji i projektów, dla których opracowano niniejsze wytyczne. Wytyczne te mogą byd stosowane w dwóch rodzajach projektów: „projektach, na które klimat ma wpływ" - projektach w zakresie środków trwałych i infrastruktury, których powodzenie może byd zagrożone, jeśli pominięta zostanie kwestia zmiany klimatu, „projektach mających na celu przystosowanie do zmiany klimatu” - których głównym celem jest zmniejszenie narażenia na niebezpieczeostwo, jakie niesie zmiana klimatu, takie jak systemy ochrony przeciwpowodziowej. Komisja usilnie zachęca do stosowania tych wytycznych, zarówno w przypadku projektów finansowanych przez UE, jak i innych. Wytyczne te wpisują się w kontekst zmian w polityce Komisji Europejskiej dotyczącej przystosowania do zmiany klimatu, w której zwiększanie odporności na zmianę klimatu wprowadzane jest do różnych obszarów polityki i instrumentów finansowania, mających znaczenie z punktu widzenia środków trwałych i infrastruktury (niektóre przykłady zawiera pkt 1.4). Instytucje unijne i krajowe, a także organizacje finansowe mogą rozważyd, czy pragną zalecid korzystanie z niniejszych wytycznych czy nałożyd wymóg ich wykorzystania w projektach, które finansują. Poszczególne paostwa członkowskie dysponują różnymi normami ustawowymi i wykonawczymi regulującymi opracowywanie projektów. Co więcej, niektóre paostwa członkowskie zaczynają włączad do swojego ustawodawstwa wymogi dotyczące oceny zagrożeo związanych ze zmianą 2 Rodzaje projektów zaliczad się będą przeważnie do jednej z następujących kategorii: infrastruktura, energetyka, budownictwo (budynki) i infrastruktura. klimatu oraz odporności na jego zmianę. Podobnie niektóre organizacje branżowe dokonały przeglądu swoich wytycznych dotyczących projektowania, aby uwzględnid przyszłą zmianę klimatu3. Niniejsze wytyczne nie mają na celu zastępowad ani określad standardów opracowywania projektu, zgodnie z którymi mają pracowad wykonawcy projektów, nie mają też byd substytutem szczegółowego planowania w ramach projektu. Projekt powinien byd zawsze opracowywany zgodnie z wymogami krajowymi lub, w stosownych przypadkach, z branżowymi kodeksami postępowania. W przypadku jednak gdy krajowe wymogi lub kodeksy dotyczące opracowywania projektów nie zawierają jeszcze wskazówek dotyczących uwzględnienia zmiany klimatu, wytyczne te mogą pomóc udoskonalid zarządzanie ryzykiem. 1.3. Proporcjonalność w stosowaniu wytycznych Wytyczne zostały opracowane w taki sposób, by zminimalizowad dodatkowy nakład pracy i kosztów dla wykonawców projektu. Jak już wspomniano, moduły opracowano tak, by można było je włączyd do rutynowych analiz wykonywanych w ramach opracowywania projektu (takich jak wstępne studium wykonalności, decyzje dotyczące miejsca realizacji, oceny oddziaływania na środowisko i społeczeostwo, itd. zob. pkt 2.1). Zatem produktami zastosowania tych modułów będą zmienione wersje tych rutynowych analiz, uwzględniające kwestię zmiany klimatu. Szacuje się, że zastosowanie tych modułów mogłoby przeciętnie zwiększyd koszty tych rutynowych analiz o 1% do 10%. Ponadto nie zawsze będzie konieczne, by wykonawcy projektów zastosowali wszystkie moduły, dlatego zawierają one wiele „furtek”, opisanych w części 2 - na przykład po przeprowadzeniu wstępnego studium wykonalności. 1.4. Inne instrumenty polityczne i wytyczne UE stosowane w dziedzinie środków trwałych i infrastruktury Przepisy dotyczące włączania działao dotyczących zmiany klimatu do głównego nurtu polityki i monitorowania wydatków związanych z klimatem w następnych wieloletnich ramach finansowych na lata 2014-2020 „Budżet z perspektywy «Europy 2020»” Działania dotyczące zmiany klimatu, związane z łagodzeniem jej skutków i przystosowaniem się do nich, zostały już włączone do wielu obszarów unijnej polityki i są realizowane poprzez szereg instrumentów, a częśd obecnego budżetu UE przeznaczona jest na włączanie problematyki zmiany klimatu do głównego nurtu polityki. Komisja zamierza zwiększyd udział środków budżecie przeznaczony na ten cel do co najmniej 20 % dzięki pozyskaniu środków z różnych obszarów polityki. W tym celu udział środków w budżecie UE na lata 2014-20204 musi zostad znacznie zwiększony, w tym przez inwestycje w projekty, które nie dotyczą wyłącznie zmiany klimatu, ale mają znaczący 3 Na przykład, brytyjski Instytut Dyplomowanych Inżynierów Budownictwa (Chartered Institute of Building Services Engineers), CIBSE, zob. http://www.cibse.org/index.cfm?go=page.view&item=1300 4 W dniu 29 czerwca 2011 r. Komisja Europejska przedstawiła swój wniosek w sprawie wieloletniego budżetu na lata 2014-2020 pt. „Budżet z perspektywy «Europy 2020»”, w którym koncentruje się głównie na priorytetach finansowania na szczeblu unijnym. Wnioski ustawodawcze dla każdego obszaru ujętego w budżecie zostaną opublikowane przez Komisję Europejską i będą omawiane przez Radę i Parlament Europejski w latach 20122013. Budżet zostanie wprowadzony w 2014 r. komponent związany z klimatem. Także proces monitorowania wydatków związanych z klimatem zostanie włączony do stosowanej dotychczas metodyki pomiaru skuteczności unijnych programów. Komisja Europejska przyjęła projekt pakietu prawodawczego mającego na celu modernizację funkcjonowania wielu funduszy objętych wspólnymi ramami strategicznymi i dostosowanie ich do celów w zakresie zrównoważonego wzrostu nakreślonych w strategii „Europa 2020”5. Pakiet obecnie jest przedmiotem negocjacji z paostwami członkowskimi i Parlamentem Europejskim i może podlegad zmianom. Główne elementy związane z przystosowaniem infrastruktury do zmiany klimatu opisane są poniżej. „Rozporządzenie ustanawiające wspólne przepisy dotyczące funduszy objętych zakresem wspólnych ram strategicznych” Proponowane rozporządzenie6 ustanawia wspólne przepisy o charakterze ogólnym dotyczące funduszy objętych zakresem wspólnych ram strategicznych, w tym (w odniesieniu do infrastruktury) Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Funduszu Spójności. Główne działania w odniesieniu do Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Funduszu Spójności obejmują wspieranie inwestycji zwiększających przystosowanie do zmiany klimatu. Przystosowanie to obejmuje unikanie zniszczeo w otoczeniu architektonicznym, zmniejszanie przyszłego ryzyka wystąpienia niedoboru wody oraz inwestowanie w systemy ochrony przeciwpowodziowej i ochrony obszarów przybrzeżnych. Instrument „Łącząc Europę” We wniosku „Budżet z perspektywy „Europy 2020” Komisja postanowiła zaproponowad stworzenie nowego zintegrowanego instrumentu wspierającego inwestycje w zakresie priorytetowej infrastruktury UE w dziedzinie transportu, energetyki i telekomunikacji: instrumentu „Łącząc Europę” ( ang. Connecting Europe Facility, w skrócie „CEF”). Proponowane rozporządzenie ustanawia przepisy regulujące CEF7, a jednocześnie w dziedzinie transportu, energetyki i telekomunikacji proponowane są zmienione wytyczne. Proponowane rozporządzenie ma ogólnie na celu: 5 promowad inteligentne i trwałe rozwiązania w zakresie w pełni połączonych sieci transportowych, energetycznych i cyfrowych, zwiększyd konkurencyjnośd Europy dzięki kluczowym inwestycjom infrastrukturalnym oraz umozliwid UE realizację jej celów w zakresie zrównoważonego wzrostu, określonych w http://ec.europa.eu/europe2020/index_en.htm, strona odwiedzona ostatnio 11 września 2012 r. 6 COM(2011) 615 koocowy /2, zob. http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/regulation/pdf/2014/proposals/regulation/gener al/general_proposal_en.pdf, strona odwiedzona ostatnio 11 września 2012 r. 7 COM(2011) 665/3, zob. http://ec.europa.eu/transport/infrastructure/connecting/doc/connecting/proposition.pdf strona odwiedzona ostatnio 11 września 2012 r. strategii „Europa 2020”, oraz unijnych celów „20-20-20” w dziedzinie polityki energetycznej i polityki przeciwdziałania zmianie klimatu. Proponowane rozporządzenie ma na celu m.in. włączenie kwestii przystosowania do zmiany klimatu i zwiększenia odporności na jego zmianę do etapów przygotowania, opracowania i realizacji inwestycji infrastrukturalnych. Przewodnik Komisji Europejskiej do analizy kosztów i korzyści projektów inwestycyjnych Unijne rozporządzenia dotyczące polityki spójności nakładają wymóg przeprowadzenia analizy kosztów i korzyści (CBA) wszystkich głównych projektów inwestycyjnych ubiegających się o dofinansowanie z funduszy (strukturalnych oraz spójności). Przewodnik Komisji Europejskiej do analizy kosztów i korzyści projektów inwestycyjnych (wydany przez DG REGIO w 2008 r.) zawiera szczegółowe wytyczne dla projektodawców pod kątem przygotowania pełnej finansowej i ekonomicznej analizy kosztów i korzyści projektów, aby ustalid, czy kwalifikują się do uzyskania dotacji z UE8. Przedstawiona w niniejszych wytycznych metodyka analizy kosztów i korzyści (moduł 6) nie ma zastąpid powyższych wymogów. Moduł 6 ma na celu ustrukturyzowad proces włączania zagrożeo i niepewności związanych ze zmianą klimatu do oceny wariantów przystosowawczych, pod kątem wyboru takich wariantów, które maksymalizują korzyści netto w postaci zwiększonej odporności na obecny i przyszły klimat. Wytyczne Komisji Europejskiej dotyczące włączania problematyki zmiany klimatu i różnorodności biologicznej do ocen oddziaływania na środowisko (OOŚ) W czasie przygotowywania niniejszych wytycznych, jednostka w Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska odpowiedzialna za politykę spójności i ocenę oddziaływania na środowisko kooczy przygotowywad Wytyczne Komisji Europejskiej dotyczące włączania problematyki zmiany klimatu i różnorodności biologicznej do ocen oddziaływania na środowisko. Wytyczne mają na celu wesprzed kierowników projektów finansowanych ze środków publicznych lub środków prywatnych w uwzględnianiu zmiany klimatu (i różnorodności biologicznej) w swoich OOŚ. Wytyczne mają zastosowanie we wszystkich krajach członkowskich UE. W wytycznych zaleca się, by problematyka zmiany klimatu była wprowadzona do procesu oceny projektu na jak najwcześniejszym etapie oraz by zakres tej problematyki był dostosowany do szczególnego kontekstu danego projektu. Wytyczne te mogą byd stosowane w połączeniu z wytycznymi OOŚ, które zawierają bardziej szczegółowe informacje dotyczące uwzględniania zagrożeo wynikających ze zmiany klimatu na etapie oceny oddziaływania projektu na środowisko. 8 Zob. http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/guides/cost/guide2008_en.pdf, strona odwiedzona ostatnio 11 września 2012 r. Wytyczne dotyczące ocena ryzyka i zarządzania kryzysowego skierowane do paostw członkowskich W 2010 r. Komisja Europejska opublikowała „Dokument roboczy służb Komisji w sprawie wytycznych dotyczących oceny ryzyka i jego mapowania w ramach zarządzania w przypadku klęsk i katastrof”. Głównym celem wytycznych jest zapewnid spójnośd różnych metodologii oceny ryzyka i ułatwid ich przeprowadzanie na szczeblu krajowym w paostwach członkowskich UE. Wytyczne oparte są na normach ISO i mają na celu zwiększenie przejrzystości i współpracy w działaniach mających na celu zapobieganie wspólnym zagrożeniom i zarządzanie ryzykiem. Paostwa członkowskie dobrowolnie zobowiązały się do przeprowadzenia krajowych ocen ryzyka do kooca 2011 r. oraz do dalszego rozwoju metodologii oceny ryzyka na szczeblu krajowym. Główne zasady i zalecenia zawarte w wytycznych dotyczących zarządzania w przypadku klęsk i katastrof mogą byd równie dobrze powielane na szczeblach lokalnym i regionalnym oraz stosowane przez inne zainteresowane podmioty, takie jak wykonawcy projektu. Wytyczne dotyczące oceny ryzyka i jego mapowania w ramach zarządzania w przypadku klęsk i katastrof mogą byd stosowane w połączeniu z niniejszymi wytycznymi dotyczącymi uodpornienia wrażliwych inwestycji na zmianę klimatu, aby objąd jeszcze inne rodzaje zagrożeo (np. geofizyczne). Zaleca się także, by w stosownych przypadkach krajowe oceny ryzyka i towarzyszące im mapy ryzyka były wykorzystywane jako dodatkowe źródło informacji przy stosowaniu niniejszych wytycznych dotyczących uodpornienia wrażliwych inwestycji na zmianę klimatu. Inicjatywy podjęte w ramach unijnej polityki zapobiegania klęskom żywiołowym oraz katastrofom i w dziedzinie zarządzania ryzykiem są blisko związane z inicjatywami w zakresie przystosowania do zmiany klimatu, co daje możliwośd uzyskania efektu synergii, zwłaszcza w odniesieniu do celów dla krótkoterminowych działao zapobiegawczych, które obejmują: Program najlepszych praktyk prowadzący do opracowania unijnych wytycznych w zakresie minimalnych standardów zapobiegania klęskom żywiołowym oraz katastrofom spowodowanym przez człowieka (2013), które skupią się na zarządzaniu, planowaniu, badaniach naukowych i danych dotyczących klęsk żywiołowych i katastrof. przegląd głównych zagrożeo, jakie stanąd mogą przed UE w przyszłości (publikacja 2012 r.) oparty o krajową analizę ryzyka wynikającą z oceny ryzyka przez paostwa członkowskie. Dalsze informacje uzyskad można na stronie internetowej DG ECHO9. -/- 1.5. Rola publicznych instytucji finansowych, banków komercyjnych i firm ubezpieczeniowych W Europie, grupa robocza europejskich instytucji finansowych pracująca nad zagadnieniami przystosowania do zmiany klimatu (ang. European Financing Institutions Working Group on Adaptation to Climate Change, EUFI WACC), której członkowie obejmują przedstawicieli Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Inwestycyjnego, EBRD, l'Agence française de développement 9 Zob. http://ec.europa.eu/echo/policies/prevention_preparedness/prevention_en.htm, strona odwiedzona ostatnio 11 września 2012 r. (AFD), KfW, Nordic Investment Bank (NIB) oraz Rady Europejskiego Banku Rozwoju (CEB), ma na celu realizowad cele unijne w zakresie finansowania działao adaptacyjnych do zmiany klimatu. Instytucje finansowe w ramach EUFIWACC już wprowadzają ocenę ryzyka związanego ze zmianą klimatu do swoich dokumentów określających zasady należytej staranności dotyczące procesów oceny i monitorowania inwestycji. Inne międzynarodowe instytucje finansowe, takie jak Międzynarodowa Korporacja Finansowa (ang. International Finance Corporation, IFC) Azjatycki Bank Rozwoju (AsDB, ang. Asian Development Bank) czy Afrykaoski Bank Rozwoju (ang. African Development Bank, AfDB) także podejmują pionierskie działania w celu uwzględnienia problematyki odporności na zmianę klimatu i przystosowania do jego zmiany. Niektóre banki komercyjne także dokonują przeglądu swoich procesów należytej staranności pod kątem zagrożeo związanych ze zmianą kliamtu i przez szereg lat angażowały się w badania dotyczące przystosowania do zmiany klimatu. Wśród nich są Barclays, HSBC oraz Standard Chartered. Firmy ubezpieczeniowe już od jakiegoś czasu obserwują tendencję zwiększonych strat ubezpieczonych, wywołanych zdarzeniami spowodowanymi pogodą. Dlatego to one najaktywniej domagają się postępów w zakresie przystosowania do zmiany klimatu. Wielu ubezpieczycieli twierdzi, że zaczęli wprowadzad zarządzanie ryzykiem związanym ze zmianą klimatu do swojej działalności w zakresie asekuracji, inwestycji i zarządzania środkami trwałymi. Niektórzy z nich twierdzą także, że podejmowanie działao służących przystosowaniu do zmiany klimatu może prowadzid do korzystniejszych warunków ubezpieczenia środków trwałych. Powyższe warunki pokazują, że przed zatwierdzeniem dotacji, pożyczek i inwestycji od wykonawców projektów coraz częściej wymaga się, by wykonawcy wykazali, że przeprowadzili ocenę ryzyka i narażenia związanego ze zmianą klimatu, oraz że włączyli do projektów odpowiednie środki zwiększające odpornośd na zmianę klimatu. 1.6. Kontekst zmian klimatycznych Zmiany klimatu nasilają się i nie można ich całkowicie powstrzymad. Niezbędne jest podjęcie działao mających na celu zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, aby uniknąd najgorszych skutków w dłuższej perspektywie. Jednak niektóre zmiany wpisują się w sposób nieunikniony w system klimatyczny. O ile zagrożenia i słabe punkty nie będą odpowiednio zarządzane, zmiany klimatu będą w coraz większym stopniu wpływad na jakośd projektów i inwestycji dokonywanych w ramach tych projektów. Będą w dalszym ciągu postępowad zmiany średnich warunków klimatycznych, zaś ekstremalne zdarzenia pogodowe będą się nasilad. Zjawiska te będą obejmowad coraz to nowe obszary, które dotychczas nie zostały uznane za obszary narażone na występowanie tego typu zdarzeo. Mogą również występowad nagłe, nieodwracalne zmiany, gdy system klimatyczny przekroczy tak zwane „punkty krytyczne”, powodujące przejście do nowego stanu. 10 Np. topnienie lodu w Morzu Arktycznym w okresie letnim, topnienie pokrywy lodowej na Grenlandii, zakłócenie atlantyckiej cyrkulacji termohalinowej (THC) i wymieranie lasów deszczowych w Amazonii. W związku z powyższym, nie możemy opierad się na danych z przeszłości w sprawie przewidywania przyszłych wydarzeo, a decyzje oparte na historycznych danych klimatycznych mogą nie byd wiarygodne. Nawet małe zmiany klimatyczne mogą mied znaczące następstwa. Gorące lato w 2003 roku w całej Europie było zjawiskiem występującym raz na 500 lat. Doprowadziło do ponad 35 tysięcy zgonów i miało poważne następstwa gospodarcze w wielu krajach. W 2040 roku, z powodu wzrostu temperatury, zjawisko to może powtarzad się co 2 lata. Najgorętsze miesiące wyczerpują źródła zasilania Podczas upalnego lata 2003 roku, 17 reaktorów jądrowych we Francji pracowało przy zmniejszonej wydajności lub trzeba było je zamknąd, ponieważ woda z rzeki chłodząca reaktory osiągnęła maksymalne dopuszczalne temperatury. W rezultacie, EDF (francuski paostwowy dostawca energii elektrycznej) został zmuszony do zakupu energii elektrycznej na wolnym rynku po cenach dziesięciokrotnie przekraczających zwykłe ceny w okresie letnim. Przedsiębiorstwo EDR drastycznie ograniczyło eksport energii, wzrósł import energii ze spółek zależnych za granicą i uzgodniono przepisy dotyczące limitów zużycia energii elektrycznej przez duże zakłady przemysłowe. Doprowadziło to do wysokich skoków cen energii elektrycznej ze względu na braki w zaopatrzeniu (ceny wzrosły nawet o 1300%), jednak EDF nie mogło obciążyd wzrostem cen klientów. Spółka EDF odnotowała straty na poziomie 300 mln EUR. Przewidywane zmiany temperatury i opadów w całym regionie UE w nadchodzących latach przedstawiono na rys. 1 i rys. 2. Kluczowe punkty można streścid w następujący sposób: Wzrost temperatury w okresie zimowym ma byd wyższy w północno-wschodniej Europie (o +2.5-3.0oC w roku 2050) niż w Europie południowo-zachodniej. W okresie zimowym temperatury mogą wzrosnąd w południowej Europie o 2.5 oC w roku 2050. Biorąc pod uwagę, że powyższe kraje już obecnie doświadczają najgorętszych letnich temperatur w regionie, wzrost temperatury będzie miał niekorzystny wpływ na większośd sektorów przemysłu, na środowisko i społeczeostwo. Średnia suma opadów zimą wzrośnie na przeważającym obszarze Europy. Niektóre kraje w Europie Północnej mogą odnotowad wzrost opadów o ponad 25% w latach 50. XXI wieku. Jednak niektóre kraje Europy Południowej są bardziej narażone na obniżenie sum opadów, co będzie miało bezpośrednie konsekwencje dla użytkowników wody. Szacuje się, że ogółem średnia suma opadów w okresie letnim zmaleje na przeważającym obszarze Europy Południowej, a w niektórych krajach suma opadów może spaśd nawet o 50% w latach 50. XXI wieku. W połączeniu z wysokimi temperaturami w okresie letnim może to prowadzid do wzrostu ryzyka wystąpienia niedoboru wody, wpływając szczególnie na sektory gospodarki o wysokim stopniu zużycia wody. Rys. 1: Średnia zmiana temperatur (°C lub K) w okresie zimowym (z lewej) i w okresie letnim (z prawej) w latach 2021-2050 w porównaniu do okresu 1961-1990 (scenariusz A1B dotyczący emisji). *europejska platforma przystosowania się do zmiany klimatu] Rys. 2: Średnie roczne zmiany sum opadów (%) w okresie zimowym (z lewej) i letnim (z prawej) w latach 50. XXI wieku w porównaniu do okresu 1961-1990, (średnia ogółem, scenariusz A1B dotyczący emisji) *Climate Wizard+12. 1.7. Konsekwencje zmian klimatycznych dla środków trwałych i infrastruktury Wartości progowe opracowao, które są wbudowane w konstrukcję projektu, mogą byd częściej naruszane w ramach przyszłych zmieniających się warunków klimatycznych. Zmieniające się warunki klimatyczne mogą doprowadzid do błędnych wartości progowych uznawanych w przeszłości za wyjątkowe, ale możliwe do zaakceptowania, uznając je za zwyczajne (tj. normalne) i nieakceptowalne. 11 http://climate-adapt.eea.europa.eu/map-viewer 12 Ochrona Przyrody: dane portalu dot. Climate Wizard (http://www.climatewizard.org/) Byd może projekty będą musiały funkcjonowad w ramach zaostrzonych marginesów pomiędzy „normalnym” funkcjonowaniem a krytycznymi wartościami progowymi. Może mied to przełożenie na zmniejszoną wydajnośd sprzętu i zapewniad mniejszy margines błędu w przypadku podjęcia drastycznych środków zarządzania, takich jak ograniczenie funkcjonowania czy wydajności itp., czym należy się zająd. Zmiany klimatyczne będą miały również wpływ na systemy ekologiczne i społeczne związane ze środkami trwałymi i wzajemnymi relacji w ramach tych systemów. Na przykład zmniejszenie opadów deszczu może wpłynąd na dostępnośd i jakośd zasobów wodnych, od których zależne są zasoby trwałe przemysłu. Jednocześnie rolnicy mogą musied nawadniad uprawy wskutek wzrostu temperatur i spadku opadów. Zmiany takie mogą prowadzid do zaostrzenia konkurencji i w konsekwencji prowadzi do konfliktów. Podkreśla to znaczenie zintegrowanego myślenia ponadsektorowego na temat ryzyka związanego ze zmianami klimatycznymi i odporności na skutki zmian klimatu13. Pozostawione poza kontrolą, zmiany klimatyczne: będą wpływad w coraz większym stopniu na wydajnośd operacyjną, finansową, ekologiczną i społeczną zarówno dużych środków trwałych, jak i infrastruktury, będą współoddziaływad z wieloma czynnikami ryzyka związanymi z projektami. Może z powyższego wynikad np. zmniejszona dostępnośd zasobów wodnych, wydajnośd operacyjna sprzętu może byd zmniejszona z powodu wysokich temperatur, zaś podnoszenie się poziomu morza może zwiększad ryzyko powodzi i erozji w odniesieniu do zasobów przybrzeżnych. W wyniku nasilenia się skutków zmian klimatycznych, będziemy mied do czynienia na niektórych obszarach z konsekwencjami makroekonomicznymi, ewentualnymi zmianami demograficznymi i zmianami struktury użytkowania gruntów. To z kolei może mied przełożenie na zapotrzebowanie na zasoby fizyczne i infrastrukturę na tych obszarach. W ostatecznym rozrachunku, poprzez wpływ na działalnośd operacyjną, ekologiczną środowiska i społeczeostwa, oraz na warunki rynkowe, zmiana klimatu może spowodowad: 13 obniżenie wartości środków trwałych oraz skrócenie cyklu życia, wzrost kosztów utrzymania i koniecznośd dodatkowych nakładów inwestycyjnych, utrata przychodów, zwiększone ryzyko szkód wyrządzonych środowisku naturalnemu i sporów sądowych, narażenie dobrego imienia, zmiany zapotrzebowania rynku na towary i usługi, oraz zwiększone koszty ubezpieczenia lub brak dostępności ubezpieczeo. Podejście, takie jak zintegrowane zarządzanie zasobami wodny (*ang. Integrated Water Resources Management (IWRM)+ tj. proces, który promuje skoordynowany rozwój i zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi, lądowymi i pokrewnymi) może przyczynid się do promowania zintegrowanego podejścia. (Zob. http://www.gwp.org/The-Challenge/What-is-IWRM/ oraz http://www.un.org/waterforlifedecade/iwrm.shtml) 1.7.1. Przystosowanie systemów zasobów trwałych i infrastruktury oraz ich komponentów Mając do czynienia z przystosowaniem zasobów trwałych i infrastruktury, istnieje szereg zagadnieo związanych z całym systemem i jego poszczególnymi elementami, które należy wziąd pod uwagę: Niektóre projekty wymagają podejścia systemowego14 do planowania i projektowania przystosowawczego. To może przynieśd znaczące oszczędności dzięki kompatybilności, spójności, redukcji i odporności. Na przykład sied kolejowa jest „systemem systemów”. Projektując elementy łączące poszczególne systemy, poczyniono oszczędności, a więc należy uwzględnid elementy łączące przy podejmowaniu decyzji o przystosowaniu. Np. w przypadku transportu kolejowego tor został zaprojektowany i przystosowany do nasypu, szyny dopasowano do kół pojazdu, nasyp ziemny przystosowano do podparcia torów i słupów trakcyjnych, koła i zawieszenie pociągu zaprojektowano, aby pasowały do wymogów torów itp. W niektórych rodzajach projektów infrastrukturalnych (np. dotyczących transportu), nowe projekty budowy często muszą byd przystosowane do już istniejących zasobów. Przy wyborze środków dostosowawczych dla nowego projektu budowy, ważne jest, aby zastanowid się, jak te środki mogą wpłynąd na cały system i na jego podatnośd na zmiany klimatu. Poszczególne elementy składowe zasobów lub projektu infrastruktury mogą mied różne cykle użytkowania, przy czym niektóre elementy są odnawiane stosunkowo często (np. co 5-10 lat odnawia się nawierzchnie dróg), inne z kolei mają kilkudziesięcioletni cykl użytkowania (np. mosty). Decyzje dotyczące przystosowania będą musiały uwzględniad te różnice. W przypadku elementów składowych projektów o krótkim cyklu życia, nie trzeba uwzględniad zmian klimatu, ale staje się to ważne w przypadku projektów o długim cyklu użyteczności. 1.8. Podejmowanie decyzji w warunkach niepewności Kluczowym celem przy opracowywaniu oceny ryzyka i odporności na zmianę klimatu jest określenie stopnia podatności projektu na zagrożenia związane ze zmianami klimatu, ustalenie stopnia narażenia na obecnie występujące i przyszłe zagrożenia w danym miejscu (miejscach), oraz określenie najważniejszych czynników ryzyka. Takie informacje pomagają ustalid możliwości podjęcia działao odpornych na aktualne zmiany klimatu, a także zmiany klimatu, które mogą wystąpid w przyszłości. Głównym celem oceny podatności na zmiany klimatu i oceny ryzyka jest poinformowanie o planowaniu przystosowawczym. Tradycyjnie było to możliwe do osiągnięcia poprzez zastosowanie metod zstępujących (top-down) lub metod scenariuszowych, które koncentrują się na zgromadzeniu danych klimatycznych w skali lokalnej na podstawie modeli ogólnej cyrkulacji (GCM). Uzyskane w ten sposób scenariusze na lokalną skalę wprowadzane są do modeli oddziaływania lub odwzorowane dla 14 „Myślenie systemowe” to proces polegający na zrozumieniu, jak poszczególne części systemu wywierają na siebie wzajemnie wpływ oraz na całośd systemu. Opiera się na przekonaniu, że elementy systemu można najlepiej zrozumied obserwując ich wzajemne relacje wewnątrz systemu oraz relacje z innymi systemami, a nie obserwując ten system w izolacji. danej lokalizacji i opcji projektu (lub istniejących zasobów) w celu ustalenia podatności na zmiany klimatu. Mimo że modele klimatyczne są ciągle ulepszane, nie są one jeszcze wystarczająco dobre, aby były w stanie przewidzied przyszłe warunki klimatyczne w stopniu umożliwiającym podjęcie precyzyjnych decyzji przystosowawczych. Wątpliwości wynikające ze zmienności klimatu, społeczeostwa przyszłości, skali przyszłych emisji gazów cieplarnianych, wiedzy naukowej na temat składników systemu klimatycznego i wewnętrznych wzajemnych oddziaływao, prowadzą do niepewnych prognoz klimatycznych. Efekty zastosowania różnych modeli klimatycznych mogą prezentowad sprzeczne wyniki dotyczące zarówno stopnia, jak i przesłanek na temat zmiennych dotyczących klimatu, przekazując użytkownikom szeroki wachlarz możliwych w przyszłości scenariuszy dotyczących klimatu. Zmniejszenie prognoz klimatycznych do poziomu wyższej rozdzielczości: nie powinno byd postrzegane jako zwiększenia zaufania do danych, może byd błędnie interpretowane jako zapewnienie dokładniejszych danych. Potrzebę danych klimatycznych o wysokiej rozdzielczości niezbędnych dla długoterminowego planowania można podważyd w przypadkach, gdy zmiennośd klimatu ma już obecnie negatywny wpływ na systemy społeczne i środowisko15. W tego typu przypadkach zarządzanie już istniejącymi obciążeniami jest traktowane priorytetowo, przy jednoczesnych próbach zachowania elastyczności w celu zaradzenia potencjalnemu wpływowi przyszłych zmian klimatycznych. Podejście „zstępujące” opisane powyżej ma przełożenie na cały szereg wątpliwości (zob. rys. 3), co może prowadzid do powstania zbyt dużej liczby możliwych opcji adaptacyjnych, które mogą się przydad, lub nie w dłuższej perspektywie. Nawet umożliwiając wprowadzanie na bieżąco zmian do modelowania klimatu nie wyeliminujemy wszelkich wątpliwości w ocenie potencjalnych przyszłych skutków zmian klimatu. Rys. 3: Szereg wątpliwości. *Źródło: Wilby i Dessai (2010 r.)+. 15 Zob. Wilby i Dessai (2010 r.) W związku z powyższym, jest prawdopodobne, że nie wszystkie statystyki dotyczące klimatu mające znaczenie dla projektowania, planowania i funkcjonowania środków trwałych i infrastruktury będą dostępne na podstawie efektów zastosowania modeli klimatycznych. Wyniki zazwyczaj przedstawiane są jako długoterminowe średnie dane, np. zmiany średniej miesięcznej temperatury lub sumy opadów. Jednak decyzje dotyczące integralności i bezpieczeostwa środków trwałych mogą opierad się na krótkoterminowych statystykach lub wartościach ekstremalnych, takich jak np. maksymalna oczekiwana prędkośd wiatru w czasie 10 minut, lub opad deszcze występujący raz na 10 lat. W takich przypadkach, projektanci lub inżynierowie powinni określid wartości progowe związane z klimatem dla danego projektu (patrz rysunek 4) i ocenid, czy obecne trendy klimatyczne nie zagrażają zbyt częstym przekraczaniem tych wartości. Modele klimatyczne mogą byd następnie wykorzystane do przyszłych rozsądnych założeo lub danych szacunkowych, zarówno w górnych, jak i dolnych granicach. Rysunek 4: Zależnośd pomiędzy zakresem radzenia sobie ze stresem, progiem krytycznym, podatnością na zmiany, a kryterium powodzenia projektu związanym z klimatem. *Źródło: Willows i Connell (2003 r.)]. Głównym celem w obliczu niepewności jest zatem zdefiniowanie i wdrożenie zmian w projekcie (opcji przystosowawczych), które zapewniają zarówno korzyści w obecnej sytuacji klimatycznej, jak i w przypadku odporności na szereg potencjalnych przyszłych zmian klimatycznych. W świetle niemożliwej do zredukowania wątpliwości dotyczącej przyszłych zmian klimatycznych, należy skupid się na identyfikacji i wdrażaniu działao przystosowawczych, które dobrze działają w obecnych warunkach, jak i w przypadku ewentualnych przyszłych zmian warunków klimatycznych. Będzie to miało wpływ na poprawę „zdolności przystosowawczej" projektu rozwojowego, który jest fundamentem odporności na zmiany klimatu. Tak więc, jako alternatywa wobec strategii zstępującej określonej powyżej, proponujemy „podejście oddolne”16. Metoda ta została zaproponowana w odniesieniu do projektów inwestycyjnych w Unii Europejskiej. Metoda ta koncentruje się początkowo na znalezieniu możliwości przystosowawczych, które zmniejszają podatnośd na zmienności klimatu mającej miejsce w przeszłości i w teraźniejszości (a także na „presjach niezwiązanych z klimatem”). Zaczyna się od oceny podatności na obserwowaną zmiennośd i zmiany klimatu. Identyfikowane są następnie wiarygodne środki przystosowawcze, które powodowałyby zmniejszenie podatności na zmiany w kontekście obecnych warunków klimatycznych, 16 Zob. Wilby i Dessai, (2010 r.) a jednocześnie byłyby dopuszczalne w innych warunkach (np. pod względem technicznym, finansowym, ekonomicznym, społecznym, środowiskowym). Jeśli cykl życia projektu obejmuje kilka dekad, to modele klimatyczne mogą byd wykorzystane do ustalenia górnych i dolnych granic dla zbadania podatności na zmiany klimatu i możliwości wdrożenia środków przystosowawczych. Celem jest zidentyfikowanie możliwości przystosowawczych, które się sprawdzają (ale niekoniecznie są optymalne) w szerokim zakresie warunków doświadczanych obecnie i potencjalnie w przyszłości. Podejście to zakłada przesunięcie akcentu: z identyfikacji optymalnych działao na znalezienie działao wiarygodnych. To podejście omówione jest w module 6 Wytycznych. W niektórych przypadkach, zamiast wprowadzenia niewielkich modyfikacji do już istniejących planów i wzorów, ten sposób myślenia może doprowadzid do zidentyfikowania zupełnie nowych możliwości określonych w odpowiedzi na cele rozwoju lub do ponownego przemyślenia celów. Kolejną ważną zasadą w procesie podejmowania decyzji w obliczu niepewności jest stosowanie „zarządzania przystosowawczego” czyli elastyczne zarządzanie środkami trwałymi, które mogą byd rozwijane lub przystosowywane do zmieniających się na bieżąco okoliczności (patrz badania nad estuarium Tamizy poniżej). Wytyczne te zostały opracowane, aby pomóc kierownikom ds. odporności na zmianę klimatu zastosowad to podejście, a tym samym pomóc im zidentyfikowad i zrealizowad działania przystosowawcze, które są odporne na zagrożenia związane ze zmianami klimatycznymi. Szczegółowe modelowanie numeryczne nie zawsze może byd możliwe do zastosowania ze względów praktycznych, takich jak ograniczenia w czasie, ograniczenia kosztowe i ograniczenia techniczne. W niektórych przypadkach może to byd niekonieczne, jeżeli środek przystosowawczy przynosi korzyści niezależnie od przyszłych zmian klimatu, np. działania mające na celu oszczędzanie wody. Elastyczne przystosowanie: Plan dotyczący estuarium Tamizy 2100 (TE2100), Zjednoczone Królestwo Strategie przystosowawcze powinny byd elastyczne i otwarte, zwłaszcza w odniesieniu do środków trwałych o długim cyklu żywotności. Powinny byd podejmowane regularne działania monitorujące środowisko i poddające ocenie wyniki zastosowanych środków. Elastyczne podejście pozwala na wybór spośród różnych wariantów (ścieżek adaptacyjnych) odpowiedniej ścieżki, w zależności od wyników monitorowanej wydajności, od danych naukowych dotyczących klimatu i nastawienia do ryzyka. Plan TE2100 jest przykładem zastosowania analizy wartośd opcji typu quasi (quasi option value) w celu wspierania procesu podejmowanie decyzji w obliczu niepewności. Plan zapewnia elastyczne podejście do przystosowania do zagrożenia powodziowego w estuarium Tamizy (w tym Londynie) do roku 2100. Opcje przeciwpowodziowe są zależne od zmian kluczowych elementów ryzyka powodziowego (np. wzrostu poziomu morza, przypływów i powodzi rzecznych). Ponieważ istnieją duże wątpliwości związane z kluczowymi elementami w zakresie przyszłych zmian, Plan zakłada trzy fazy podzielone na krótkie okresy średnio-i długoterminowe: 1. Okres krótkoterminowy (2010-2034): Utrzymanie i poprawa istniejących zabezpieczeo i zabezpieczenie miejsca dla przyszłego zarządzania powodziowego, 2. W średnim okresie (2035-2070): Odnowienie / wymiana istniejącej ochrony przed pływami, 3. Okres długoterminowy (> 2070): dalsze utrzymanie istniejącego systemu lub budowa nowej ochronny przeciwpowodziowej. Elastycznośd tego planu jest zapewniana przez: Zezwolenie na dokonywanie interwencji, które zostaną przedstawione w czasie, Włączenie alternatywnych rozwiązao, Projekt konstrukcji, który umożliwia wprowadzanie modyfikacji, Zabezpieczenie terenu dla nowych umocnieo. W ramach planu będzie monitorowane dziesięd czynników zmian. Jeśli szybka zostanie wykryta zmiana (na przykład wzrost poziomu morza), plan zostanie dostosowany i przystosowany do wdrożenia nowej ścieżki przystosowawczej. 2. CZĘŚĆ 2: WYTYCZNE DLA KIEROWNIKÓW PROJEKTÓW Niniejsza częśd dokumentu: opisuje kiedy i jak kierownicy ds. odporności na zmianę klimatu stosują siedem modułów, które tworzą zestaw narzędzi w zakresie odporności na zmiany klimatu, dostarcza wskazówek na temat roli i odpowiedzialności kierownika projektu (PM), kierownika odporności na zmianę klimatu („kierownik CR”) i specjalistów zaangażowanych w rozwój projektu (np. inżynierów, specjalistów ds. ochrony środowiska i spraw społecznych, ekonomistów). udostępnia dodatkowe narzędzia i odniesienia dla specjalistów do zastosowania lub skonsultowania. Zasadniczo wiele z opisanych poniżej narzędzi i postaw można zastosowad w przypadku wykonawców projektu w celu zrozumienia innych rodzajów ryzyka i skutecznego zarządzania nimi (np. ryzykiem geofizycznym, przemysłowym i technologicznym17). 2.1. Integracja odporności na zmiany klimatu do tradycyjnego cyklu życia środków trwałych Siedem modułów składających się na zestaw narzędzi dotyczących odporności na zmiany klimatyczne przedstawiono w Tabeli 1. Moduły zapewniają wspólną metodologię, która może mied zastosowanie na kilku etapach w rozwoju projektu. Moduły od 1 do 4 mają zarówno „ogólną”, jak i „szczegółową” wersję. Wersje bardziej ogólne są to szybkie badania przesiewowe wykonywane w początkowej fazie cyklu rozwoju projektu. Z kolei szczegółowe wersje mają zastosowanie na późniejszym etapie, w zależności od potrzeb, gdy dostępnych jest więcej informacji na temat projektu jako podstawy do analizy. Tabela 1: Siedem modułów w zestawie narzędzi dotyczących odporności na zmiany klimatyczne Moduł nr Wersja ogólna i szczegółowa? Nazwa modułu 1 Analiza wrażliwości (SA) TAK 2 Ocena narażenia (EE) TAK 3 Analiza podatności na zmiany (włączenie wyników modułów nr TAK 1 i 2) (VA) 4 Ocena ryzyka (RA) TAK 5 Identyfikacja możliwości przystosowawczych (IAO) NIE 17 Mimo, że wytyczne te koncentrują się na zagrożeniach związanych ze zmianami klimatu, wykonawcy również muszą również oszacowad i zarządzad innymi rodzajami ryzyka: naturalnym i stworzonym przez człowieka, jak również zagrożeniami istotnymi ze względu na realizację projektu, np. ryzykiem geofizycznym, ryzykiem wypadków (w tym zagrożeniami przemysłowymi / technologicznymi) i ich potencjalnych interakcjami z zagrożeniami klimatycznymi. 6 7 Ocena możliwości przystosowawczych (AAO) Włączenie planu działao przystosowawczych do projektu (IAAP) NIE18 NIE Rysunek 5 pokazuje, jak analizy odporności na zmiany klimatu (zielone pola) może zostad włączona do rutynowych analiz wykonywanych przez wykonawców projektów (pola niebieskie). W tabelach od nr 3 do nr 6 poniżej przedstawiono moduły analizy odporności na zmiany klimatu, których powinno się używad na każdym etapie cyklu życia środków trwałych, aby wyjaśnid cel wykorzystania każdego z modułów w danym kontekście. Niektóre z tych analiz zostaną przedstawione inwestorom projektów, z których niektórzy odgrywają coraz bardziej aktywną rolę w zakresie odporności na zmiany klimatu (w celu dalszych szczegółów, patrz punkty 1.5 i 2.2). Studium przypadku ukazujące zastosowanie modułów przedstawiono w załączniku II. Rysunek 5: Włączenie analiz odporności na zmiany klimatyczne do konwencjonalnego procesu dotyczącego cyklu żywotności środków trwałych. Etapy cyklu życia środków trwałych przedstawione są w czerwonych polach, zaś główne cele wykonawcy na każdym etapie projektu są wyszczególnione kolorem szarym. Niebieskie pola wskazują na procesy i na analizy rutynowo podejmowane na każdym etapie projektu, zaś pola zielone pokazują zalecany rodzaj analizy odporności na zmiany klimatyczne, w tabelach od nr 3 do nr 6. 18 Brak wyraźnego rozróżnienia w wytycznych zawartych w module 6 pomiędzy oceną „wysoką” a „szczegółową”. Jednak ocena „wysoka” odpowiada analizie kosztów i korzyści (CBA) podejmowanej w ramach wstępne studium wykonalności, zaś ocena „szczegółowa” to pełne studium wykonalności. Wstępne studium wykonalności zawiera skróty, takie jak wykorzystanie standardowych cen jednostkowych dla oceny (finansowej i ekonomicznej) kosztów i korzyści. Klucz 1. SA 2. EE 3. VA 4. RA 5. IAO 6. AAO 7. IAAP Analiza wrażliwości Ocena narażenia Analiza podatności na zmiany Ocena ryzyka Identyfikacja możliwości przystosowawczych Ocena możliwości przystosowawczych Włączenie planu działao przystosowawczych do projektu 2.1.1. Zadania i obowiązki zespołu projektowego Zaleca się, aby stosowanie zestawu narzędzi dotyczących odporności na zmiany klimatyczne było nadzorowane przez kierownika ds. odporności na zmianę klimatu („kierownik CR”). Kierownik CR powinien byd powołany przez kierownika projektu odpowiedzialnego za ogólne wykonanie projektu spośród członków zespołu wykonującego projekt. Moduły w ramach zestawu narzędzi będą stosowane przez ekspertów technicznych, z których większośd (lub wszyscy) będą lub już są zaangażowani w przeprowadzanie analiz wspierających wykonanie projektu. Mogą to byd eksperci wewnętrzni lub zewnętrzni, i mogą to byd np. analitycy rynku, inżynierowie, ekonomiści, specjaliści ds. oceny oddziaływania na środowisko i na społeczeostwo i specjalistów ds. przystosowania do zmian klimatu. Zestaw narzędzi celowo został zaprojektowany w celu uzupełnienia i wdrożenia w ramach analiz, które ci eksperci będą rutynowo wykonywad w ramach realizacji projektu. Ma to na celu zminimalizowanie dodatkowych obciążeo nakładanych w ramach wykonania projektu, zapewniając jednocześnie, aby główny cele – podniesienie odporności na zmiany klimatu – został osiągnięty. Zadania i obowiązki są opisane w Tabeli 2. Oczywistym jest, że w ramach każdego projektu podział obowiązków może zostad przydzielony w inny sposób, w zależności do tego, co ma największe znaczenie dla zespołu projektowego. Ponadto, w przypadkach, w których tylko niektóre z modułów są używane (zgodnie z dalszymi wskazówkami poniżej), jedynie stosowne obowiązki muszą zostad wypełnione. Tabela 2: Zadania i obowiązki zespołu projektowego Ogólny wykonawca projektu Podejmuje decyzję o zastosowaniu zestawu narzędzi dotyczących odporności na zmiany klimatyczne jako częśd cyklu realizacji projektu (czy to z powodu obaw o zagrożenia związane ze zmianami klimatu i podatnością na nie, czy też w odniesieniu do punktu 1.2 w sprawie stosowania wytycznych) Przydziela zasoby potzebne do przeprowadzenia analizy odporności na zmiany klimatyczne Powołuje kierownika ds. odporności na zmianę klimatu w celu zarządzania zastosowaniem zestawu narzędzi Kierownik ds. odporności na zmianę klimatu Specjaliści zaangażowani w wykonanie projektu (inżynierowie, specjaliści ds. oceny oddziaływania na środowisko i na społeczeostwo, ekonomiści) Nadzoruje zastosowanie zestawu narzędzi przez specjalistów zaangażowanych w wykonanie projektu Narzuca wymóg zastosowania zestawu narzędzi w odniesieniu do stosownej umowy o zakresie usług i dostaw lub Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia) Gwarantuje stosowanie modułów zestawu narzędzi przez specjalistów, jak przedstawiono na Rys. 5 i wyszczególniono w tabelach od 3 do 6 Decyduje, w ramach dyskusji ze specjalistami, czy przejśd do następnego modułu, zgodnie z tabelami od nr 3 do tabeli 6: na przykład w Tabeli 4, zwraca uwagę, że moduły od 1 do 6 są istotne przy podejmowaniu studium wykonalności, ale kierownik CR i specjaliści mogą podjąd decyzję, że nie stwierdzono istotnych zagrożeo ani podatności na zmiany klimatu w modułach od 1 do 4, a więc nie ma potrzeby, aby identyfikowad i oceniad środki przystosowawcze (moduły 5 i 6) Zastosuj moduły z zestawu narzędzi jako częśd rutynowych analiz, jak pokazano w tabelach od 3 do 6 Przedyskutuj z kierownikiem CR, czy iśd dalej i zastosowad następny moduł zgodnie z opisem w tabelach od nr 3 do tabeli nr 6. Ogólny wykonawca projektu Kierownik ds. odporności na zmianę klimatu Gwarantuje, że wyniki wcześniejszych analiz odporności na zmiany klimatyczne są wprowadzane do późniejszych analiz (jak w przypadku ostatniej kolumny, tabele od nr do nr 6) w zakresie spójności, tak, aby można było zrozumied wiązania krzyżowe i uniknąd dublowania wysiłków Recenzuje zalecenia kierownika CR w sprawie znaczenia zagrożeo związanych ze zmianami klimatu i podatnością na nie, na koniec etapów „Strategia” i „Plan” (patrz tabela 3 i tabela 4) i decyduje, czy potrzebna jest dalsza analiza Recenzuje zalecenia kierownika CR w sprawie odporności na zmiany klimatu i wdrożenia ewentualnych działao i podejmuje ostateczną decyzję w tej sprawie Przygotowuje plan finansowy zwiększające odpornośd klimatu Gwarantuje wdrożenie środków na działania Recenzuje i zapewnia gwarancję jakości (QA) analiz odporności na zmiany klimatyczne, szczególnie w odniesieniu do konsekwentnego stosowania danych dotyczących obecnych i przyszłych zagrożeo klimatycznych (Moduł 2) Identyfikuje synergie i potencjalne konflikty między działaniami zwiększającymi odpornośd na zmiany klimatyczne wynikające z różnych analiz Na koniec etapu „Strategii” lub „Planu” (patrz tabela 3 i 4) może zalecid kierownikowi projektu, że podatnośd na zmiany klimatu i zagrożenia są nieznaczne, więc nie wymagają dalszej analizy odporności na zmiany klimatu Przedstawia zalecenia kierownikowi projektu w sprawie odpornośd na zmiany klimatu i działao, jakie mają zostad wdrożone Po uzgodnieniu środków przez kierownika projektu, przygotowuje plan działao przystosowawczych, monitorowania i dokonuje przeglądu (patrz Moduł 7) Specjaliści zaangażowani w wykonanie projektu (inżynierowie, specjaliści ds. oceny oddziaływania na środowisko i na społeczeostwo, ekonomiści) Ocenia wyniki wcześniejszych analiz odporności na zmiany klimatu (podobnie jak w ostatniej kolumnie, w tabelach 4-6) i rozważa, czy posiadają one wystarczający zakres techniczny i jakości, aby zaspokoid potrzeby bieżącej analizy Przekazuje opinię kierownikowi ds. odporności na zmianę klimatu wyniki analiz odporności na zmiany klimatyczne Zapewnia, że ich analizy powstają przy wykorzystaniu danych na temat aktualnych i przyszłych zagrożeo klimatycznych konsekwentnie z innych analizami (patrz Moduł 2) 2.1.2. Etap „strategii” Zauważa się, iż decyzje podjęte na wczesnych etapach inwestycji mogą mied największe oddziaływanie na koocowy wynik przedsięwzięcia i powodzenie projektu. Jest to również czas, kiedy projekt jest najsłabiej określony i gdy podstawą oceny jest niewielka ilośd informacji. Pomimo tego, niezbędnym dla odporności na klimat jest by ryzyka i niepewności zostały uwzględnione w analizach, a decyzje podjęte na tych etapach, jak wykazano w tabeli 3, poniżej. Mając na uwadze poziom informacji na temat projektu, które będą dostępne na tym etapie, niniejsze Wytyczne zalecają przeprowadzenie analiz wysokiego poziomu wrażliwości oraz oceny ryzyka, jak wykazano w tabeli 3. Pomogą one zredukowad techniczne, finansowe i społeczne ryzyko w późniejszych etapach projektu, a także spowodują maksymalizowanie wartości właściwej. Jeśli analizy przeprowadzone podczas etapu „strategii” (tabela 3) wykażą, iż wrażliwośd na klimat oraz ryzyko są nikłe, wtedy kierownik projektu ds. odporności na zmianę klimatu może wydad zalecenie kierownikowi projektu o tym, iż dalsze analizy nie są konieczne. Tabela 3: Związek odporności klimatycznej z przeprowadzanymi analizami i decyzjami podejmowanymi na etapie „strategii” Decyzja / analiza Rozwój modelu przedsięwzięcia Główne założenie analizy odporności klimatycznej (CR) Biorąc pod uwagę okres trwałości środków trwałych, należy rozważyd jak obecne i przyszłe warunki klimatyczne mogą wpłynąd na powodzenie projektu, na przykład: cena i dostępnośd środków produkcji (np. wody, energii) kluczowi dostawcy Odpowiednie moduły (1 - 3) analiza wrażliwości, ocena ekspozycji, ocena wrażliwości (wysokiego poziomu) (4) Ocena ryzyka (wysokiego poziomu) obejmująca obszary ryzyka, które wymieniono obok wydajnośd środków trwałych popyt rynku na wyprodukowane produkty i usługi Wstępne studium wykonalności Identyfikacja i określenie wysokiego poziomu wrażliwości na klimat i ryzyka związane z opcjami budowy obejmującymi wszystkie dziedziny wykonalności: środki produkcji projektu (dostępnośd i jakośd), lokalizacja i stanowisko projektu, dziedziny finansów, gospodarki, operacji i zarządzania, prawną, środowiskową i społeczną. (1 - 3) analiza wrażliwości, ocena ekspozycji, ocena wrażliwości (wysokiego poziomu) (4)Ocena ryzyka (wysokiego poziomu) (6) Ocena opcji adaptacyjnych 2.1.3. Etapy „planowania” i „projektowania” W czasie tych etapów oceniane i określane są opcje o największej potencjalnej wartości, przed wykonaniem projektu, w celu takiego sposobu realizacji projektu, który przyniesie maksymalną korzyśd. Dzięki ulepszonemu zdefiniowaniu projektu, wykonalne i potrzebne będą bardziej szczegółowe oceny odporności klimatycznej by dostarczyd informacji do analiz i podejmowania decyzji, zgodnie z opisem w tabelach 4 i 5. Etapy planowania i projektowania trwają kilka lat (w przypadku dużych projektów), analizy i decyzje mogą wymagad ponownego rozpatrzenia by upewnid się, iż są zgodne z najnowszymi informacjami o zmianach klimatycznych (zobacz np. podejście monitoringowe opisane w ramce 1, ustęp 1.8). Jeśli analizy wrażliwości i ryzyka przeprowadzone podczas etapu planowania (tabela 4) wskazują, iż wrażliwośd na klimat oraz ryzyka są nieznaczne, kierownik ds. odporności na zmianę klimatu może poinformowad kierownika projektu o tym, iż dalsze działania nie są potrzebne i żadne środki odporności na klimat nie musza byd włączane do projektu. Tabela 4: Związek odporności klimatycznej z przeprowadzanymi analizami i decyzjami podejmowanymi na etapie „planowania” Decyzja / analiza Projekty koncepcyjne Główne założenie analizy odporności klimatycznej (CR) Odpowiednie moduły Uwzględnid ryzyko klimatyczne związane z (4)Ocena ryzyka opcjami projektowania. (wysokiego poziomu) Dane wyjściowe OK z… Wstępne studium wykonalności Wybór stanowiska Zapewnid, iż oceny zmieniającej się wrażliwości na klimat zostaną rozpatrzone podczas podejmowania decyzji o wyborze stanowiska. (Jest to szczególnie ważne dla stanowisk znajdujących się we wrażliwych na klimat lokalizacjach.) (1 - 3) analiza wrażliwości, ocena ekspozycji, ocena wrażliwości (szczegółowa) Wstępne studium wykonalności Planowanie kontraktu (5) identyfikacja środków adaptacyjnych Model biznesowy Upewnid się, iż wykonawcy rozumieją potrzebę włączenia obecnej i przyszłej odporności na klimat do projektu, oraz o obowiązkach, z których muszą wywiązad się w tej kwestii. Zapewnid, iż ryzyka związane z potencjalnym niewywiązaniem się wykonawców w kwestii odporności klimatycznej będą odpowiednio ujęte w kontraktach. Zapewnid, że dostawcy / dostawy będą odporne na klimat. (7) Integracja działao adaptacyjnych Wstępne studium wykonalności Wybór technologii Zidentyfikowad technologie i związane z nimi progi projektowe, które są najbardziej wrażliwe na warunki klimatyczne tak, aby środki adaptacyjne, (np. dodatkowa przestrzeo, zmiany w technologii) mogły zostad zidentyfikowane na wczesnym etapie. Zrozumied jak zmieniające się ryzyka klimatyczne mogą wpłynąd na wybór opcji technologicznych oraz zidentyfikowad te, które są odporne na obecne zróżnicowanie klimatyczne, jak również to, jak zakres potencjalnych klimatów w przyszłości może wpłynąd na okres trwałości tych tchnologii. Szacowanie kosztów i modele finansowe / gospodarcze (1) Analiza wrażliwości (szczegółowa) Wstępne studium wykonalności (4) Ocena ryzyka (szczegółowa) Projekty koncepcyjne (5) Identyfikacja środków adaptacyjnych Wybór stanowiska Dopilnowad, by w odniesieniu do działao w (6) Ocena opcji zakresie środków adaptacyjnych do zmian adaptacyjnych klimatu (odporności na nie) zapewniono szacunki kosztów w odpowiednich kategoriach szacunkowych. Przeprowadzid analizę finansową / ekonomiczną kosztów i zysków (CBA) środków adaptacyjnych. Wstępne studium wykonalności Projekty koncepcyjne Wybór stanowiska Wybór technologii Studium wykonalności Identyfikacja i określenie wrażliwości na klimat i ryzyka związanych z budową, obejmującymi wszystkie dziedziny wykonalności: środki produkcji projektu (dostępnośd i jakośd), lokalizacja i stanowisko projektu, dziedziny finansów, gospodarki, operacji i zarządzania, prawną, środowiskową i społeczną. Zidentyfikowad i ocenid alternatywy zgodnie z potrzebami, aby sprowadzid ryzyka klimatyczne do dopuszczalnych poziomów. (1 - 3) analiza wrażliwości, ocena ekspozycji, ocena wrażliwości (szczegółowa) (4) Ocena ryzyka (szczegółowa) (5) Identyfikacja środków adaptacyjnych (6) Ocena opcji adaptacyjnych Wstępne studium wykonalności Projekty koncepcyjne Wybór stanowiska Planowanie kontraktu Wybór technologii Szacowanie kosztów i modele finansowe / gospodarcze Określanie zakresu ESIA i scenariusza odniesienia Określanie zakresu oceny oddzialywania na srodowisko i na spoleczeostwo (ESIA) i scenariusza odniesienia Zidentyfikowad zmiany środowiskowe i społeczne wywołane zmianami klimatycznymi, które mogą mied wpływ na projekt (np. zwiększone potrzeby społeczne irygacji w rolnictwie prowadzące do konfliktów związanych z wodą), a także sposobów, w jakie zmieniające się warunki klimatyczne mogą wpłynąd na funkcjonowanie środowiskowe i społeczne projektu (np. systemy kontroli zanieczyszczeo nieradzące sobie z przypadkami bardzo intensywnych opadów deszczu prowadzącymi do negatywnego wpływu na środowisko naturalne i społeczności). (4)Ocena ryzyka (wysokiego poziomu) (5) Identyfikacja środków adaptacyjnych Projekty koncepcyjne Wybór stanowiska Wybór technologii Studium wykonalności Tabela 5: Związek odporności klimatycznej z przeprowadzanymi analizami i decyzjami podejmowanymi na etapie „pojektowania” Decyzja / analiza Główne założenie analizy odporności klimatycznej (CR) Odpowiednie moduły Dane wyjściowe OK z… Etap Dalsze analizy krytycznych progów przedinwestycyjny projektowych najbardziej wrażliwych na (FEED) klimat. Przeanalizowad ryzyko klimatyczne i przetestowad wytrzymałośd komponentów projektu krytycznego na zakres przyszłych klimatów. (1) Analiza wrażliwości (szczegółowa) (4) Ocena ryzyka (szczegółowa) (5) Identyfikacja środków adaptacyjnych Projekty koncepcyjne Wybór stanowiska Wybór technologii Studium wykonalności Określanie zakresu OOŚ i scenariusza odniesienia Szacowanie kosztów i modele finansowe / gospodarcze Dopilnowad, by w odniesieniu do działao w (6) Ocena opcji zakresie środków adaptacyjnych do zmian adaptacyjnych klimatu (odporności na nie) zapewniono szacunki kosztów w odpowiednich kategoriach szacunkowych. Przeprowadzid analizę finansową / ekonomiczną kosztów i zysków (CBA) środków adaptacyjnych. Szacowanie kosztów i modele finansowe / gospodarcze z etapu „planowania” Studium wykonalności Określanie zakresu ESIA i scenariusza odniesienia Pełna ESIA oraz Program działania UE w dziedzinie społecznej (ESAP) Przeprowadzid szczegółową analizę środowiskowych i społecznych zmian zapoczątkowanych zmianami klimatycznymi, które mogą wpłynąd na projekt, a także sposobów, w jakie zmieniające się warunki klimatyczne mogą wpłynąd na wydajnośd środowiskową i społeczną projektu. Wprowadzid środki, które pozwolą sprowadzid ryzyko dla środowiska i społeczeostwa do akceptowalnego poziomu. Ocena ryzyka (szczegółowa) Studium wykonalności Identyfikacja środków adaptacyjnych Określanie zakresu ESIA i scenariusza odniesienia 2.1.4. Etap „pozyskiwania / budowy” Ten etap obejmuje szczegóły projektowania technicznego oraz zarządzania dostawami i budową (EPCM). Zatwierdzony zostanie ostateczny zestaw środków adaptacyjnych do zmian klimatu (odporności na nie). Te, które mają zostad przyjęte lub, na które ma zostad wydane pozwolenie na tym etapie (zgodne z zasadami elastycznej adaptacji opisanymi w ramce 1, ustęp 1.8 i ramce 2, moduł 5) zostaną włączone do projektów koocowych i staną się zobowiązaniem kontraktowym wykonania projektu. Tabela 6: Związek odporności klimatycznej z przeprowadzanymi analizami i decyzjami podejmowanymi na etapie „pozyskiwania / budowy” Decyzja / analiza Szczegółowe projektowanie techniczne Główne założenie analizy odporności klimatycznej (CR) Odpowiednie moduły Uściślid środki odporności zawarte w FEED (1) Analiza oraz umieścid uzgodnione, koocowe środki wrażliwości w szczegółowych projektach technicznych. (szczegółowa) Dane wyjściowe OK z… Etap przedinwestycy jny (FEED) (4) Ocena ryzyka (szczegółowa) (5) Identyfikacja środków adaptacyjnych (7) Integracja działao adaptacyjnych EPCM Dopilnowad, aby zakres wymagao i obowiązków projektu dla sponsorów, wykonawców / konsultantów projektów technicznych wyraźnie określał, iż należy wykazad, że obecne i przyszłe ryzyka związane z klimatem zostały poddane ocenie, a środki odporności zostaną włączone zgodnie z zapotrzebowaniem. (7) Integracja planu Planowanie adaptacyjnego kontraktu Szczegółowe projektowanie techniczne 2.1.5. Etapy „funkcjonowanie” i „likwidacji” Aby zapewnid ciągłośd funkcjonowania trwałych aktywów zgodnie z zaplanowanym okresem trwałości, należy zapewnid stały monitoring środowiska oraz środków adaptacyjnych, co pozwoli sprawdzid czy zapewniają oczekiwany poziom redukcji ryzyka. Zgodnie z opisem z ustępu 1.8, plany działao adaptacyjnych powinny byd elastyczne i otwarte, zwłaszcza wobec aktywów o długim okresie użycia. Regularne monitorowanie zaalarmuje właściciela / operatora aktywów o potrzebie modyfikacji wdrożonych działao adaptacyjnych, w oparciu o doświadczenie. 2.2. Przedstawianie działań odporności na klimat inwestorom i ubezpieczycielom Ryzyko i odpornośd klimatyczna mogą byd istotne w wielu aspektach ważnych dla inwestorów w ich oceny projektu, w tym: Ryzyko krajowe, Ryzyko rynkowe, Ryzyko przemysłowe, Ryzyko techniczne i operacyjne, Ryzyko środowiskowe i społeczne, Wartośd netto Przewidywalnośd przepływów pieniężnych, Zdolnośd spłacenia pożyczek (w stosownych przypadkach) Wzrost przychodów (w stosownych przypadkach)19 Jak już zauważono (ustęp 1.5), istnieje rosnące zainteresowanie pośród inwestorów i ubezpieczycieli by obejrzed dowody na to, iż wykonawcy projektu dokonali oceny ryzyka klimatycznego i wrażliwości na klimat, oraz że włączyli odpowiednie środki odporności na klimat do projektu. Podjęcie tych kwestii jako części wstępnych badao wykonalności projektu (PFS), badao wykonalności (FS) oraz ocen oddziaływania na środowisko i na społeczeostwo (ESIA) (które rutynowo przedstawia się inwestorom) pomoże zapewnid inwestorów o odporności projektu. W wielu przypadkach inwestorzy nie będą zainteresowani projektami, które nie są ubezpieczone, tak więc powiązania z obawami ubezpieczycieli związane ze zmianami klimatu są również istotne (patrz ustęp 1.5). 2.3. Moduły w procesie odporności na klimat Przegląd modułów 1 - 3 Ocena wrażliwości poszczególnych projektów na zmiany klimatu jest ważnym krokiem w procesie identyfikacji odpowiednich środków adaptacyjnych. Ocena wrażliwości podzielona jest na moduły od 1 do 3, poniżej, obejmujące analizę wrażliwości, ocenę obecnej i przyszłej ekspozycji, a później połączenie tych dwóch w analizie wrażliwości. Moduły 1 - 3 zapewniają wytyczne przeprowadzania powyższych, na dwóch poziomach: 19 poziom wysoki: pierwszą przepustką powinna byd ocena „wysokiego poziomu” lub weryfikacja, przeprowadzone na etapie „strategicznym” (patrz tabela 3), aby zapewnid przegląd ekspozycji dla wybranych możliwych stanowisk oraz relatywnie szerokiego regionu geograficznego. Więcej szczegółów dotyczących ryzyka klimatycznego oraz instytucji finansowych - zobacz IFC (2010). Szczegółowy: drugą przepustką powinna byd bardziej szczegółowa ocena przeprowadzona na etapie „planowania” (patrz tabela 4). Powinna byd bardziej skoncentrowana na informacjach otrzymanych z oceny wysokiego poziomu. W praktyce bardziej szczegółowa ocena często wymaga wykorzystania map o wysokiej rozdzielczości i konkretnych modeli lokalnych. Specjaliści techniczni będą potrzebowad dokładnie określid poziom i rozdzielczośd potrzebnych danych tak, by dostatecznie przeanalizowad kwestie. 2.3.1. Moduł 1: Zidentyfikowanie obszarów projektu wrażliwych na klimat Wrażliwośd projektu powinna zostad określona w związku z zakresem zmiennych klimatycznych oraz drugorzędnych skutków / zagrożeo związanych z klimatem. Tabela 3 pokazuje obszerną lecz nie wyczerpującą listę czynników, które należy wziąd pod uwagę. Mając na uwadze szeroki wachlarz rodzajów projektów, ciężar spoczywa na specjalistach technicznych by zidentyfikowali zmienne, które mogą byd ważne lub istotne. Tabela 7: Kluczowe zmienne klimatyczne i zagrożenia związane z klimatem Główne czynniki klimatyczne 1. Roczna / sezonowa / miesięczna / średnia temperatur a (powietrza) 2. Ekstremalna temperatura (powietrza) (częstotliwośd i siła) 3. Roczne / sezonowe / miesięczne / średnie opady deszczu 4. Ekstremalne opady deszczu (częstotliwośd i siła) Drugorzędne skutki / zagrożenia związane z klimatem: 1. Wzrost poziomu morza (SLR) (plus lokalne ruchy gruntów) 2. Temperatura wody 3. Dostępnośd wody 4. Burze (trasy przejścia i intensywnośd) w tym przypływy sztormowe 5. Powódź 6. Wskaźnik pH oceanów 5. Średnia prędkośd wiatru 7. Burze piaskowe 6. Maksymalna prędkośd wiatru 8. Erozja wybrzeży 7. Wilgotnośd 9. Erozja gleby 8. Promieniowanie słoneczne 10. Zasolenie gleby 11. Pożary 12. Jakośd powietrza 13. Niestabilnośd ziemi/ osuwiska 14. Efekt miejskiej wyspy ciepła 15. Długośd sezonu wegetacyjnego 1. Wrażliwośd opcji projektu na kluczowe zmienne klimatyczne i zagrożenia powinna byd systematycznie oceniana poprzez „soczewkę” czterech głównych obszarów obejmujących główne komponenty łaocucha znaczenia: Aktywa i proces na miejscu, Środki produkcji (woda, energia, inne), Rezultaty (produkty i rynki), Połączenie transportowe. 2. Wynik „wysokie”, „średnie” lub „brak”, powinien zostad podany przy każdym projekcie i obszarze na przestrzeni każdej zmiennej klimatycznej (patrz tabela 8). Nacisk kładziony jest na określenie wrażliwości opcji projektu na zmienne klimatyczne w odniesieniu do każdego z czterech obszarów. Na przykład, redukcja średnich sezonowych opadów może wpłynąd na zaopatrzenie środków trwałych w wodę, ale mied niewielki wpływ na ważne połączenia transportowe. W przypadku, gdy dostępne są dane dotyczące wrażliwości czterech obszarów dla każdej z opcji projektu, mogą one zostad użyte. Jednak w wielu przypadkach, ocena wrażliwosci będzie subiektywna. Poniższy opis zapewnia wytyczne określania subiektywnych wyników: Wysoka wrażliwośd: Zmienna klimatyczna / zagrożenie może mied znaczący wpływ na aktywa i procesy, środki produkcji, rezultaty i połączenia transportowe. Średnia wrażliwośd: Zmienna klimatyczna / zagrożenie może mied niewielki wpływ na aktywa i procesy, środki produkcji, rezultaty i połączenia transportowe. Brak wrażliwości: Zmienna klimatyczna / zagrożenie nie ma żadnego wpływu. Ważne zmienne klimatyczne i zagrożenia powiązane to te, które postrzegane są, jako wysoka lub średnia wrażliwośd na przestrzeni przynajmniej jednego z trzech obszarów. Są to „istotne” czynniki, według których, kolejno i systematycznie, przy użyciu GIS, powinny byd wytyczane mapy potencjalnych lokalizacji projektów by określid poziom ekspozycji, a w koocu wrażliwości (patrz moduł 2 i 3). Przypisywanie wyników wrażliwości typom projektów powinno byd przeprowadzane przez ekspertów posiadających wiedzę dotyczącą projektu. W wielu przypadkach projekty mogą nie byd wrażliwe na konkretną drugorzędną zmienną klimatyczną, np. „sezon wegetacyjny”. Z drugiej jednak strony, wszystkie typy projektów będą wrażliwe na pewne zagrożenia, takie jak pożary czy powodzie. Elektrownia cieplna Aktywa i proces na miejscu Środki produkcji (woda, energia, inne) Rezultaty (produkty i rynki) Połączenie transportowe Sezon wegetacyjny Miejska wyspa ciepła Niestabilnośd ziemi/ osuwiska Jakośd powietrza Pożary Zasolenie gleby Erozja gleby Erozja wybrzeży Burze piaskowe Wskaźnik pH oceanów Powodzie (przybrzeżne i rzeczne) Burze Dostępnośd wody Temperatura wody morskiej Względny wzrost poziomu morza Promieniowanie słoneczne Wilgotnośd Maksymalna prędkośd wiatru Średnia prędkośd wiatru Ekstremalna zmiana opadów Stopniowy zmiana opadów Ekstremalny wzrost temperatury Stopniowy wzrost temperatury powietrza Typ projektu Obszar analizy wrażliwości Tabela 8: Macierze czułości (zagrożenia związane ze skutkami wtórnymi / klimatem) dotyczące rodzajów przykładowych projektów: roboty drogowe w zakresie mostów drogowych, elektrowni cieplnych i oczyszczania ścieków W macierzy czułości w przypadku poniższego mostu drogowego nie uwzględniono obszarze czułości „środków produkcji”. Wynika to ze tego, że niewiele jest nakładów bieżących (poza konserwacją) potrzebnych do utrzymania mostu w stanie umożliwiającym jego eksploatację. Poza tym „rezultaty (produkty, rynki, popyt po stronie klientów)” w kontekście mostu drogowego mają stanowid liczbę użytkowników mostu i ewentualnie przychodów (w przypadku opłat za użytkowanie mostu). Prace w zakresie oczyszczania ścieków Aktywa i proces na miejscu Środki produkcji (woda, energia, inne) Rezultaty (produkty i rynki) Połączenie transportowe Sezon wegetacyjny Miejska wyspa ciepła Niestabilnośd ziemi/ osuwiska Jakośd powietrza Pożary Zasolenie gleby Erozja gleby Erozja wybrzeży Burze piaskowe Wskaźnik pH oceanów Powodzie (przybrzeżne i rzeczne) Burze Dostępnośd wody Temperatura wody morskiej Względny wzrost poziomu morza Promieniowanie słoneczne Wilgotnośd Maksymalna prędkośd wiatru Średnia prędkośd wiatru Ekstremalna zmiana opadów Stopniowy zmiana opadów Ekstremalny wzrost temperatury Stopniowy wzrost temperatury powietrza Obszar analizy wrażliwości Typ projektu Most drogowy Wrażliwośd klimatu BRAK ŚREDNIA Aktywa i proces na miejscu Rezultaty (użytkownicy i przychody) Połączenie transportowe WYSOKA Sezon wegetacyjny Miejska wyspa ciepła Niestabilnośd ziemi/ osuwiska Jakośd powietrza Pożary Zasolenie gleby Erozja gleby Erozja wybrzeży Burze piaskowe Wskaźnik pH oceanów Powodzie (przybrzeżne i rzeczne) Burze Dostępnośd wody Temperatura wody morskiej Względny wzrost poziomu morza Promieniowanie słoneczne Wilgotnośd Maksymalna prędkośd wiatru Średnia prędkośd wiatru Ekstremalna zmiana opadów Stopniowy zmiana opadów Ekstremalny wzrost temperatury Stopniowy wzrost temperatury powietrza Obszar analizy wrażliwości Typ projektu 2.3.2. Moduł 2: Ocena narażenia na zagrożenia związane z klimatem Gdy określimy już elementy wrażliwe dla danego typu projektu, następnym krokiem jest ocena narażenia projektu i jego celów na zagrożenia związane z działaniem czynników klimatycznych w miejscu (-ach), w którym projekt będzie realizowany. Moduł 2a: Ocena narażenia na bazowe / obserwowane czynniki klimatyczne Miejsca o różnym położeniu geograficznym mogą byd narażone na różne zagrożenia związane z działaniem czynników klimatycznych, które mogą występowa z różną częstotliwością i z różną intensywnością. Jest rzeczą bardzo przydatną, aby zrozumied, jak zmieniad się może narażenie w różnych częściach Europy, w wyniku zmieniających się zagrożeo klimatycznych. Zależności te zostały przedstawione poniżej. Zrozumienie, jakie są obszary narażenia oraz w jaki sposób mogą one dotykad projektu jest ważne, gdyż dotyczy to tych obszarów, na których korzyści wynikające z aktywnego wdrażania projektu będą największe. Przykłady obszarów geograficznych narażonych na zmiany klimatu i wzrost zmienności klimatu Zagrożenia związane ze zmianami klimatycznymi Podwyższenie średnich rocznych temperatur oraz zwiększenie ryzyka wystąpienia fal upałów Obszary szczególnie narażone Regiony, gdzie średnie roczne temperatury są już wysokie, Obszary, na których progi temperatury mogą byd przekraczane (np. strefa wiecznej zmarzliny, regiony górskie), Ośrodki miejskie, w których występuje zjawisko Miejskiej Upalnej Wyspy (masy upalnego powietrza, które często zalegają nad miastami i terenami zurbanizowanymi co radykalnie podnosi temperatury, Regiony o ograniczonych zasobach wody słodkiej Podwyższenie średniego poziomu morza, zwiększenie intensywności sztormów, zwiększenie wysokośd fal, ryzyko powodzi przybrzeżnych i erozji nabrzeża. Obszary już znajdujące się na poziomie lub poniżej poziomu morza, Zmniejszona ilośd sezonowych opadów, zwiększone ryzyko wystąpienia suszy, osiadanie gruntów i pożary lasów Regiony, gdzie poziom roczny opadów jest już niski, Strefy przybrzeżne i wyspy, Obszary stromego nabrzeża. Miejsca, w których obecne zapotrzebowanie na słodką wodę prawie dorównuje lub przewyższa podaż, Miejsca, w których jakośd wody jest niska, Zasoby wodne zależne od lodowców (obszary zależne od topienie się lodowców prawdopodobnie obserwują wzrost zasobów wodnych w perspektywie krótkoterminowej, ponieważ lodowce topnieją szybciej, ale z biegiem czasu, utrata masy lodowców doprowadzi do spadku dostępności zasobów wody), Zwiększona ilośd sezonowych opadów i szybsze topnienie śniegu, co prowadzi do zwiększonego ryzyka wylewów rzek i powodzi. Częściej występujące intensywne opady prowadzące do zwiększenia ryzyka powodzi i erozji gleby. Obszary podatne na osiadanie gruntów, Regiony podatne na pożary terenów leśnych, Dorzecza rzek trans granicznych, w których istnieją już napięcia dotyczące zużycia wody. Regiony o wysokim poziomie rocznych opadów, Obszary ujśd rzek, delty i równiny zalewowe rzek, Obszary górskie i obszary lodowców Miejsca podatne na obsunięcia gruntów, Ośrodki miejskie z systemami odprowadzania wody burzowej, które nie są odpowiednio przystosowane do krótkotrwałych intensywnych opadów, Zanieczyszczone środowisko (ziemia, woda). Możliwe zwiększenie intensywności i częstotliwości opadów burzowych. Obszary zagrożone wystąpieniem burz tropikalnych (w tym huraganów, tajfunów, cyklonów) i subtropikalnych szczególnie na obszarach miejskich. 1. Powinny byd gromadzone dane dotyczące narażenia na zmiennośd warunków pogodowych i związanych z nimi zagrożeo, na które aktywa projektu wykazują wysoką lub średnią wrażliwośd (z Modułu 1). 2. W każdym przypadku wymagane informacje będą zawierały dane przestrzenne odnoszących się do zaobserwowanych zjawisk. Na przykład mogą to byd dane dotyczące: • ryzyka powodziowego (zob. rys. 7), • ryzyko ekstremalnych temperatur, • częstotliwośd występowania fali ciepła oraz • ryzyko burz itp. Częśd procesu będzie obejmowała podejmowanie decyzji, w jakich przypadkach występuje wysokie ryzyko, średnie ryzyko lub brak ryzyka ekspozycji, w przypadkach gdy dane te nie są już zdefiniowane w zestawieniu danych dotyczących ekspozycji. Częściowo będzie to zależne od możliwości przyjęcia części ryzyka przez podmiot wdrażający projekt, z którym zadecydowad musi Kierownik CR projektu w porozumieniu ze specjalistami technicznymi i finansowymi. Na przykład, niewielkie zmiany temperatury powietrza zewnętrznego mogą byd szczególnie istotne w przypadku danego rodzaju projektu, jak na przykład w przypadku laboratorium o kontrolowanej atmosferze, lecz są rzeczą mniej istotną w przypadku innych projektów, np. budowy drogi. Typ projektu powinien zatem definiowad kategorie ryzyk, które będą rozpatrywane. Wcześniejsze zapisy, doświadczenia dotyczące wpływu warunków klimatycznych na podobne projekty oraz analiza progów krytycznych dotyczących przygotowanych norm stanowią przykłady narzędzi, które mogą byd wykorzystywane przez zespoły projektowe w przypisywaniu kategorii do poszczególnych danych, dotyczących narażenia na czynniki klimatyczne. W niektórych przypadkach, skala może byd podzielona na trzy obszary. Jednak zaleca się staranne rozważenie przez wszystkich specjalistów zaangażowanych w realizacje projektu tego, w jaki sposób podziały te mają byd określone i czy powinny byd zastosowane marginesy bezpieczeostwa czy też waga poszczególnych czynników, w przypadku któregokolwiek obszarów, w celu zapewnienia, że dane kraocowe będą brane pod uwagę przy definiowaniu właściwego podziału. W celu zapewnienia "wysokiego poziomu" procesu oceny wrażliwości, podejmowanego na etapie "Strategii", wysiłek powinien byd skoncentrowany na gromadzeniu danych dla wielu zmiennych. Na tym etapie może nie byd możliwe uzyskanie danych regionalnych dla wszystkich zmiennych czynników klimatycznych i zagrożeo z nimi związanych, na które projekt jest wrażliwy. Użyteczną zasadą jest rozpoczynanie pozyskiwania danych lokalnych z paostwowych / regionalnych instytutów badawczych lub organizacji rządowych. Po drugie, ogólnoeuropejskie dane dla niektórych zmiennych i zagrożeo można znaleźd na stronie Europejskiej Platformy dostosowania do zmian klimatu (http://climate-adapt.eea.europa.eu/mapa-viewer). Podstawowe (aktualne) globalne dane dotyczące ekspozycji na ryzyka związane z klimatem można uzyskad również z wielu innych źródeł (zob. Załącznik III). Powinno byd możliwe również przesłanie tych globalnych baz danych bezpośrednio do systemu GIS, umożliwiając tym samym ocenę określonego kraju lub obszaru w kontekście globalnej informacji. Należy zauważyd, że te globalne bazy danych nie zastąpią jednak lokalnej pracy badawczej i analitycznej, dostarczającej bardziej szczegółowych informacji. Moduł 2b: Ocena narażenia na czynniki klimatyczne w przyszłości 1. Jeżeli projekt jest klasyfikowany jako wrażliwy (Moduł 1) lub narażony (Moduł 2a) (z oceną średnią lub wysoką) na zmiany klimatyczne lub zagrożenia, należy dokonad oceny tego, jak sytuacja ta może zmieniad się w przyszłości. • Na przykład, jeśli projekt jest wrażliwy na czynnik wysokich temperatur, należy dokonad oceny, w jaki sposób jego ekspozycja może się zmienid w przyszłości właściwej dla czasu trwania projektu. Podobnie, jeśli projekt leży w obszarze, który często doświadcza wysokich temperatur w chwili obecnej (tj. fale ciepła), powinna byd przeprowadzona podobna ocena przewidywanych zmian dotyczących tej ekspozycji. 2. Aby zrozumied, jak narażenie może się zmienid w przyszłości, powinny byd przeanalizowane wyniki badan modeli klimatycznych. Zapewniają one, na przykład, dane na temat zmian temperatury i opadów (zob. Załącznik III do przykładów źródeł danych). Czas życia projektu i jego wartości są podstawowym czynnikiem przy wyborze ramy scenariuszy klimatycznych modelowania czasu (np. czy używad przyszłych projekcji dla lat 2020, 2050 i 2080). Na przykład, czy czas trwania projektu to 20, 50 lat czy dłużej? 3. Niepewnośd prognoz modeli klimatycznych powinna byd wzięta pod uwagę i zarejestrowanapoprzez przedstawienie podsumowania wyników uzyskanych w badaniu w modelu klimatycznym za pomocą, na przykład, przeskalowanych danych pozyskanych z portalu Climate Wizard20 (patrz Załącznik III do innych źródeł danych dotyczących zmian klimatycznych). Jest to szczególnie istotne w przypadku występowania opadów atmosferycznych, biorąc pod uwagę, że kierunek zmiany (czy będzie zwiększenie lub zmniejszenie opadów) jest często kontrowersyjny w przypadku wielu modeli klimatycznych (patrz druga kolumna z rys. 6). Niepewnośd dotycząca scenariusza emisji (np. IPCC SRES B1, A1B i A2) powinna byd również wyliczana w podobny sposób. 4. Ważne jest, aby analizy wrażliwości przeprowadzone jako częśd wstępnego studium wykonalności, wybór lokalizacji i studium wykonalności stosowały ten sam zestaw prognoz modeli klimatycznych, w przeciwnym razie jest to obszar, w którym wkraśd się mogą niespójności. Kierownik CR projektu będzie odpowiedzialny za rozwiązanie tego problemu. Podobnie, ocena ryzyka (Moduł 4) będzie również korzystad z tych samych prognoz klimatycznych. Pozyskanie przyszłych prognoz / scenariuszy dotyczących wszystkich istotnych zmiennych może nie byd możliwe. W tych przypadkach może byd wskazane użycie danych zastępczych. Na przykład, w przyszłości ryzyko powodzi w skali lokalnej może wymagad szczegółowego modelowania hydrologicznego. Jest prawdopodobne, że szczegółowe dane nie były pozyskane a modelowanie nie zostało przeprowadzone w obszarze zainteresowania. W takich sytuacjach, do dalszej analizy ekspozycji możemy zastosowad dane dotyczące sezonowych zmian reżimu opadów w połączeniu z analizą istniejącego zagrożenia ryzykiem powodzi i możemy wywnioskowad, jak narażenie to może ewoluowad (patrz rysunek 6). 20 Ochrona Przyrody: portal danych Climate Wizard (http://www.climatewizard.org/) 2.3.3. Moduł 3: Ocena podatności Moduł 3a: Ocena podatności na początku badania / obserwowanego klimatu Jeżeli uważa się, że projekt jest wysoce lub średnio podatny na konkretną zmienną klimatyczną lub zagrożenie (Moduł 1), lokalizacja projektu i dane dotyczące narażenia (Moduł 2a) zostaną włączone do systemu GIS w celu oceny podatności. W tym przypadku, dla każdej strony projektu, podatnośd (V) obliczana jest w następujący sposób: V=SxE gdzie *S oznacza stopieo podatności jaką posiadają aktywa+ a *E oznacza ekspozycje na bazowe warunki klimatyczne / efekty wtórne+. W tym procesie ocena zdolnośd adaptacyjnej każdego projektu jest uważana za stałą i równą we wszystkich regionach geograficznych. Rysunek 7 pokazuje jak można wykreślid położenie podatnych cech projektu na mapie ekspozycji, aby zilustrowad, gdzie mogą one występowad. Wrażliwośd i ocena narażenia projektu mogą byd teraz użyte w celu zapewnienia wysokiego poziomu oceny (podstawowej) podatności za pomocą prostej matrycy: 1. Przeanalizuj wynik wrażliwości i oceny ekspozycji oraz skorzystaj z matrycy, tak jak w tabeli 9 poniżej, aby zapisad podatnośd projektu na dane zmienne klimatyczne i zagrożenia 2. Wypełnij matrycę określonymi zmiennymi klimatycznymi w celu uzyskania wiedzy, na jakie zmienne klimatyczne projekt jest najbardziej narażony, poprzez zidentyfikowanie pól określonych jako "średni" i "wysoki" poziom podatności. Tabela 9: Matryca klasyfikacji podatności dla każdej zmiennej klimatycznej / zagrożenia, które mogą wpłynąd na projekt. "Wilgotnośd" i "powódź" zostały umieszczone na matrycy jako przykłady. Narażenie Brak Średnie Wysokie Brak Wrażliwośd Średnie wolgotnośd Wysokie powódź Poziom wrażliwości Brak Średnie Wysokie Rysunek 6: Prognozowane sezonowe zmiany opadów dla 16 globalnych modeli klimatycznych dla lat 2050, A1B. Rysunek 7: Zakres przestrzenny dużych powodzi w latach 1985-2008 w UE. Przykładowe lokalizacje dla projektu są oznaczone czerwonymi kropkami. Częstotliwośd powodzi Moduł 3b: Ocena przyszłej podatności na czynniki klimatyczne Zakładając, że wrażliwośd projektu pozostaje stała w przyszłości (jak oceniono w Module 1), przyszła podatnośd (V) oblicza się w zależności od wrażliwości (S) i ekspozycji (E) (patrz Moduł 3A). Jednak w tym przypadku ekspozycja zawiera element przyszłych zmian klimatycznych. Projekcje przyszłej ekspozycji zostaną wykorzystane do regulacji matrycy klasyfikacji podatności dla każdej zmiennej klimatycznej / zagrożenia, które mogą wpłynąd na projekt (patrz tabela 9).Niepewnośd związana z oceną powinna byd również uwzględniona w koocowej klasyfikacji podatności. ZDECYDUJ: W tym momencie kierownik CR i specjaliści techniczni powinni zdecydowad, czy wszystkie podatności uważa się za nieistotne. Jeśli tak, to dalsze działania mogą nie byd potrzebne Szczegółowa ocena podatności (powtórka Moduły 1-3) Jeśli analizy przeprowadzonych na etapie "Strategii" (w Tabeli 3) wskazują, że projekt stoi w obliczu jakichkolwiek podatności lub zagrożeo, które zasługują na większą uwagę, wtedy powinna zostad przeprowadzana szczegółowa ocena podatności, powtarzające moduły 1-3, na etapie "Planowania" (patrz tabela 4).Decyzja o tym, które podatności będą poddane dalszej szczegółowej ocenie zależed będzie od podejścia podmiotu wdrażającego projekt do problemu zagrożeo. Zalecane jest, by wysokie podatności (według tabeli 9) podlegały bardziej szczegółowej ocenie, a "średnie" podatności były w gestii kierownika CR i Dyrektora Projektu. Szczegółowe analizy podatności będą bardziej „ukierunkowane” w świetle informacji zebranych wcześniej. 1. Bardziej szczegółowa analiza wrażliwości jest podejmowana dla wrażliwych elementów realizacji projektu w łaocuchu wartości określonych w wysokim poziomie na etapie Skreeningu. Wiąże się to z rozpisaniem projektu na mniejsze elementy i może byd wspomagane przez zastosowanie listy kontrolnej identyfikacji ryzyka (Załącznik IV). 2. Mapy ekspozycji obserwowanych zagrożeo klimatycznych, które otrzymały wysoką ocenę mogą byd uzupełnione przez przeprowadzenie szczegółowej kontroli na miejscu, najlepiej przez zespoły z doświadczeniem w geologii. Ponadto, bardziej dokładne i złożone bazy danych mogą byd analizowane przy użyciu terenowych modeli LIDAR. 3. Ponownie zwródmy uwagę na matrycę oceny zagrożeo. Wyniki bardziej szczegółowej oceny podatności może stanowid bardziej dokładną matrycę klasyfikacji podatności (patrz tabela 9). ZDECYDUJ: W tym momencie Kierownik CR i specjaliści techniczni powinni zdecydowad, czy wszystkie podatności uważa się za nieistotne. Jeśli tak, to dalsze działania mogą nie byd potrzebne. 2.3.4. Moduł 4: Ocena ryzyka Moduł oceny ryzyka stanowi ustrukturyzowaną metodę analizy zagrożeo klimatycznych i ich oddziaływania, umożliwiającą dostarczenia informacji koniecznych do podejmowania decyzji. Proces ten polega na ocenie prawdopodobieostwa wystąpienia skutków związanych z zagrożeniami zidentyfikowanymi w module 2 oraz na ocenie ich dotkliwości, a także ocenie znaczenia takiego ryzyka w kontekście pomyślnej realizacji projektu. W ocenie ryzyka zostanie wykorzystana analiza słabych punktów opisana w modułach 1-3, z naciskiem na zidentyfikowanie zagrożeo i możliwości związanych ze szczególnie słabymi punktami (tabela nr 9), oraz potencjalnie również „umiarkowanie” słabymi punktami, wedle uznania kierownika ds. odporności na zmianę klimatu i kierownika projektu. W porównaniu z analizą słabych punktów ocena ryzyka znacznie ułatwia szybsze zidentyfikowanie dłuższych łaocuchów przyczynowo-skutkowych, które wskazują na powiązanie zagrożeo klimatycznych z wynikami projektu w odniesieniu do kilku rodzajów aspektów (technicznych, środowiskowych, społecznych, finansowych itp.), a także pozwala na interakcje pomiędzy czynnikami, jakie należy wziąd pod uwagę. Jest to zgodne z podejściem opartym na „myśleniu systemowym”, o którym wspomniano w części 1.7.1. Ocena ryzyka może zatem uwypuklid kwestie, które nie pojawiły się w ocenie słabych punktów. Oceny ryzyka na wysokim poziomie, raczej jakościowe, można przeprowadzad na wczesnych etapach cyklu życia środka trwałego, zaś bardziej szczegółowe oceny ilościowe można przeprowadzid na dalszych etapach (zgodnie z tabelami nr 3-6): Ocena ryzyka na wysokim poziomie: Jest to zwykle ocena jakościowa oparta na opinii eksperta oraz przeglądzie istotnych źródeł. Często w ramach takiej oceny przeprowadza się warsztaty mające na celu identyfikację ryzyka (ang. Risk Identification Workshop) w celu zidentyfikowania zagrożeo, konsekwencji i kluczowego ryzyka związanego z klimatem, oraz w celu określenia dodatkowych analiz, jakie należy przeprowadzid, aby ustalid znaczenie zagrożeo. Takie analizy można przeprowadzid w ramach kolejnych warsztatów z udziałem zespołu projektowego. Szczegółowe oceny ryzyka: Oceny te są ocenami ilościowymi lub półilościowymi, często z elementami pewnego rodzaju modelowania numerycznego. Najlepiej przeprowadzad je podczas spotkao w mniejszym gronie lub w ramach analiz „off-line”. Ocena ryzyka na wysokim poziomie 1. Należy przygotowad się do warsztatów mających na celu identyfikację ryzyka. 2. Podczas warsztatów mających na celu identyfikację ryzyka – należy określid, jak ryzyko związane z klimatem może wpłynąd na realizację wariantów projektu: Należy dokonad przeglądu kluczowych celów oraz kryteriów pomyślnej realizacji projektu, w celu ułatwienia opracowania ram dla kontynuacji rozmów. Należy określid, jak ryzyko związane z klimatem może wpłynąd na wyniki projektu, a także określid możliwośd spełnienia kryteriów pomyślnej realizacji projektu: o omówienie słabych punktów, krytycznych progów21 oraz ryzyka związanego w odniesieniu do najważniejszych kwestii wskazanych w ocenie słabych punktów (moduły 1-3) oraz w odniesieniu do listy kontrolnej do identyfikacji ryzyka (załącznik IV); 21 Progi związane z klimatem przedstawiają granicę między tolerowalnym a nietolerowalnym poziomem ryzyka lub też stanowią kryteria dla pomyślnej realizacji wariantów projektu, lub też jego elementów. Takie progi mogą obejmowad aspekty inżynieryjne, operacyjne, związane z bezpieczeostwem i zdrowiem, środowiskowe, społeczne, finansowe itp. (np. norma projektowa dotycząca systemu odwadniania, w celu zapobiegania zalewaniu otoczenia). o zastosowanie listy kontrolnej do identyfikacji ryzyka, zbadanie łaocuchów przyczynowo-skutkowych wiążących zagrożenia klimatyczne z aspektami realizacji projektu;22 o odnotowanie rozmów, najlepiej w rejestrze ryzyka (ang. Risk Register) (załącznik V); o próba uzgodnienia z uczestnikami tych elementów, które wiążą się z największym ryzykiem; o wskazanie i odnotowanie (w rejestrze ryzyka) kluczowych interakcji między zidentyfikowanymi zagrożeniami inżynieryjnymi, operacyjnymi, środowiskowymi i społecznymi; o należy zauważyd, że krytyczne progi związane z klimatem powinny, jeśli jest to możliwie, zostad określone ilościowo. Jeśli nie jest to możliwe podczas warsztatów, należy dokonad tego później. 3. Podczas warsztatów mających na celu zidentyfikowanie ryzyka należy uszeregowad zagrożenia związane z klimatem według priorytetów oraz określid właścicieli ryzyka: należy określid, kto ma najlepszą pozycję do dokonania ewaluacji ryzyka związanego z projektem: o Ryzyko określa się jako połączenie prawdopodobieostwa zajścia wydarzenia oraz konsekwencji związanych z takim wydarzeniem. Punkty określające prawdopodobieostwo i konsekwencje (zob. tabela nr 10 i tabela nr 11) należy przyznawad po konsultacji z ekspertami technicznymi posiadającymi największą wiedzę na temat konkretnych szczegółów projektu lub jego krytycznych elementów. Kierownik ds. odporności na zmianę klimatu powinien określid, kto posiada wiedzę specjalistyczną konieczną do oceny obydwu takich aspektów ryzyka. należy dokonad oceny znaczenia ryzyka związanego z klimatem w kontekście realizacji projektu: o Pierwszym kryterium w ramach tej punktacji jest dotkliwośd oddziaływania na klimat, określana jako „konsekwencje”. Prostą skalę punktacji dotyczącą dotkliwości, obejmującą pięd kategorii, przedstawiono w tabeli nr 10. o Taki wynik należy odnotowad w rejestrze ryzyka. o Należy ocenid prawdopodobieostwo wystąpienia oddziaływania na klimat – takie szacunki mierzą prawdopodobieostwo wystąpienia danego rodzaju konsekwencji w określonym okresie czasu (np. w okresie realizacji projektu). System punktacji dotyczący prawdopodobieostwa, będący uzupełnieniem skali punktacji dotyczącej 22 Zmiana klimatu może na przykład mied wpływ na okres trwania sezonu wegetacyjnego. To z kolei może mied wpływ na zastosowanie nawozu na danym obszarze, który przenika do źródła wody wykorzystywanego przez oczyszczalnię wody, wpływając na jej działania i koszty operacyjne. dotkliwości przedstawionej powyżej, znajduje się w tabeli nr 11. Przypisanie punktów tym dwóm aspektom będzie wymagad dokładniejszego odniesienia się do danych dotyczących zagrożeo (zgromadzonych w ramach modułu 2) oraz może wymagad bardziej szczegółowych analizy „off-line”. o Liczbę punktów należy odnotowad w rejestrze ryzyka. W przypadku niektórych zidentyfikowanych zagrożeo konieczne będą dodatkowe analizy „off-line” po zakooczeniu warsztatów, w ramach szczegółowej oceny ryzyka mającej na celu ustalenie znaczenia poszczególnych rodzajów ryzyka – przykładowo, jeśli konieczne jest ich określenie ilościowe pod względem operacyjnym lub finansowym. należy dokonad oceny ryzyka poprzez połączenie wyników punktowych dotyczących konsekwencji i prawdopodobieostwa w rejestrze ryzyka: o Wyniki punktowe dotyczące konsekwencji i prawdopodobieostwa należy wprowadzid do rejestru ryzyka w celu otrzymania łącznego wyniku dla każdego rodzaju ryzyka, oraz przedstawid krótki jakościowy opis charakteru danego rodzaju ryzyka. należy dokonad wizualizacji ryzyka na matrycy ryzyka (ang. Risk Matrix): o Należy nanieśd wyniki punktowe dotyczące konsekwencji i prawdopodobieostwa dla każdego rodzaju ryzyka na matrycę ryzyka (zob. załącznik VI). Mogą mied one formę ponumerowanych kropek wraz z kluczem przedstawiającym nazwę każdego rodzaju ryzyka. Przedstawienie ryzyka na matrycy pomaga w wizualizacji stopnia dotkliwości różnych rodzajów ryzyka oraz w uszeregowaniu ich pod kątem ważności. Tabela nr 10: Ocena skali konsekwencji dla różnych obszarów ryzyka23 Skala konsekwencji Zniszczenie środków trwałych / aspekty inżynieryjne / aspekty operacyjne 23 1 2 3 4 5 Nieistotne Łagodne Umiarkowane Znaczne Drastyczne Oddziaływanie można zniwelowad w drodze normalnej działalności. Niekorzystne zdarzenie, którego skutki można zniwelowad, zachowując ciągłośd działao. Poważne zdarzenie, które wymaga dodatkowych działao awaryjnych, z zachowaniem ciągłości działao. Krytyczne zdarzenie, które wymaga działao awaryjnych/nad zwyczajnych, z zachowaniem ciągłości działao. Katastrofa potencjalnie prowadząca do zamknięcia lub upadku elementu środków trwałych/sieci. Podana tu skala i wartości są jedynie przykładowe. Kierownik projektu i kierownik ds. odporności na zmianę klimatu mogą postanowid o ich zmodyfikowaniu. Bezpieczeostwo i przypadki zdrowie wymagające udzielenia pierwszej pomocy poważny uraz lub przypadek skutkujący niezdolnością do pracy rozległy uraz lub ofiara śmiertelna wiele urazów, lub ofiary trwały uraz lub śmiertelne niepełnosprawn ośd Środowisko naturalne niewielki uraz, przypadek wymagający leczenia medycznego lub przypadek skutkujący ograniczoną zdolnością do pracy Brak wpływu na Wpływ w podstawowe ramach granic środowisko. terenu. Działania Wpływ naprawcze ograniczony do prowadzone źródła przez 1 miesiąc punktowego. od wystąpienia Działania oddziaływania. naprawcze niewymagane. Umiarkowane szkody z potencjalnie bardziej rozległymi skutkami. Działania naprawcze prowadzone przez 1 roku. Społeczne Brak wpływu na Miejscowe, społeczeostwo tymczasowe skutki dla społeczeostwa Miejscowe, długotrwałe skutki dla społeczeostwa Finansowe (dla jednego wydarzenia ekstremalnego lub średnich rocznych 24 skutków) Przykładowe wskaźniki: Przykładowe wskaźniki: Przykładowe wskaźniki: Znaczne szkody ze skutkami widocznymi lokalnie. Działania naprawcze prowadzone przez okres dłuższy niż 1 rok. Niestosowanie się do przepisów lub pozwoleo dotyczących ochrony środowiska. Brak ochrony dla grup osób ubogich lub słabszych grup społecznych. Długotrwałe skutki dla społeczeostwa na terenie całego kraju. Przykładowe wskaźniki: x% wewnętrznej stopy zwrotu x % wewnętrznej x % wewnętrznej x % wewnętrznej x % wewnętrznej stopy zwrotu stopy zwrotu stopy zwrotu stopy zwrotu Znaczne szkody o rozległych skutkach. Działania naprawcze prowadzone przez okres dłuższy niż 1 rok. Ograniczona możliwośd pełnej rewitalizacji. Utrata przyzwolenia na działalnośd ze strony społeczeostwa. Protesty ze strony społeczności. Przykładowe wskaźniki: 2 - 10% obrotu 10-25% obrotu 25-50% obrotu >50% obrotu Miejscowe, krótkoterminow e skutki w odniesieniu do opinii publicznej Miejscowe, długoterminowe skutki w odniesieniu do opinii publicznej, z niekorzystnymi Krótkoterminow y wpływ na opinię publiczną w całym kraju; negatywne doniesienia w Długoterminowe skutki w całym kraju, z możliwością oddziaływania na stabilnośd <2% obrotu Reputacja 24 Miejscowe, tymczasowe skutki w odniesieniu do opinii publicznej Inne wskaźniki, jakie można tu zastosowad, to, między innymi, koszty: bezpośrednich/długoterminowych działao awaryjnych; rewitalizacji środków trwałych; odbudowy środowiska naturalnego; pośrednie koszty gospodarki, pośrednie koszty społeczne. [Komisja Europejska (2010)]. doniesieniami w mediach o lokalnych zasięgu mediach krajowym działao rządu Tabela nr 11: Skala na potrzeby oceny prawdopodobieostwa wystąpienia zagrożenia25 1 2 3 4 5 Bardzo mało prawdopodobne Bardzo małe prawdopodobieost wo wystąpienia Mało prawdopodobne W kontekście obecnych praktyk i procedur wystąpienie danego zdarzenia jest mało prawdopodobne. Umiarkowanie prawdopodobne Zdarzenie takie zaszło już w kraju o podobnym profilu/ w podobnych okolicznościach. Prawdopodobne Prawie pewne Istnieje duże prawdopodobieost wo zajścia zdarzenia. Istnieje bardzo duże prawdopodobieostw o, że dojdzie do zdarzenia, możliwie kilka razy. 20% prawdopodobieost wa zajścia zdarzenia w skali roku 50% prawdopodobieost wa zajścia zdarzenia w skali roku 80% prawdopodobieost wa zajścia zdarzenia w skali roku 95% prawdopodobieostw a zajścia zdarzenia w skali roku LUB 5% prawdopodobieost wa zajścia zdarzenia w skali roku Podczas omawiania „prawdopodobieostwa” należy pamiętad, że w przeciętnych warunkach klimatycznych zajście niektórych zmian, na przykład wystąpienie wyższych temperatur w określonym sezonie, jest bardzo prawdopodobne. Wystąpienie ekstremalnych zdarzeo związanych z klimatem, takich jak przypadki intensywnych opadów lub burze tropikalne, jest mniej prawdopodobne i prognozy takich zmian przewiduje się przy mniejszym stopniu pewności, chod mogę one przynieśd znaczne skutki. W przypadku niektórych zdarzeo, zwłaszcza tych związanych ze skutkami dla środowiska i społeczeostwa w kontekście zmiany klimatu, prawdopodobieostwo ich wystąpienia może byd bardzo trudne do określenia, na przykład w przypadku konfliktu z lokalną społecznością, który pojawia się wraz z coraz silniejszą konkurencją dotyczącą zmniejszających się zasobów wody. W takich przypadkach uczestnicy warsztatów muszą oszacowad prawdopodobieostwo wedle własnej oceny, biorąc pod uwagę słabe punkty i występujące naciski i presję. Uwzględnid muszą także to, jak społecznośd może przystosowad się do zmiany klimatu. Przykładowo, jeśli rolnicy muszą zacząd nawadniad grunty rolne, które wcześniej nawadniane były w drodze opadów, może to doprowadzid do nowych konfliktów i napiętych stosunków, które wcześniej nie były widoczne. DECYZJA: Na tym etapie kierownik ds. odporności na zmianę klimatu i specjaliści techniczni powinni 25 Podane tu skale są jedynie przykładowe. Kierownik projektu i kierownik ds. odporności na zmianę klimatu mogą postanowid o ich zmodyfikowaniu. podjąd decyzję, czy konieczne jest określenie działao przystosowawczych w celu zareagowania na zidentyfikowane zagrożenia. Jeśli uznano, że wszystkie zagrożenia są nieistotne, podejmowanie dalszych działao nie musi byd konieczne. Szczegółowa ocena ryzyka Po dokonaniu ewaluacji i uszeregowania zagrożeo związanych z klimatem zgodnie z ich priorytetami za pomocą oceny ryzyka na wysokim poziomie, przeprowadza się szczegółowe oceny ryzyka, które dają możliwośd uzyskania dokładniejszego obrazu znaczenia tych zagrożeo. Decyzja w sprawie tego, które potencjalne zagrożenia należy poddad szczegółowej ocenie, będzie zależed od podejścia do ryzyka ze strony wykonawcy projektu. Zaleca się, by „ekstremalne” i „wysokie” ryzyko (zgodnie z załącznikiem VI) poddawad bardziej szczegółowej ocenie, zaś dalsza analiza „umiarkowanego” ryzyka powinna zależed od uznania kierownika ds. odporności na zmianę klimatu lub kierownika projektu. 1. Szczegółowe oceny ryzyka obejmują analizy „off-line” przeprowadzane przez specjalistów, na przykład inżynierów, w celu dokonania ilościowej oceny zagrożeo, z uwzględnieniem zmiany klimatu. 2. W ramach takich ocen istotne jest precyzyjne określenie aspektów i charakterystyki zagrożenia klimatycznego, które mają największe znaczenie dla danej decyzji. Takie aspekty powinny obejmowad: skalę i kierunek zmiany, bazę statystyczną, średni okres oraz prawdopodobieostwo łączne wystąpienia zdarzeo. 3. W ramach takich ocen należy zbadad zdolnośd projektu, zgodnie z jego aktualnymi założeniami, do poradzenia sobie z istniejącą zmiennością klimatu oraz różnymi zagrożeniami klimatycznymi, jakie mogą wystąpid w przyszłości w trakcie okresu realizacji projektu (za pomocą wyników z modułu 2b). W ocenach takich zazwyczaj konieczne będzie zastosowanie modeli numerycznych opisujących jeden z elementów projektu, a oceny takie powinni przeprowadzad specjaliści. W takich ocenach można także wykorzystad modele oddziaływania na klimat (np. modele hydrologiczne, modele dotyczące ryzyka powodziowego itp.). Należy zbadad szereg zmian klimatu, jakie mogą zajśd w przyszłości, na podstawie licznych modeli klimatycznych oraz scenariuszy dotyczących emisji gazów cieplarnianych. (Dalsze informacje na temat tego, jak modelowad scenariusze dotyczące przyszłych zmian klimatu, znajdują się w załączniku VII). 4. Należy zaktualizowad rejestr ryzyka i matrycę ryzyka zgodnie z wynikami takich analiz. DECYZJA: Na tym etapie kierownik ds. odporności na zmianę klimatu i specjaliści techniczni powinni podjąd decyzję, czy konieczne jest określenie działao przystosowawczych w celu zareagowania na zidentyfikowane zagrożenia. Jeśli uznano, że wszystkie zagrożenia są nieistotne, podejmowanie dalszych działao nie musi byd konieczne. 2.3.5. Moduł 5: Zidentyfikowanie wariantów przystosowawczych Ten moduł pomaga zidentyfikowad środki przystosowawcze w celu uwzględnienia słabych punktów i zagrożeo związanych z klimatem, które zidentyfikowano poprzez zastosowanie modułów 1-4. Metodologia zakłada najpierw zidentyfikowanie możliwości zareagowania na słabe punkty i zagrożenia, a następnie przeprowadzenie szczegółowej oceny jakościowej i ilościowej takich możliwości. Proces identyfikowania możliwości zazwyczaj obejmuje: 1. Warsztaty umożliwiające zidentyfikowanie odpowiednich możliwości zareagowania na zidentyfikowane zagrożenia. Może to byd osobne spotkanie warsztatowe lub specjalna sesja w ramach innego warsztatu z udziałem zespołu projektowego podczas cyklu opracowywania projektu. 2. Spotkania w mniejszym gronie lub analizy „off-line” z ekspertami technicznymi (inżynierowie itp.) w celu uzyskania bardziej szczegółowego zrozumienia zalet i wad zidentyfikowanych możliwości. 3. Jeśli planowane jest przeprowadzenie warsztatów, kierownik ds. odporności na zmianę klimatu będzie musiał dopilnowad, by wzięli w nich udział odpowiedni eksperci techniczni, a także może rozważyd zaproszenie zewnętrznych zainteresowanych stron, na przykład przedstawicieli lokalnych władz lub społeczności, którzy mogą pomóc w bardziej szczegółowym opracowaniu potencjalnych możliwości. 4. Przed rozpoczęciem sesji w ramach warsztatów kierownik ds. odporności na zmianę klimatu powinien: zidentyfikowad przykłady najlepszych praktyk przystosowawczych dla projektów podobnego rodzaju oraz zaznajomid się ze szczegółowymi wytycznymi, które mają zastosowanie do danego projektu, stosując uznane na scenie międzynarodowej wytyczne, najlepsze praktyki biznesowe, normy inżynieryjne itp. Przykłady dla danego sektora przedstawiono w załączniku VIII w celach demonstracyjnych i kierownik ds. odporności na zmianę klimatu może się nimi posłużyd jako wzorem. 5. Celem samych warsztatów jest zidentyfikowanie możliwości, które będą odpowiednie dla celów i kryteriów pomyślnej realizacji projektu: Na potrzeby demonstracyjne na początku sesji w ramach warsztatów można przedstawid najlepsze praktyki oraz inne przykłady. Należy określid rodzaj projektu na podstawie typologii znajdującej się w załączniku I. Należy zastosowad listę kontrolną dotyczącą możliwości przystosowawczych (załącznik X) jako narzędzie wspomagające tzw. „burzę mózgów”. Należy zastosowad schemat określania zakresu możliwości przystosowawczych (zob. wzór w załączniku IX) w celu odnotowania zidentyfikowanych możliwości, które odpowiadają celom i kryteriom pomyślnej realizacji projektu. Należy posłużyd się listą przykładowych środków określonych dla niektórych sektorów znajdującą się w załączniku VIII, która ułatwi zidentyfikowanie tych rodzajów środków, które mogą znajdowad zastosowanie w przypadku różnych rodzajów projektów i określonych zagrożeo. Takie środki przedstawiono wyłącznie na potrzeby ilustracji przykładów. W przypadku każdego projektu należy uwzględnid takie czynniki jak jego lokalizację lub lokalizacje, akceptowalny poziom ochrony/odporności itp. 6. Należy wziąd pod uwagę „dobre zasady przystosowawcze” oraz „wytyczne dotyczące dobrej praktyki podejmowania decyzji z udziałem zainteresowanych stron”26, które są ważne i odpowiednie w najbardziej wrażliwych sektorach inwestycyjnych, oraz które można wykorzystad w procesie selekcji, a mianowicie poprzez: 26 zastosowanie zrównoważonego podejścia do zarządzania zagrożeniami klimatycznymi oraz zagrożeniami innego rodzaju – tj. ocena i wdrażanie podejścia do przystosowania się do zmiany klimatu z uwzględnieniem kontekstu całego projektu, skoncentrowanie się na działania identyfikujących, które są odpowiednie dla celów projektu i ułatwiają zarządzanie priorytetowymi słabymi punktami i zagrożeniami w obszarze klimatu, jakie zidentyfikowano w modułach 3-4, dążenie do zidentyfikowania środków, które dobrze sprawdzają się w warunkach niepewności (zob. ramka nr 9), w celu uwzględnienia przyszłej niepewności, współpracowanie z zainteresowanymi stronami i społecznościami – aby dopilnowad, by możliwości przystosowania się do zmiany klimatu nie miały dla nich niezamierzonych negatywnych konsekwencji, przed rozpoczęciem działao, opracowanie i przedstawienie celów oraz wyników w ramach strategii SMART (prostych, mierzalnych, osiągalnych, zorientowanych na rezultaty i określonych w czasie), unikanie rozwiązao utrudniających przystosowanie się do zmiany klimatu (tj. działao podejmowanych w celu wyeliminowania lub ograniczenia słabych punktów, które mają jednocześnie niekorzystny wpływ na inne systemy, sektory lub grupy społeczne, lub które pogłębiają słabe punkty takich innych systemów, sektorów lub grup społecznych). Na podstawie: UKCIP (2010). UKCIP Adaptation Wizard v 3.0. UKCIP, Oxford, www.ukcip.org.uk/wizard oraz HM-Treasury Supplementary Green Book Guidance, Accounting for the Effects of Climate change (Uzupełniające wytyczne dot. ekologii, Uwzględnianie skutków zmiany klimatu; wydane przez ministerstwo finansów Zjednoczonego Królestwa). czerwiec 2009. Rodzaje środków, które dobrze sprawdzają się w warunkach niepewności27 Rozwiązania typu „no regret”: środki, które są warte wprowadzenia obecnie (ponieważ przyniosą korzyści społeczno-gospodarcze, które, netto, przewyższają ich koszty) oraz będą nadal warte wprowadzenia w przyszłości, niezależnie od charakteru przyszłego klimatu. Takie środki z zasady będą neutralne pod względem kosztów. Rozwiązania typu „low regret”: środki, których koszty są względnie niskie oraz w przypadku których korzyści z nich płynące, w kontekście niepewności co do przyszłej zmiany klimatu, mogą potencjalnie okazad się większe z racji takiej przyszłej zmiany klimatu. Rozwiązania zakładające elastyczne lub przystosowawcze zarządzanie: takie środki obejmują wdrażanie rozwiązao przystosowawczych w sposób przyrostowy zamiast wprowadzania kosztownych rozwiązao przystosowawczych na dużą skalę za jednym razem. Oznacza to, że środki te należy zaprojektowad w taki sposób, by były one zasadne w obecnym kontekście, ale jednocześnie pozwalały na stopniowe zmiany, gdy wraz z czasem dostępnych będzie coraz więcej informacji. Przykładowo, opłacalnym podejściem może okazad się zwlekanie z wdrożeniem środków i jednoczesne badanie możliwości oraz współpracowanie z zainteresowanymi stronami w celu znalezienia najbardziej odpowiednich rozwiązao – takie podejście gwarantuje osiągnięcie odpowiedniego poziomu odporności w określonych ramach czasowych w przyszłości. Projektowanie rozwiązao elastycznych i otwartych pozwala na ich późniejsze dostosowanie, po przeprowadzeniu monitorowania, ewaluacji i systematycznej oceny ich wyników. Należy uważad, aby z góry nie wykluczyd żadnych alternatywnych rozwiązao, tak aby dany szkielet projektu oraz strategia jego wdrażania mogły zostad nadal dostosowane, a zmiany mogły zostad przedstawione na czas, w oparciu o doświadczenie. Solidne rozwiązania przystosowania: środki przystosowawcze oparte na elastycznym podejściu, które nie wyklucza przeprowadzenia działao przystosowawczych na późniejszym etapie. Są to rozwiązania, które dają wyniki dobre, ale niekoniecznie optymalne. Rozwiązania typu „win-win”: środki, które przynoszą pożądane wyniki pod względem minimalizowania zagrożeo klimatycznych lub wykorzystywania możliwości, a także wiążą się z innymi korzyściami społecznymi, gospodarczymi lub środowiskowymi. Mogą to byd środki, które wprowadzono pierwotnie z powodów innych niż zmiana klimatu, a które przynoszą również pożądane korzyści w dziedzinie przystosowania się do zmiany klimatu. Do tej kategorii można na przykład zaliczyd środki umożliwiające poprawę efektywności zużycia wody w rolnictwie, przemyśle lub w budynkach. Ubezpieczenia i inne inwestycje finansowe: ochrona ubezpieczeniowa dotycząca zagrożeo wynikających ze zmiany klimatu w drodze instrumentów finansowych jest rozwiązaniem alternatywnym lub uzupełniającym dla ochrony w drodze inwestycji w środki trwałe. Taka ochrona może okazad się mniej niezawodna na przestrzeni czasu, jako że koszt ubezpieczenia od ryzyka zapewnianego przez pośredników finansowych może znacznie wzrosnąd lub taka ochrona może w 27 Na podstawie: Willows i Connell (2003) oraz Wilby i Dessai (2010). ogóle nie byd oferowana. Środki „miękkie”: te środki mogą obejmowad szeroki zakres działao, takich jak zmiana alokacji zasobów, zmiany w zachowaniu, zmiany w działaniu zakładów (np. zmiana zasady działania elektrowni wodnej) oraz mogą prowadzid do faktycznej poprawy poziomu odporności lub zdolności do przystosowania się do zmiany klimatu same w sobie lub w drodze połączenia ich działania z innymi środkami. Na początku należy rozważyd szeroki zakres działao, aby zidentyfikowad dostępne rozwiązania. W załączniku X znajduje się lista kontrolna dla rozwiązao przystosowawczych wraz z opisami środków, które mogą pomóc w budowie zdolności do przystosowania się do zmiany klimatu oraz w realizacji działao przystosowawczych, o W niektórych przypadkach zamiast wprowadzania małych zmian w wariantach projektu, konieczne może okazad się rozważenie bardziej radykalnych różnic umożliwiających rozwiązanie problemów związanych ze słabymi punktami i zagrożeniami związanymi z klimatem. Przystosowanie się do zmiany klimatu będzie często obejmowad mieszany zestaw działao, w tym działania „miękkie” i „twarde”. Optymalny pakiet działao przystosowawczych może również obejmowad działania, które pozwalają na wykorzystanie nadarzających się możliwości. Należy wziąd pod uwagę: o „miękkie” rozwiązania, takie jak zmiana alokacji zasobów, zmiana w zachowaniu, szkolenia i budowanie zdolności, reformy instytucjonalne/restrukturyzacja, o krajowe i międzynarodowe standardy i kodeksy budowlane, wraz z istotnymi wymogami technicznym dotyczącymi projektowania i budowy, w celu dopilnowania, by stosowano wytyczne oparte na najlepszych praktykach w danym sektorze, o zastosowanie marginesów bezpieczeostwa, aby umożliwid poradzenie sobie z niepewnością dotyczącą zmiany klimatu, o „twarde” rozwiązania inżynieryjne, w tym przekształcenie istniejącej infrastruktury, np. rozważenie projektu technicznego, który uwzględnia coraz większe tempo zmiany klimatu i umożliwia modyfikację struktur projektu, jeśli w przyszłości zajdzie taka potrzeba, o ponowne opracowanie planów zarządzania ryzykiem w celu uwzględnienia zapobiegania zagrożeniom, działao przeprowadzanych w odpowiedzi na wystąpienie zagrożenia i gotowości do ich przeprowadzenia, w tym istotne plany awaryjne, o ochrona przed ryzykiem w drodze ubezpieczenia lub innych instrumentów finansowych (zakup opcji). Należy odnotowad długą listę możliwych rozwiązao przystosowawczych w rejestrze ryzyka (zob. załącznik V). Przykłady przydatnych wytycznych oraz literatury dotyczącej rozwiązao przystosowawczych 1. Komisja Europejska / Europejska Agencja Środowiska: Platforma CLIMATE-AD APT, studia przypadku w dziedzinie przystosowania się do zmiany klimatu28 2. Wpływ zmieniającego się klimatu w Europie (Impacts of Europe’s Changing Climate), sprawozdanie EAŚ nr 4/2008, rozdział 6: Przystosowanie się do zmiany klimatu29 3. UKCIP Adaptation Wizard30 4. UKCIP: Identyfikowanie rozwiązao przystosowawczych, 201031 5. Projekty dotyczące lokalnej i miejskiej gospodarki przestrzennej: Institute for Housing and Urban Development Studies (Instytut Badao nad Mieszkalnictwem i Rozwojem Obszarów Miejskich): (CLIMACT Prio) tool Capacity building and Decision Support tool (narzędzie do budowania zdolności i wspierające proces podejmowania decyzji): CLIMate ACTions Prioritization (narzędzie do określania priorytetów działao w obszarze klimatu)32 6. Sektor energetyki: ESMAP Hands-on Energy Adaptation Toolkit (HEAT) (zestaw praktycznych narzędzi do przystosowania się do zmiany klimatu w obszarze energetyki)33 7. Public Infrastructure Engineering Vulnerability Committee, PIEVC: PIEVC Engineering Protocol for Climate Change Infrastructure Vulnerability Assessment34 8. Departament ds. Ochrony Środowiska w Australii: Wpływ zmiany klimatu i zarządzanie ryzykiem – przewodnik dla przedsiębiorców i rządu35 7. Po sporządzeniu długiej listy możliwych rozwiązao przystosowawczych, kolejnym krokiem jest wybranie spośród tych rozwiązao krótkiej listy rozwiązao najlepiej pasujących do danego projektu: 28 http://climate-adapt.eea.europa.eu/sat 29 http://www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2008_4 30 http://www.ukcip.org.uk/wizard 31 http://www.ukcip.org.uk/adopt/ 32 http://www.ihs.nl/alumni/urban_professionals_information_for_alumni/climact_prio_tool/ 33 http://esmap.org/esmap/node/191 34 http://www.pievc.ca/e/index_.cfm 35 http://www.climatechange.gov.au/community/~/media/publications/local-govt/riskmanagement.ashx Należy sporządzid, poprzez eliminację i ocenę, krótką listę preferowanych rozwiązao, które są wykonalne pod względem środowiskowym, społecznym, technicznym i prawnym, stosując kryteria selekcji jakościowej. Można w tym celu zastosowad kryteria z list znajdujących się w ramce nr 2 i 3. Im więcej z tych kryteriów dane rozwiązanie spełnia, tym istnieje większe prawdopodobieostwo, że będzie ono odpowiednie i akceptowalne. Konieczne może byd określenie zestawu różnych środków w celu zapewnienia najbardziej solidnych ram przystosowawczych, które będą uwzględniad słabe punkty i zagrożenia zidentyfikowane w ramach modułów 3 i 4. Taka krótka lista preferowanych rozwiązao może byd następnie poddana bardziej szczegółowej ocenie w ramach modułu 6. Kryteria selekcji na potrzeby analizy rozwiązao przystosowawczych36 36 Skutecznośd: czy dane rozwiązanie umożliwia realizację ogólnego celu przystosowania się do zmiany klimatu? Solidnośd: czy dane rozwiązanie będzie niezawodne w obecnych warunkach klimatycznych oraz również w innych prawdopodobnych zmienionych warunkach klimatycznych w przyszłości? Równośd: rozwiązanie nie powinno mied negatywnego wpływu na inne obszary ani słabsze grupy społeczne. Czas: czy dane działanie może zostad faktycznie wdrożone i w jakich ramach czasowych? Pilnośd: jak szybko można wdrożyd dane rozwiązanie? Elastycznośd: czy dane rozwiązanie jest dostatecznie elastyczne, by sprawdziło się również w przyszłości? Zrównoważony charakter: czy dane rozwiązanie przyczynia się do zrównoważonego charakteru oraz do oszczędnego gospodarowania zasobami? Efektywnośd: czy korzyści płynące z działao przewyższają ich koszty? Koszt: czy w danym rozwiązaniu uwzględniono nie tylko koszty ekonomiczne, ale również koszty społeczne i środowiskowe? Możliwości: czy istnieją możliwości lub synergie z innymi planowanymi działaniami, które mogłyby wspierad dalsze działania przystosowawcze, jakie należy podjąd, np. uwzględniania kwestii przystosowawczych na wczesnych etapach planowania nowej budowli lub w odniesieniu do infrastruktury, która i tak jest modernizowana? Synergie: czy dane rozwiązanie przystosowawcze ograniczy również inne zagrożenia oprócz Na podstawie: UKCIP (2010). UKCIP Adaptation Wizard v 3.0. UKCIP, Oxford, www.ukcip.org.uk/wizard zagrożeo klimatycznych, przyczyniając się do osiągnięcia innych celów? Inne czynniki, które mogą mied znaczenie w danym kontekście. 8. Podczas rozważania istotnych rozwiązao przystosowawczych należy wziąd pod uwagę również: do kiedy należy podąd dane działania i dlaczego w takim okresie, jaki będzie wymagany poziom przystosowania, konsekwencje nadmiernego przystosowania i niedostatecznego przystosowania, w celu zadecydowania o wymaganym poziomie działao przystosowawczych. 9. Należy wybrad rozwiązania, które można wdrożyd w obecnych warunkach. 10. Następnie należy wybrad te rozwiązania, które można wdrożyd w obecnych warunkach lub w perspektywie średnioterminowej, ale które wymagają większej ilości badao i analiz, lub też zaangażowania instytucji rządowych lub społeczności jeszcze przed podjęciem decyzji o ich realizacji. 11. Należy przygotowad ramy planowania dla tych rozwiązao, które mogą byd istotne dopiero na późniejszym etapie, a w odniesieniu do których konieczne jest przeprowadzenie kompleksowego planowania oraz zgromadzenie dalszych informacji i ich przeanalizowanie. 12. Należy określid horyzont czasowy realizacji rozwiązao przystosowawczych w kontekście danego projektu, uwzględniając okres realizacji projektu, a także należy określid, w jakim okresie oczekuje się uwidocznienia korzyści płynących z jego wdrożenia. 13. Rozwiązania należy również sprawdzid pod kątem celów projektu. Ma to potwierdzid, że działania pozwolą na nieprzerwaną realizację takich celów. 14. Koocową krótką listę środków związanych z odpornością na zmiany klimatu należy odnotowad w rejestrze ryzyka. Niektóre środki będą wymagad dalszej oceny pod kątem ekonomicznym (moduł 6), podczas gdy inne mogą zostad potwierdzone na tym etapie. DECYZJA: Kierownik ds. odporności na zmianę klimatu i specjaliści techniczni powinni na tym etapie zadecydowad, czy przeprowadzid ocenę rozwiązao przystosowawczych (moduł 6). Przykładowo, jeśli wszystkie zidentyfikowane środki przystosowawcze są środkami typu „no regret”, w takim przypadku dalsza ich ocena nie jest konieczna. 2.3.6. Moduł 6: Ocena możliwości adaptacyjnych Celem każdej analizy kosztów i korzyści (AKK), na podstawie wymogów dla, przykładowo, finansowania projektów inwestycyjnych na szeroką skalę w ramach Funduszy Strukturalnych, jest dokonanie wyboru skutecznych i „optymalnych” opcji, tj. tych, które przyczyniają się do maksymalizacji korzyści netto. Z kolei w kontekście zmian klimatycznych, co zostało omówione w Module 5, chodzi nie tylko o dokonanie wyboru opcji skutecznych, lecz także solidnych w kontekście niepewności związanych z przyszłymi zmianami klimatycznymi. W efekcie określenie strategii wyboru opcji skupia się w tym samym stopniu na zarządzaniu ryzykiem związanym ze zmianami klimatycznymi, co na skuteczności. Dlatego też metodologia AKK w kontekście zmian klimatycznych przedstawionych w niniejszym Module opiera się na standardowej metodologii AKK. Uznaje się, że stosujący niniejsze wytyczne są zaznajomieni z tą metodologią, tak więc nacisk jest położony na dostosowanie AKK pod kątem decyzji inwestycyjnych, w tym – częściowo lub w całości – decyzji adaptacyjnych w odniesieniu do zmian klimatycznych. Metodologia zakłada, że zostanie przeprowadzona ocena ekonomiczna, tj. z perspektywy danego paostwa, w odróżnieniu od oceny finansowej, która obejmuje jedynie odpowiednie oddziaływanie dla podmiotu promującego projekt. Ekonomika zmian klimatycznych jest stosunkowo słabiej rozwinięta w porównaniu z oceną opcji. Należy opierad się głównie na metodologiach standardowych. Przykładami użytecznych wskazówek są: „Zielona Księga” Ministerstwa Skarbu Wielkiej Brytanii w sprawie „Oceny i ewaluacji prowadzonej przez rząd centralny”. 37 Wytyczne UKCIP w zakresie kalkulacji kosztów, które opierają się na ogólnym podejściu Zielonej Księgi.38 Przewodnik OECD „Analiza kosztów i korzyści a środowisko” przedstawia przegląd głównych podejśd i wyzwao metodologicznych w odniesieniu do wyceny oddziaływania nierynkowego (wartości użytkowe i nieużytkowe)39. 37 www.hm-treasury.gov.uk/d/green_book_complete.pdf 38 Wytyczne UKCIP w zakresie kalkulacji kosztów zawierają: Przegląd: http://www.ukcip.org.uk/wordpress/wp-content/PDFs/Costings_overview.pdf Szczegółowe wytyczne wdrożeniowe: http://www.ukcip.org.uk/wordpress/wpcontent/PDFs/Costings_Implementation.pdf Arkusz kalkulacji kosztów: http://www.ukcip.org.uk/costings/costing-spreadsheet/ Studia przypadku, obejmujące sektory zdrowia, budynków dziedzictwa narodowego, ogrodów dziedzictwa narodowego, zarządzania zasobami drogowymi, nieruchomości i ubezpieczeo oraz turystyki: http://www.ukcip.org.uk/costings/case-studies/ W odróżnieniu od kilku poprzednich modułów, w niniejszym module nie stosujemy wyraźnego rozróżnienia pomiędzy ocenami „wysokiego szczebla” a ocenami „szczegółowymi”. Pierwsze odpowiadają AKK podejmowanej w ramach wstępnego badania wykonalności, drugie zaś odnoszą się do pełnego badania wykonalności. Wstępne badanie wykonalności zawiera skróty, takie jak korzystanie ze standardowych cen jednostkowych w celu dokonania oceny (finansowych i ekonomicznych) kosztów i korzyści. 1. Należy określid granice projektu Określenie granic projektu obejmuje bezpośrednie i pośrednie oddziaływanie na klimat oraz na interesariuszy projektu, których należy uwzględnid w ocenie opcji. Działania przygotowawcze w ramach projektu zidentyfikują zagrożenia związane ze zmianami klimatycznymi oraz ich zakres. Jeśli chodzi o projekty na szeroką skalę, można w tym celu opracowad rejestr zagrożeo i/lub przeprowadzid warsztaty w zakresie identyfikacji zagrożeo, określające, jak to ma miejsce w standardowej AKK, natężenie i prawdopodobieostwo wystąpienia oddziaływania różnych (niepodlegających łagodzeniu) ryzyk (co zostało omówione w module 4), Oddziaływanie jest rozpoznawane pod kątem jakościowym w okresie przewidywania ustalonym dla projektu, Stwierdzone przypadki oddziaływania zostaną poddane ocenie w ramach co najmniej jednego scenariusza przyszłych zmian klimatycznych (zob. etap 3 poniżej). W przypadku projektów o długiej trwałości aktywów (>20 lat), należy ocenid większą liczbę scenariuszy. „Matryce oddziaływania” w metodologii UKCIP w zakresie kalkulacji kosztów Metodologia UKCIP w zakresie kalkulacji kosztów obejmuje „matryce oddziaływania”, które pomagają w zrozumieniu powiązao pomiędzy zdarzeniami w zakresie zmian klimatycznych oraz przypadków oddziaływania właściwych dla danego sektora, które mogą byd istotne finansowo i ekonomicznie na poziomie projektu. Matryce są dostępne dla następujących sektorów: Obszary przybrzeżne, Zasoby wodne, Rolnictwo, Budynki i infrastruktura. Źródło: Metroeconomica (2004) 2. Należy określid czas przewidywania oraz stopę dyskontową 39 Okres przewidywania dla AKK powinien odzwierciedlad okres użyteczności ekonomicznej całości projektu inwestycyjnego, http://www.oecd.org/greengrowth/environmentalpolicytoolsandevaluation/costbenefitanalysisandtheenvironmentrecentdevelopments.htm Tak jak w przypadku standardowej AKK, inwestycje projektowe muszą uwzględniad odnawianie się aktywów dla komponentów inwestycji o krótszym okresie użyteczności ekonomicznej, W przypadku projektów inwestycyjnych współfinansowanych ze środków publicznych, na szczeblu krajowym i/lub UE zaleca się wybór jednej stawki dyskontowej. W przypadku braku takowej, należy rozważyd zastosowanie stawek podlegających spadkowi wraz z upływem czasu. W projektach środowiskowych, w tym obejmujących zmiany klimatyczne, zalecanym podejściem jest przywiązanie większej wagi do długoterminowych kwestii występujących w ramach jednego pokolenia, co zostało omówione w poniższej ramce. Stawka dyskontowa Kwestia dyskontowania ma znaczenie dla ekonomicznej analizy zmian klimatycznych, ponieważ obejmuje ona długie skale czasowe, kwestie mające znaczenie w ramach jednego i wielu pokoleo oraz potencjalne uwzględnienie niemarginalnych (katastroficznych) zmian odczuwanych przez społeczeostwo. Wybór odpowiedniej stawki dyskontowej dla procesu decyzyjnego w zakresie zmian klimatycznych jest źródłem kontrowersji i debat. W standardowej AKK stosuje się typowo tę samą stawkę dyskontową w całym okresie przewidywania. Na poziomie UE nie zaleca się obecnie przyjęcia konkretnej wartości dyskontowania w kontekście zmian klimatycznych. Dodatkowa lektura: EEA (2007). Zmiany klimatyczne: koszt niepodejmowania działao oraz koszt adaptacji. Raport techniczny EEA nr 13/2007. 3. Należy ustanowid linię/linie odniesienia Odzwierciedlając podejście każdej standardowej AKK, linia odniesienia projektu odzwierciedla sytuację „bez projektu”, tj. bez wdrożenia opcji dostosowania się do zmian klimatycznych. Linia odniesienia projektu jest scenariuszem „braku działania” w odniesieniu do oczekiwanych przyszłych scenariuszy dotyczących klimatu, o Należy opracowad co najmniej jeden scenariusz uwzględniający przyszłe zmiany klimatyczne, o Projekty o długich okresach przewidywania (>20 lat) powinny uwzględniad większą liczbę scenariuszy zmian klimatycznych i tym samym większą liczbę linii odniesienia projektu, o Linia odniesienia musi uwzględniad oczekiwane przypadki oddziaływania wszelkich polityk łagodzenia zmian klimatycznych, o Jeśli dany scenariusz okaże się prawdopodobny, można zastosowad linię odniesienia projektu, która przyjmuje, że warunki klimatyczne pozostaną podobne w przyszłości, Matryce oddziaływania mogą pomagad w kwantyfikacji wskaźników rezultatu dla linii odniesienia. 4. Należy określid koszty i korzyści płynące z poszczególnych opcji Należy sporządzid krótką listę technicznie i prawnie wykonalnych opcji/zestawów opcji, w oparciu o wskazówki zawarte w Module 5, Tak jak w standardowej AKK, należy upewnid się, że uwzględniona została opcja "brak działania", Przygotowując strategię należy rozważyd charakter zagrożeo związanych ze zmianami klimatycznymi, na które narażony jest projekt: o Jeśli jedynie stopniowo pogłębiają się one z czasem, wówczas efektywną kosztowo jest strategia okresowego wdrażania opcji wraz ze zwiększaniem poziomów ochrony przed zagrożeniami. Wykonalny może byd także projekt z wbudowaną elastycznością, celem przeprowadzania dalszych aktualizacji („quasi-opcje"), tj. w przypadku, gdy aktualizacje mają miejsce w momencie, gdy zgromadzona zostanie szerzej zakrojona wiedza na temat poziomów zagrożenia ze strony zmian klimatycznych40. o Jeżeli środki adaptacyjne zabezpieczają przed ekstremalnymi zmianami klimatycznymi, wówczas preferowane są wysokie poziomy ochrony przed zagrożeniami od samego początku; są one również efektywne kosztowo o Jeżeli elastycznośd projektu jest ograniczona, tak jak w przypadku prac budowlanych, środki adaptujące do zmian klimatycznych muszą byd wdrożone z góry, Należy określid inne przypadki oddziaływania rynkowego (koszty i korzyści) projektu oraz wtórne i nierynkowe przypadki oddziaływania w zakresie projektu dla scenariuszy projektowych, o Ochrona przed zagrożeniami uzyskana dzięki opcjom powinna przynieśd efekt w postaci uniknięcia przyszłych kosztów po stronie podmiotu promującego oraz, w miarę możliwości, innych interesariuszy, np. wynikających ze szkód i zatrzymania produkcji, o Należy rozważyd negatywny wpływ na innych interesariuszy, o Należy rozważyd, czy wartości użytkowe i nieużytkowe projektu mają zostad uwzględnione – jak to ma powszechnie miejsce w przypadku projektów środowiskowych, Oszacowanie liczby jednostek fizycznych zidentyfikowanych kosztów i korzyści dla okresu przewidywania, 5. Należy określid koszty i korzyści płynące z poszczególnych opcji adaptacyjnych 40 Tak jak w każdym projekcie inwestycyjnym, należy dążyd do ustalenia kosztów inwestycyjnych i operacyjnych opcji, Projekt TE2100 przedstawiony w ramce 1 jest przykładem zastosowania quasi-opcji. o Nie jest to możliwe, jeśli środki wprowadzane na rzecz uzyskania odporności na zmiany klimatyczne są integralną częścią projektu. W takich przypadkach można zbadad koszty cyklu życia opcji o różnych poziomach ochrony, w zakresie redukcji zagrożenia w porównaniu z ustępstwami kosztowymi (zob. etap 8), Ustalenie wartości jednostkowych dla innych kosztów oraz korzyści dla projektu, Można zastosowad metodę przeniesienia korzyści, w celu oszacowania kosztów projektu dla podmiotu promującego w postaci przyszłych kosztów, których dało się uniknąd oraz przypadków oddziaływania rynkowego na innych interesariuszy, którego dało się uniknąd (koszty historyczne w innych aspektach), jednakże metodę tę należy stosowad z ostrożnością. Należy oszacowad oddziaływanie nierynkowe według standardowych metodologii dla projektów środowiskowych, Należy obliczyd Aktualną Ekonomiczną Wartośd Netto (AEWN) poszczególnych opcji/zestawów opcji w ramach ustalonego scenariusza w cyklu życia projektu. Przy porównywaniu kosztów i korzyści z sytuacją po zastosowaniu i bez zastosowania środków przystosowawczych do zmian klimatycznych w danym scenariuszu stosowane jest standardowe podejście przyrostowe, Jeżeli strategia obejmuje quasi-opcje o opóźnionym zastosowaniu środków adaptacyjnych, oszacowanie kosztów musi byd oparte na podejściu drzewka decyzyjnego. Musi ono uwzględniad prawdopodobieostwo konieczności zastosowania dalszych środków ochronnych w przyszłości, co oznacza również koniecznośd koordynacji czasowej. Wówczas może byd ustalony średni ważony koszt adaptacji obecnie i w przyszłości. W rzadkich przypadkach dostępności scenariuszy probabilistycznych (np. przewidywania klimatyczne UKCP09 dla Wielkiej Brytanii), mogą byd one zastosowane przy podejmowaniu bardziej szczegółowych analiz statystycznych szacunków oczekiwanych rezultatów (oczekiwana AEWN ważona prawdopodobieostwem). 6. Ocena skuteczności zabezpieczenia oraz pewności oddziaływania opcji Należy dokonad przeglądu rozważanych opcji/zestawów opcji, pod kątem równego poziomu ich skuteczności w kontekście zmniejszania narażenia na zagrożenia płynące ze zmian klimatycznych (tj. „skuteczności zabezpieczenia”) oraz pewności ich oddziaływania w postaci redukcji zagrożenia, o Jeżeli rozważane opcje adaptacyjne nie będą w równym stopniu skuteczne w redukowaniu zagrożeo związanych z narażeniem na zmiany klimatyczne, samo oszacowanie skuteczności ekonomicznej (AEWN) nie wystarcza jako podstawa wyboru pomiędzy nimi. o Opcje będące pod kontrolą podmiotu decyzyjnego poprzez inwestycje lub ulepszenia operacyjne są bardziej wiarygodne pod względem ich oddziaływania, niż opcje „miękkie” (np. wpływanie na zmiany zachowao konsumentów), Należy porównad skutecznośd zabezpieczenia oraz pewnośd oddziaływania z powiązanymi kosztami Jeżeli ustępstwa pomiędzy redukcją ryzyka a kosztami opcji wykazują znaczne, odkryte (otwarte), resztkowe zagrożenie ze strony zmian klimatycznych, należy wprowadzid uzupełniające środki adaptacyjne wraz z opcją. Jeśli nie jest to możliwe, wówczas opcja nie jest atrakcyjna i nie powinna byd brana pod uwagę. Jeśli pewnośd co do skuteczności opcji w stosunku do kosztów nie jest akceptowalna, wówczas należy rozważyd wyłączenie tej opcji z procesu oceny. 7. Należy ocenid oddziaływanie na kwestię dystrybucji Etapy 1 i 4 dotyczą oddziaływania projektu (pozytywnego/negatywnego) na interesariuszy innych niż podmiot promujący, Należy dokonywad oddzielnej oceny przypadków oddziaływania, Należy zdecydowad, czy są one takich rozmiarów, aby byd rozważanymi w procesie dokonywania wyboru opcji, Jeżeli tak, należy ustalid w jaki sposób należy włączyd kwestie dystrybucji: o poprzez nadanie (subiektywnych) wag kosztom i korzyściom dla tych interesariuszy podczas obliczania AEWN, lub o poprzez przyjęcie przypadków oddziaływania na dystrybucję za wyraźne (i subiektywne) kryterium decyzyjne. 8. Należy ustalid zasadę podejmowania decyzji w sprawie wyboru opcji Wdrożenie opcji adaptacyjnych jest niezbędną częścią zarządzania zagrożeniami płynącymi ze zmian klimatycznych. Wybór opcji niezapewniających w równym stopniu skuteczności zabezpieczenia zakłada koniecznośd podjęcia ryzyka. Co więcej, nie wszystkie opcje będą w równym stopniu skuteczne w przypadku różnych założeo kluczowych lub alternatywnych scenariuszy w zakresie zmian klimatycznych. Zasada decyzji powinna więc byd ustawiona w kontekście zarządzania zagrożeniami. Co więcej, może zaistnied koniecznośd zintegrowania kwestii dystrybucji (etap 7). Należy wpierw ustalid podejście podmiotu decyzyjnego do kwestii zagrożeo związanych ze zmianami klimatycznymi: o Jeżeli podmiot decyzyjny lubi podejmowad ryzyko, wówczas należy dokonad wyboru jedynie kwestii skuteczności ekonomicznej oraz strategii opcji o najwyższej AEWN, o Jeżeli podmiot decyzyjny wykazuje neutralne podejście do ryzyka, wówczas należy wybrad opcję o najwyższej (prostej) średniej AENW z odpowiedniego testu wrażliwości w przypadku wyboru jednego scenariusza lub spośród różnych scenariuszy w przypadku wyboru wielu scenariuszy, o Jeżeli podmiot decyzyjny jest negatywnie nastawiony do ryzyka, wówczas należy wziąd pod uwagę dystrybucję AENW w konwencjonalnych badaniach wrażliwości lub symulacji scenariuszy, po to aby wybrane zostały opcje mocne – oferujące lepszą ochronę przed zagrożeniami w stosunku do ich kosztów, Następnie, w wymaganym zakresie, należy zintegrowad wszelkie inne aspekty niezwiązane ze skutecznością ekonomiczną oraz podejście do ryzyka w zasadzie decyzji, takie jak kwestie dystrybucji lub akceptacji społecznej. Jest to odpowiednie dla projektów prowadzonych na szeroką skalę, o porównywalnie szerokich granicach projektu, Należy podjąd decyzję w zakresie wag, które należy przypisad w (wymaganej) zasadzie decyzji w ramach analizy wielokryteriowej, W przypadku projektów o neutralnie lub negatywnie nastawionych do ryzyka podmiotów decyzyjnych, użyteczne może byd mapowanie AENW z badao wrażliwości i/lub scenariuszy na matrycy opłacalności (zob. przykład w poniższej tabeli 12); Tabela 12 Przykład matrycy opłacalności w odniesieniu do AENW ocenianych opcji AENW Opcje adaptacyjne Brak zmian klimatycznyc h (opcja) Scenariusz Scenariusz klimatyczny 1 klimatyczny 2 Scenariusz klimatyczny 41 *…n…+ Opcja „brak działania” Działanie adaptacyjne 1 Działanie adaptacyjne 2 Działanie adaptacyjne *…1…+ *Źródło: na podstawie Metroeconomica (2004)+ Wreszcie, w oparciu o ustanowioną zasadę decyzji można stworzyd ranking opcji/zestawów opcji adaptacyjnych, a najlepsza z nich zostanie wybrana do wdrożenia w ramach projektu. Niezależnie od typu i rozmiaru projektu, najważniejszą zmianą podczas przeprowadzania AKK dla projektów zakładających stosowanie środków adaptacyjnych do zmian klimatycznych jest zasada decyzji. Bierze się to z uznania faktu, że negatywnie nastawiony do ryzyka podmiot decyzyjny (większośd z nich) będzie chciał wybrad opcje w ramach strategii kompromisu pomiędzy ryzykiem a zyskiem, nie zaś te, które oferują maksymalną skutecznośd ekonomiczną, która jest celem standardowej AKK. NALEŻY ZDECYDOWAĆ: Na tym etapie nadal można podjąd decyzję o wybraniu opcji „brak działania” (tj. nieadaptowanie). W takim przypadku nie będzie konieczne dalsze postępowanie w zakresie opracowania i integracji planu działao na rzecz adaptacji (Moduł 7). 41 Aby uchwycid zakres niepewności związanych z przewidywaniami dotyczącymi zmian klimatycznych, powodowanych przez niepewności związane z modelem klimatycznym oraz scenariuszem emisji, dla projektów długoterminowych zaleca się zbadanie większej liczby scenariuszy zmian klimatycznych, w oparciu o wiele modeli klimatycznych i scenariuszy emisji. 2.3.7. Moduł 7: Integracja planu działania na rzecz adaptacji z cyklem rozwoju projektu 1. Po przeprowadzeniu oceny opcji (Moduł 6) należy podjąd decyzję w zakresie modyfikacji projektu technicznego oraz opcji zarządzania, w razie konieczności. Należy zintegrowad środki na rzecz odporności na zmiany klimatyczne z projektem oraz umowami na etapie „Przetarg/Budowa” cyklu oceny projektu (zob. tabela 6), 2. Należy podjąd następujące działania podczas opracowywania planu wdrażania zatwierdzonego zakresu środków na rzecz odporności na zmiany klimatyczne: Identyfikacja jasnych ról i odpowiedzialności wśród odpowiednich, zaangażowanych w projekt interesariuszy (w szczególności wykonawcy i dostawcy), jasnych opisów sposobów wdrażania opcji adaptacyjnych (np. poprzez umowy dostaw, poprzez przeniesienie zagrożenia na ubezpieczających) oraz wymogów wdrożeniowych pod kątem zasobów (personel, potrzeby technologiczne i finansowe), Identyfikacja działao wymagających współpracy instytucjonalnej i wspólnotowej. W tych przypadkach należy opracowad plany konsultacyjne i komunikacyjne oraz harmonogram działao, 3. Należy przygotowad plan finansowania środków Należy wyraźnie zadeklarowad, w jaki sposób projekt będzie zarządzał zagrożeniami i obszarami wrażliwymi w kontekście zmian klimatycznych, Jeśli chodzi o finansowanie opcji wysokokosztowych (inwestycyjnych), procedura przetargowa w odniesieniu do finansowania nie różni się od standardowego finansowania projektów. Raport z badania wykonalności projektu wspierający wniosek o finansowanie zawierad będzie opis sposobu zajmowania się niepewnością i zagrożeniami. Pomoże to również w wykazaniu odporności na zmiany klimatyczne przed podmiotami finansującymi, W odniesieniu do finansowania opcji niskokosztowych (zmiany procedur miękkich i operacyjnych), jedynym źródłem finansowania wzrostu kosztów operacyjnych będą klienci firmy, np. konsumenci wody lub energii itp. W przypadku miękkich opcji, mogą oni również byd uwzględnieni we wniosku o finansowanie dla opcji wysokokosztowych, jednakże nie może to stanowid osobnego wniosku. (Zewnętrzne podmioty finansujące nie zajmują się finansowaniem wzrostu kosztów operacyjnych, które mogą byd związane z wdrażaniem opcji niskokosztowych na rzecz usprawnieo operacyjnych,) 4. Przygotowanie planu monitorowania i reakcji Należy dokonywad regularnych przeglądów i monitorowad, czy decyzje adaptacyjne przynoszą korzyści w postaci oczekiwanego poziomu odporności / ochrony: o Należy przeprowadzad działania monitorujące oraz systematyczną ocenę skuteczności środków, o Należy opracowad listę kontrolną lub plan monitorowania i oceny, aby upewnid się, że wyciągane są wnioski wzbogacające trwały proces zapewniania odporności. Plan ten powinien zawierad odpowiednie i konkretne wskaźniki w zakresie oddziaływania, rezultatów i wydajności, w celu konsekwentnego wyciągania wniosków na poziomie projektu. Ocena skuteczności projektu powinna opierad się na linii odniesienia, opisującej obecne warunki przed rozpoczęciem projektu inwestycyjnego. Postępy są wówczas mierzone poprzez porównanie wskaźników na danym etapie wdrażania ze wskaźnikami przewidzianymi w oryginalnej linii odniesienia. o Należy dokonywad systematycznego przeglądu istotności i skuteczności decyzji adaptacyjnych poprzez przyjęcie ciągłego podejścia ukierunkowanego na ulepszanie, Należy określid, czy niezbędne jest podjęcie działao dostosowawczych: o Po zmierzeniu skuteczności projektu, należy rozważyd zakres, w którym przynosi on oczekiwane i pożądane wyniki, o Należy zdecydowad, czy zaakceptowad obserwowane oddziaływanie, w tym straty, rozważyd, czy zrekompensowad straty rozszerzeniem zakresu ubezpieczenia, i/lub o Przeprowadzid procedurę dostosowania do określonego projektu oraz, w razie konieczności, strategię wdrażania, bez utrudniania wdrażania dalszych środków adaptacyjnych w przyszłości. 3. ZAŁĄCZNIKI 3.1. Załącznik nr I: Typologia inwestycji / projektów Główna kategoria projektu Energia Podkategoria Produkcja energii elektrycznej Typ projektu Konwencjonalna elektrownia cieplna Elektrownia cieplna w cyklu kombinowanym Turbiny gazowe Duża elektrownia wodna Mała elektrownia wodna Energia wiatrowa Energia słoneczna Infrastruktura ciepłownicza Ciepłownia na paliwa kopalne Ciepłownia na biomasę Ciepłownia geotermalna Kogeneracja Energia elektryczna Ciepłownia kogeneracyjna na paliwa kopalne Ciepłownia kogeneracyjna na biogaz Sieci przesyłowe Sieci rozdzielcze Paliwa Budynki (025-030 + 070) Infrastruktura: Transport (06-022 + 072-074) Infrastruktura środowiskowa (03-05) Technologie informacyjnokomunikacyjne (048-049) Budynki komercyjne Rurociągi i instalacje gazowe Rurociągi i instalacje ropy naftowej Obiekty komercyjne (np. Centra handlowe, magazyny, obiekty biurowe) Hotele i obiekty turystyczne itp. Budynki mieszkalne Budownictwo mieszkaniowe Budynki użyteczności publicznej Infrastruktura oświatowa Szpitale i inna infrastruktura opieki zdrowotnej Koleje Autostrady i drogi Mosty Lotniska Porty Śródlądowe drogi wodne Oczyszczanie ścieków Zaopatrzenie w wodę pitną Gospodarka odpadami stałymi Zapobieganie powodziom Przemysł Różne Przewodowe sieci technologii informacyjno-komunikacyjnych Bezprzewodowe sieci technologii informacyjno-komunikacyjnych Sprzęt elektryczny, urządzenia elektryczne Produkcja metalowych wyrobów gotowych Meble i produkty powiązane Maszyny i inne urządzenia przemysłowe Sprzęt transportowy Przemysł chemiczny Produkcja tworzyw sztucznych i gumy Przemysł tekstylny, odzieżowy, skórzany Produkcja podstawowych środków chemicznych Inne środki chemiczne Farby i kleje Pestycydy, nawozy Produkty ropy naftowej i węgla Produkty farmaceutyczne Żywice, guma syntetyczna Mydła Obróbka drewna Produkty drewniane Ścier drzewny i papier Produkcja wyrobów z mineralnych surowców niemetalicznych Cegły, dachówki i ceramika Cement Szkło 3.2. Załącznik nr II: Studium przypadku przedstawiające zastosowanie Wytycznych do kosztów i korzyści zapobiegania powodziom w Kopenhadze Miasto Kopenhaga przeprowadziło badania na rzecz poprawy oceny ryzyka i długoterminowego planowania adaptacji klimatycznej. Wyniki analiz wyraźnie wykazały istotną korzyśd z przeprowadzania takich ocen ryzyka i analiz alternatywnych wariantów adaptacji w sposób zintegrowany. Proces analizy obejmował działania w znacznym stopniu zbliżone do siedmiu modułów Wytycznych, a zatem przykład ten może służyd jako ilustracja wdrożenia tych modułów w praktyce. Moduł 1-3: Ogólna ocena Proces obejmował w pierwszej kolejności ogólną ocenę rodzaju oddziaływao zmian klimatu, które mogłyby wpłynąd na budynki i infrastrukturę w Kopenhadze. Ocena wykazała, że większośd istotnych zagrożeo związana była z podwyższeniem poziomu morza i skrajnymi opadami deszczu, a zatem zdarzenia te poddano bardziej szczegółowej analizie. Moduł 1: Analiza wrażliwości Przeanalizowano wrażliwośd różnego rodzaju budynków i infrastruktury na powodzie. Analiza obejmowała mapowanie różnych rodzajów budynków i infrastruktury oraz ocenę potencjalnych szkód spowodowanych przez powódź dla poszczególnych budynków lub obiektów infrastrukturalnych. Analizę przeprowadzono z uwzględnieniem wszelkich potencjalnych szkód i przeliczono dla „komórek” o wymiarach 100 x 100 metrów. Moduł 2: Ocena narażenia Prawdopodobieostwo obecnych i przyszłych skrajnych opadów deszczu i podwyższenia poziomu morza analizowano dla jednego kluczowego scenariusza zmian klimatu (obejmującego jeden scenariusz emisji gazów cieplarnianych (IPCC A2 – zob. załącznik nr VII) i dla jednego zmniejszonego globalnego modelu klimatycznego. W ramach tego scenariusza szacowano liczbę zdarzeo nadzwyczajnych (np. skrajnych opadów deszczu) na okres 100 lat. W ramach badania przeprowadzono również jakościowe analizy wrażliwości dla alternatywnych scenariuszy zmian klimatu. Moduł 3: Analiza narażenia W oparciu o szczegółowe modele hydrologiczne przeanalizowano narażenie na różne zdarzenia (ulewne opady deszczu i podwyższony poziom morza) oraz wyliczono ogólne średnie prawdopodobieostwo powodzi dla każdej z komórek. Rys. 1 przedstawia mapę Kopenhagi z oznaczeniem narażenia. Obszary zaznaczone kolorem czerwonym są najbardziej narażone na powodzie w okresie 100 lat. Rys. 8: Narażenie na powodzie w Kopenhadze w wyniku skrajnych opadów deszczu Wysoki poziom narażenia Niski poziom narażenia Moduł 4: Ocena ryzyka Koszty szkód ekonomicznych oszacowano w oparciu o szkody w odniesieniu do budynków, stacji, dróg itp. w okresie 100 lat dla każdej z komórek. Umożliwiło to oszacowanie ogólnych kosztów szkód. Wyniki przedstawiono w tabelach 1 i 2 poniżej. Jak wyjaśniono powyżej, szacunki dotyczą wyłącznie jednego scenariusza zmian klimatycznych. Moduł 5: Identyfikacja wariantów adaptacji Dokonano identyfikacji i oceny alternatywnych działao adaptacyjnych. Obejmowały one budowę rowów i zmiany w systemach gospodarki wodami opadowymi (np. alternatywne rozwiązania retencyjne z wykorzystaniem parków i obszarów zielonych do zatrzymywania wody oraz rozszerzenie przepustowości sieci kanalizacyjnej). Moduł 6: Analiza wariantów adaptacji W ramach analizy wariantów adaptacji oceniano alternatywne scenariusze z uwzględnieniem i bez uwzględnienia wariantów adaptacji. Następnie zmiany ogólnych kosztów szkód porównano z kosztami wariantów adaptacji. Ogólna analiza kosztów i korzyści działao obejmowała okres 100 lat. W przypadku podwyższania poziomu morza określono zaledwie jeden pakiet działao adaptacyjnych uwzględniony w analizie numerycznej. W tabeli 13 przedstawiono koszt szkód z uwzględnieniem i bez uwzględnienia działao adaptacyjnych oraz koszt działao w odniesieniu do podwyższenia poziomu morza. Zysk netto wyliczono na ok. 16 mld DKK (ok. 2 mld EUR). Innymi słowy, wdrażanie działao przeciwdziałających podwyższeniu poziomu morza jest wyraźnie efektywne kosztowo. Tabela 13: Wartości bieżące netto podwyższania poziomu morza (1 metr na 100 lat) w mln DKK: Scenariusze alternatywne Koszt szkód bez wdrażania działao Wartośd bieżąca netto 20 098 Koszt szkód po wdrożeniu działao 189 Zysk 19 908 Koszt działao 3 997 Zysk netto 15 911 W odniesieniu do skrajnych opadów deszczu koszty możliwych wariantów adaptacji istotnie odbiegają od poziomu generowanych przez nie korzyści. W tabeli 14 przedstawiono znaczenie przeprowadzania analizy wariantów oraz wyboru działao generujących optymalne ogólne wyniki ekonomiczne. Przykład ten wykazuje, że w przypadku najtaoszego z wariantów zysk związany z zapobieganiem powodziom jest znaczny, jednak w przypadku najdroższego wariantu nieistotny. Wybór efektywnego kosztowo działania może generowad zysk netto w wysokości ok. 8 mld DKK (nieco powyżej 1 mld EUR). Tabela 14: Wartości bieżące netto dla skrajnych opadów deszczu w mld DKK Scenariusze alternatywne Koszt szkód bez wdrażania działao Koszt szkód po wdrożeniu najtaoszego działania (zawory bezzwrotne) Koszt szkód po wdrożeniu najdroższego działania (zwiększona przepustowośd sieci kanalizacyjnej) Koszt najtaoszego działania (zawory bezzwrotne) Koszt najdroższego działania (zwiększona przepustowośd sieci kanalizacyjnej) Zysk netto – najtaosze działanie Zysk netto – najdroższe działanie Wartośd bieżąca netto 15 552 4 316 5 458 3 001 10 372 8 235 -278 Moduł 7: Uwzględnienie planu adaptacji w projekcie Wyniki analiz uwzględniono w planie adaptacji i w szczegółowych planach działao organizacji i przedsiębiorstw komunalnych odpowiedzialnych za poszczególne działania, zwłaszcza za gospodarkę wodno-ściekową. Źródło: Kobenhavns Kommune 2011, Kobenhavns Klimatilpasningsplan (Plan adaptacji dla miasta Kopenhagi). 3.3. Załącznik nr III: Portale o zasięgu europejskim mapujące narażenie w ujęciu geograficznym Nazwa Ods Krótki opis yłacz Zmienne klimatyczne Liczba stosowanych modeli klimatycznyc h Wiele (nie określono) Charakter statystyczny danych Scenariusz Inne właściwości e emisji Nie określono Wiele (nie Możliwośd określono) przeglądania z pozioma sektorowego; najwyższa rozdzielczośd; dostępny interfejs. 9 Średnie; wartośd procentowa zmiany A2, B1 Łatwe w zastosowaniu dane historyczne i przyszłe projekcje; rozdzielczośd lokalna Lata 50. - 16 (+średnie lata 80. po XXI w. przestrzeni i scenariusze) Średnie; wartośd procentowa zmiany A2, A1B i B1 Łatwy w zastosowaniu; wysoka rozdzielczośd dostępna wraz danymi. Możliwośd animacji danych lub importu do ArcGIS. Komisja Europejska odsy Zapewnia dostęp do / Europejska łacz związanych z klimatem Agencja Środowiska obserwacji i projekcji Platforma CLIMATEoddziaływania zmian ADAPT klimatu, narażenia i ryzyka z ClimWatAdapt, ESPON Climate, JRC-IES i ENSEMBLES. 20202100 Bank Światowy: Portal Climate Change Knowledge 20202100 The Nature Conservancy: Climate Wizard Skrajne temperatury, niedobory wody, powodzie, podwyższanie poziomu morza, susze, burze, lód i śnieg odsy Stanowi centralny zbiór Opady, łacz informacji, danych, map temperatura i raportów na temat zmian klimatu na całym świecie – dane dostępne na poziomie krajowym. odsy Umożliwia odbiorcom Opady, łacz technicznym i temperatura nietechnicznym dostęp do głównych informacji w zakresie zmian klimatu oraz wizualizacji oddziaływania w każdym miejscu na Ziemi Ogólny okres mapowa nia Intergovernmental Panel on Climate Change (Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu): Data Distribution Centre odsy Wspólny i łatwo łacz dostępny zbiór informacji dotyczących scenariuszy zmian klimatycznych na potrzeby oceny oddziaływania i adaptacji Opady, ciśnienie, wilgotnośd, temperatura, wiatr Lata 8 30.—lata 40. XXI w. Średnie anomalie, średnie klimatologie wiele Zasięg globalny; zróżnicowana rozdzielczośd; tworzenie map z możliwością eksportu; obejmuje więcej zmiennych niż opady i temperatura Szczegółowe informacje na temat danych dotyczących narażenia w ujęciu geograficznym, dostępnych w portalach wymienionych powyżej, przedstawiono w arkuszu Excel stanowiącym suplement do niniejszego załącznika, tj. w „suplemencie do załącznika nr III”. Inne przydatne źródła danych: Dostępnośd zasobów wodnych: http://insights.wri.org/aqueduct/2011/10/closer-look-aqueducts-new-global-water-stress-maps Powodzie: http://www.dartmouth.edu/%7Efloods/Archives/index.html Obsunięcia ziemi: o http://preview.grid.unep.ch/index.php?preview=data&events=landslides&lang=eng o Pożary: http://preview.grid.unep.ch/index.php?preview=data&events=fires&lang=eng o Zagrożenie cyklonami tropikalnymi: http://preview.grid.unep.ch/index.php?preview=data&events=cyclones&lang=eng 3.4. Załącznik nr IV: Lista kontrolna do identyfikacji ryzyka Pierwotne czynniki klimatyczne Efektywnośd środowiskowa i społeczna Reputacja Roczna / sezonowa / miesięczna średnia temperatura (powietrza) Skrajna temperatura (powietrza) (częstotliwośd i wielkośd) Roczna / sezonowa / miesięczna średnia opadów deszczu Skrajne opady deszczu (częstotliwośd i wielkośd) Średnia prędkośd wiatru Maksymalna prędkośd wiatru Wilgotnośd Promieniowanie słoneczne Kontrola zanieczyszczeo, gospodarka odpadami i ściekowa Zmiana usług ekosystemów Wspólnotowe zagrożenia klimatyczne i działania adaptacyjne Utrata mandatu społecznego do działania Możliwości biznesowe poprawy wspólnotowej odporności klimatycznej Wyniki finansowe Efektywnośd operacyjna Efekty wtórne/ zagrożenia związane z klimatem Podwyższanie poziomu morza (plus lokalne ruchy tektoniczne) Temperatury morza/wody Dostępnośd wody Burze (szlaki i intensywnośd) z uwzgl. fal sztormowych Powodzie pH oceanów Burze piaskowe Erozja obszarów przybrzeżnych Erozja gleby Zasolenie gleby Pożary Jakośd powietrza Niestabilnośd gruntu/ obsunięcia ziemi/ lawiny Miejskie wyspy ciepła Okresy wegetacyjne Utrata przewagi konkurencyjn ej Problemy dotyczące klientów Dostępnośd zasobów naturalnych i surowców Niezawodnośd transportu, łaocuchów dostaw i logistyki Lokalizacja i warunki gruntowe Projektowanie, efektywnośd i integralnośd aktywów Realizacja działao i procesów Planowanie awaryjne i kontynuacja działalności Bezpieczeostwo i higiena pracy Łączne oddziaływania w wyniku działao adaptacyjnych sąsiednich przedsiębiorstw Utrata dochodów Wzrost OPEX Wzrost CAPEX Kontrahenci Niedostarcz enie towarów / usług na rynek Popyt rynkowy Zmiany popytu Nowe możliwości rynkowe dla produktów i usług ukierunkowanych na adaptacje Oddziaływania zmian rynkowych na koszty jednostkowe surowców i materiałow eksploatacyjnych Prawo Naruszenia przepisów 3.5. Załącznik nr V: Przykładowy rejestr ryzyka Niniejszy przykładowy rejestr ryzyka dostępny jest również w formie arkusza Excel. A B C D E F G H 1 Rejestr ryzyka: projektów/aktywów 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Ryzyko klimatyczne dla Nazwa projektu/aktywa: Wstaw Warsztaty dotyczące ryzyka klimatycznego: Wstaw datę Uczestnicy: Wymieo uczestników L.P. KATEGORIA NARAŻENIE, WRAŻLIWOŚD I PROGI KRYTYCZNE ZWIĄZANE Z KLIMATEM Problemy związane z temperaturą 1 2 3 4 5 Problemy związane z opadami 6 7 8 9 10 RYZYKO ZWIĄZANE Z KLIMATEM OCENA RYZYKA L I LxI C 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 I J K L M PROPONOWANE/POTENCJALNE DZIAŁANIA W ZAKRESIE ZARZĄDZANIA RYZYKIEM WŁAŚCICIEL(E) TERMIN(Y) UWAGI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 PRAWDOPODOBIEOSTWO (ang. likelihood) (L): 1 – Niskie/Mało prawdopodobne. 2 – Możliwe/Poniżej średniej, 3 – Prawdopodobne/Powyżej średniej, 4 = Bardzo wysokie/Niemal pewne ODDZIAŁYWANIE (ang. impact) (I): 1 = Niskie, 2 = Umiarkowane, - = Istotne, 4 = Bardzo istotne OCENA RYZYKA (ang. risk score) - L x I po adaptacji EFEKTYWNOŚD KONTROLI (ang. controls effectiveness) (C): t - Wysoka, 2 - Średnia. 3 - Niska OBECNE DZIAŁANIA W ZAKRESIE ZARZĄDZANIA RYZYKIEM 3.6. Załącznik nr VI: Przykładowa macierz ryzyka W ramach przykładu macierz ryzyka przedstawiona poniżej została częściowo wypełniona danymi dotyczącymi ryzyka klimatycznego dla aktywów energetycznych w Albanii42. Wielkośd konsekwencji Nieistotne 1 Niemal pewne 5 Niewielkie 2 Umiarkowane Duże 4 3 Katastrofalne 5 6 1,2 3, 4, 7 95% 5 Prawdopo 4 80% dobne 8 Prawdopodobieostwo Umiarkow 3 50% ane 2 Nieprawdo 20% podobne 1 Rzadkie 5% Legenda Poziom ryzyka Nr ryzyka Opis ryzyka Skrajne 1 Wyższe szczytowe zapotrzebowanie energetyczne latem ze względu na wyższe temperatury może spowodowad spadek mocy. Wysokie 2 Mniej energii elektrycznej generowanej z elektrowni wodnych ze względu na mniejsze opady i spływ może negatywnie wpłynąd na bezpieczeostwo energetyczne. Umiarkowane 3 Handel pozwoleniami na emisje w UE może zwiększyd koszty generowania energii cieplnej. Niskie 4 Zmiany sezonowości przepływów rzecznych w połączeniu ze złą 42 Przykłady ryzyka przedstawione w niniejszej macierzy na podstawie badania Banku Światowego dotyczącego narażenia i ryzyka klimatycznego dla albaoskiego sektora energetycznego (Bank Światowy, 2009 r.). gospodarką zasobami wodnymi może skrócid czas pracy małych elektrowni wodnych, powodując spadek produkcji. 5 Wzrost CAPEX / OPEX z przyczyn klimatycznych może obniżyd wartośd akcji. 6 Wyższe szczytowe zapotrzebowanie w całym regionie może skutkowad podwyższeniem cen importu i zmniejszyd podaż. 7 Brak wystarczających danych hydro-meteo utrudnia zarządzanie zasobami wodnymi i optymalizację działania elektrowni wodnych. 8 Podwyższenie poziomu morza może doprowadzid do zwiększenia erozji obszarów przybrzeżnych, co potencjalnie negatywnie wpłynie na aktywa energetyczne w regionie przybrzeżnym, np. na porty eksportujące ropę. 3.7. Załącznik nr VII: Modelowanie przyszłych trendów klimatycznych przy wykorzystaniu tzw. globalnych modeli klimatycznych (Global Climate Models – GCM) Prognozy możliwych przyszłych trendów w globalnej zmianie klimatu są tworzone głównie w ramach tzw. globalnych modeli cyrkulacji (Global Circulation Models – GCM), znanych również jako globalne modele klimatyczne. Są to modele klimatu w skali globalnej, opracowane na podstawie szeregu równao w oparciu o zasady fizyki i chemii, a dotyczące atmosfery ziemskiej i oceanów. GCM są wykorzystywane do prognozowania trendów w zakresie głównych czynników klimatycznych takich, jak temperatura, opady i inne przybliżone trendy dotyczące zmiany klimatu takie, jak podnoszenie się poziomu mórz lub częstotliwośd burz w klimacie tropikalnym. Poziom przyszłej zmiany klimatu zależy w pewnym stopniu od ilości gazów cieplarnianych (GHG), emitowanych do atmosfery obecnie i w przyszłości. Emisje te zależą z kolei od rozwoju demograficznego, społeczno-gospodarczego i zmian technologicznych. Wszystkie te zmienne nie do kooca dają się przewidzied. By uwzględnid element niepewności, w globalnych modelach klimatycznych wykorzystuje się różne scenariusze emisji gazów cieplarnianych. Obecnie IPCC wykorzystuje cztery główne grupy scenariuszy emisji, tzw. A1, A2, B1 i B2. Tabela A1 przedstawia podsumowanie scenariusza społeczno-gospodarczego w oparciu o poszczególne typy emisji. Tabela A1: Opis czterech głównych grup scenariuszy emisji43 Scenariusz Opis Grupa A1 W scenariuszu A1 rozwój gospodarczy jest bardzo dynamiczny, liczba ludności rośnie, osiąga wartośd szczytową w połowie stulecia, a następnie spada, szybko wprowadzane się również nowe, skuteczniejsze technologie. Grupa A1 dzieli się na trzy scenariusze, opisujące alternatywne kierunki zmian technologicznych w systemie energetycznym: Intensywne wykorzystanie paliw kopalnych (A1FI), źródła energii niepochodzące z paliw kopalnych (A1T), lub równowaga pomiędzy dwoma źródłami (A1B). Grupa A2 Scenariusz A2 opisuje niejednorodny świat. Motywem przewodnim jest w tym przypadku samowystarczalnośd i zachowanie lokalnych tożsamości. Zachowania reprodukcyjne w poszczególnych regionach ulegają bardzo wolnej konwergencji, w efekcie liczba ludności stale rośnie. Rozwój gospodarczy ma przede wszystkim charakter regionalnych, wzrost gospodarczy per capita i zmiany technologiczne są bardziej fragmentaryczne i powolne, niż w innych scenariuszach. 43 Źródło: IPCC. 2007. Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Solomon, S., Qin, D., Manning, M., Chen, Z., Marquis, M., Averyt, K. B., Tignor, M. & Miller, H. L. (Red). Cambridge University Press, Cambridge, Zjednoczone Królestwo i Nowy Jork, USA. Grupa B1 Grupa scenariuszy B1 opisuje spójny świat z podobną populacją, jak w przypadku scenariusza A1 – maksymalna liczebnośd w połowie stulecia, a następnie spadek – jednak z szybkimi zmianami struktury gospodarczej w kierunku gospodarki usługowo-informacyjnej, ograniczenia intensywności materialnej oraz wprowadzenia czystych, wydajnych technologii. Kładzie się tu nacisk na globalne rozwiązania w zakresie zrównoważenia gospodarczego, społecznego i środowiskowego, w tym poprawę jakości, jednak bez dodatkowych inicjatyw klimatycznych. Grupa B2 Scenariusz ten opisuje świat, w którym kładzie się nacisk na lokalne rozwiązania w zakresie zrównoważenia gospodarczego, społecznego i środowiskowego. Jest to świat o stale rosnącej liczbie ludności; przyrost jest wolniejszy, niż w przypadku scenariusza A2, poziom rozwoju gospodarczego jest umiarkowany, zmiany technologiczne nie tak prędkie, ale bardziej zróżnicowane niż w grupach A1 i B1. O ile scenariusz ten jest również nastawiony na ochronę środowiska i równośd społeczną, koncentruje się na poziomie lokalnym i regionalnym. Modele klimatyczne tworzą prognozy na podstawie unikalnego zrozumienia wpływu zmian fizycznych w klimacie na ziemi na temperatury, poziom opadów i, z mniejszą pewnością, warunki pogodowe. W efekcie, modele często przedstawiają rozbieżne prognozy. Scenariusze zmian klimatu w globalnych modelach klimatycznych będą zatem wypadkową wielu różnorodnych modeli. Ogólnie rzecz biorąc, uważa się, że im większa zbieżnośd modeli w zakresie konkretnej zmiany, tym większe prawdopodobieostwo wystąpienia przewidywanego skutku (Raper i in. (1996), (IPCC, 2007b). Tabela A2 przedstawia modele globalnych zmian klimatycznych wykorzystane w tzw. Czwartej Ocenie IPPC (IPCC, 2007b). Każdy model posiada unikalną strukturę, różne poziomy rozwiązao przestrzennych i odmienne założenia. Tabela A2: Globalne modele klimatyczne wykorzystane w sprawozdaniu z Czwartej oceny IPCC44 Centrum badao Beijing Climate Centre Bjerknes Centre for Climate Canadian Centre for Climate Modelling and Analysis (CCCMa) Canadian Centre for Climate Modelling and Analysis (CCCMa) Centre National de Rescherches Meterologiques Australia's Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO) 44 Model BCCCM1 BCM 2.0 CGCM3T47 (T47 Resolution) CGCM3 Gazy cieplarniane + scenariusz A 1PTO2X, 1PTO4X SR-A2, SR-B1 1PTO2X, 1PTO4X, SR-A1B, SR-A2, SRB1 SR-A1B, SR-B1 CNRMCM3 1PTO2X, 1PTO4X, COMMIT, SR-A1B, SR-A2, SR-B1 1PTO2X, SR-A2, SR-B1 CSIROMk3 Na podstawie: IPCC. 2007. Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Solomon, S., Qin, D., Manning, M., Chen, Z., Marquis, M., Averyt, K. B., Tignor, M. & Miller, H. L. (Red). Cambridge University Press, Cambridge, Zjednoczone Królestwo i Nowy Jork, USA. Max Plank Institute for Meteorologie ECHAM5OM Meteorological Institute, University of Bonn Meteorological Research Institute of KMA Model and Data group at MPI-M Geophysical Fluid Dynamics Laboratory (GFDL), USA Geophysical Fluid Dynamics Laboratory (GFDL), USA GISS GISS ECHO-G 1PTO2X, 1PTO4X, SR-A1B, SR-A2, SRB1 1PTO2X GFDLCM2.0 COMMIT, SR-A1B, SR-A2, SR-B1 GFDLCM2.1 COMMIT, SR-A1B, SR-A2, SR-B1 GISSE-H GISSE-R UK Met. Office UK Met. Office 1PTO2X, 1PTO4X, 2XCO2, AMIP, COMMIT, SLAB, SR-A1B, SR-A2, SR-B1 HADCM3 HADGEM1 INMCM3.0 Institute for Numerical Mathematics INMCM3.0 Institut Pierre Simon Laplace IPSLCM4 1PTO2X, SR-A1B 1PTO2X, 1PTO4X, SR-A1B, SR-A2, SRB1 SR-A1B, SR-A2, SR-B1 SR-A1B, SR-A2 1PTO2X, 1PTO4X, 2XCO2, AMIP, COMMIT, SLAB, SR- A1B, SR-A2, SRB1 1PTO2X, 1PTO4X, 2XCO2, AMIP, COMMIT, SLAB, SR- A1B, SR-A2, SRB1 1PTO2X, 1PTO4X, 2XCO2, AMIP, COMMIT, PDCTL, SR- A1B, SR-A2, SRB1 SR-A1B, SR-B1, Extremes (AMIP, SRA1B, SR-B1) SR-A2, SR-A1B, SR-B1 National Institute for Environmental Studies MICROC3.2 hires Meteorological Research Institute, Japan MRIMeteorological Agency, Japan CGCM2.3.2 National Institute for Environmental Studies MICROC3.2 medres SR-A1B, SR-A2, SR-B1, Extremes (AMIP, COMMIT, SR-A1B, SR-A2, SRB1) National Centre for Atmospheric Research NCARPCM COMMIT, SR-A1B, SR-A2, SR-B1 (NCAR), USA National Centre for Atmospheric Research NCARCCSM3 SRA1B, SR-A2, SR-B1 (NCAR), USA 3.8. Załącznik nr VIII: Wybrane przykłady możliwości adaptacyjnych w podziale na kategorie projektów Kategoria projektu Zmienna Narażone obszary klimatyczna i geograficzne zagrożenia związane z klimatem Wpływ zmiany klimatu Możliwości adaptacyjne Infrastruktura transportowa Zmiany temperatur Tereny nisko położone Zmiany Tereny narażone na opadów podtopienia Może mied wpływ na chodniki Warunki podpowierzchnio we Wydarzenia ekstremalne Obszary przybrzeżne Doliny rzek Podnoszenie się poziomu mórz i Doliny nasilenie sztormów Niziny Zwiększenie Strome stoki występowania suszy i pożarów Delty i obszary Zwiększenie prędkości wiatru i nasilenie gwałtowności burz płaskie Może mied wpływ na fundamenty pod drogami Specyfikacja materiałów Może mied wpływ na kluczową Standardowe wymiary infrastrukturę Drenaż i erozja transportową Ochronne struktury inżynieryjne (wały przeciwpowodzio we, groble itd.) Może mied wpływ na przybrzeżną infrastrukturę transportową Góry transportową Może spowodowad zniszczenia infrastruktury Planowanie remontów i system wczesnego ostrzegania Większa częstotliwośd remontów Powiązania, planowanie strategiczne i planowanie zagospodarowani a terenu Gospodarka środowiskowa Kategoria projektu Zmienna Narażone obszary klimatyczna i geograficzne zagrożenia związane z klimatem Infrastruktura środowiskowa Zwiększone ryzyko powodzi ze względu na burze przybrzeżne, podnoszenie się poziomu wód w rzekach, zwiększone opady i podniesiony poziom wód gruntowych Zwiększona częstotliwośd huraganów, cyklonów i tajfunów Zwiększona częstotliwośd i intensywnośd fal upałów, suszy i pożarów Ekstremalne wahania temperatur Możliwości adaptacyjne Regiony klimatyczne Zniszczenia osiedli, fabryk, infrastruktury, Lokalna topografia obszarów rolniczych, Obszary przybrzeżne zagrożenie dla zdrowia ludzi Doliny rzek Erozja gleby i Doliny osuwanie się ziemi Projekty dostosowane do różnych warunków klimatycznych Niziny Tama, umocnienia brzegowe, stopnie wodne Strome stoki Zmniejszenie opadów i zwiększone parowanie ze względu na wyższe temperatury Wpływ zmiany klimatu Delty i obszary płaskie Góry Brak wody pitnej, brak wody do zasilania elektrowni wodnych, rolnictwa itd. Retencja i dystrybucja wód Obniżenie jakości wód Gromadzenie wody do irygacji, infiltracji i hydroelektrowni Powiązanie i rozbudowa infrastruktury Zazielenianie obszarów miejskich Planowanie przestrzenne Ocieplanie Systemy alarmowe i systemy ostrzegania Gospodarka środowiskowa 3.9. Załącznik nr IX – zakres możliwości adaptacyjnych45 Główne ryzyko Rodzaj zmiany klimatu możliwości (techniczne/op eracyjne/strate giczne) Możliwości Działanie ograniczające prawdopodobi eostwo/możli wości zarządzania konsekwencja mi Sposób Dodatkowe zarządzania (wspólne) ryzykiem/dział korzyści aniem Instytucja We współpracy Ostateczny odpowiedzialn z: termin a działania Główne Rodzaj korzyści ze możliwości zmiany klimatu (techniczne/op eracyjne/strate giczne) Możliwości Działanie ograniczające prawdopodobi eostwo/możli wości zarządzania konsekwencja mi Korzyśd/działa Dodatkowe nie (wspólne) wykorzystana/ korzyści podjęte przez Instytucja We współpracy Ostateczny odpowiedzialn z: termin a działania 45 Na podstawie BACLIAT Adaptation Option Tool (http://www.ukcip.org.uk/bacliat/) . 3.10. Załącznik nr X: Możliwości adaptacyjne – lista kontrolna Rodzaj adaptacji Opis/przykłady Budowanie potencjału adaptacyjnego Badania i analizy Badania i analizy są przydatne do ograniczenia niepewności przy inwestycjach w kosztowne działania w zakresie zarządzania ryzykiem Pozwalają lepiej zrozumied związek pomiędzy czynnikami klimatycznymi a wykorzystaniem zasobów stworzenie pogłębionej, zintegrowanej oceny ryzyka związanego ze zmianą klimatu Opracowanie lepszych i dokładniejszych danych na temat zmiany klimatu i zmienności klimatu w przyszłości Podjęcie analizy kosztów i korzyści w zakresie zarządzania ryzykiem, uwzględniając analizę czynników niepewnych Zbieranie i monitorowanie danych Monitorowanie wpływu czynników związanych z klimatem na wyniki uzyskiwane w ramach istniejących Zasobów Zmiany lub opracowanie standardów, kodów, rejestrów ryzyka itd. Poprawa standardów, zasad postępowania w przypadku nowych projektów, by dostosowad je do zmieniających się warunków klimatycznych. Podnoszenie świadomości I rozwój organizacyjny 46 Monitorowanie nowych odkryd w dziedzinie nauk zajmujących się zmianą klimatu uwzględnienie odporności na zmiany klimatu w umowach i procedurach przetargowych Uwzględnienie ryzyka związanego z klimatem i zarządzania tym ryzykiem w ooś i ocenie oddziaływania społecznego46 Uwzględnienie ryzyka związanego z klimatem w rejestrach ryzyka Prowadzenie szkoleo, programów doskonalenia kwalifikacji personelu i budowania potencjału Wskazanie "czempionów zmiany klimatu” Personel uczestniczy w konferencjach i wydarzeniach poświęconych tematyce zmiany klimatu Więcej informacji na temat zmiany klimatu i OOŚ można znaleźd w publikacji Guidance for Integrating Climate Change and Biodiversity into Environmental Impact Assessment wydanej przez Komisję Europejską w 2012 r. Praca w partnerstwach Praca w partnerstwach z interesariuszami, w celu zrozumienia ryzyka związanego ze zmianą klimatu oraz opracowania skoordynowanych działao adaptacyjnych: Rządy, ustawodawcy, zewnętrzni operatorzy infrastruktury, wykonawcy, dostawcy, klienci, społeczności lokalne Współpraca pomaga uniknąd konfliktów pomiędzy różnymi strategiami adaptacyjnymi Działania adaptacyjne - realizacja Transfer: Ryzyko związane z dystrybucją/pod ziałem: Oczyszczanie: Unikanie negatywnego wpływu Różnicowanie rodzajów zasobów i technologii dla nowych projektów Różnicowanie lokalizacji nowych projektów Transfer ryzyka poprzez umowy z dostawcami, wykonawcami Ubezpieczenie od potencjalnego ryzyka Wykorzystanie innych produktów finansowych do zarządzania ryzykiem, takich, jak mechanizmy alternatywnego transferu ryzyka (ART.), w tym obligacje, akcje futures, instrumenty pochodne, swapy i możliwości Uwzględnienie odporności klimatycznej jako czynnika wyboru lokalizacji nowych projektów – unikanie lokalizacji, w których nie dałoby się zarządzad ryzykiem Wprowadzenie standardów odporności klimatycznej dla nowych projektów Wdrożenie zmian w systemach zarządzania lub zasadach operacyjnych istniejących zasobów Wdrożenie rozwiązao inżynieryjnych i technicznych w zakresie zwiększenia odporności istniejących zasobów na zmianę klimatu jako częśd rutynowych remontów lub konserwacji Włączenie ryzyka związanego ze zmianą klimatu do planów zarządzania ryzykiem i postępowania w przypadku katastrof naturalnych w obecnych i przyszłych projektach Tolerancja: Zaakceptowanie ryzyka Zaakceptowanie ryzyka w przypadkach, w których nie można mu zapobiec lub gdzie analizy kosztów i korzyści wskazują, że nie warto wprowadzad zmian w już istniejących zasobach Rozwiązanie umowy Pogodzenie się ze stratami Pogodzenie się ze stratą tam, gdzie nie można jej zapobiec – na przykład, utrata obszarów na wybrzeżu ze względu na podnoszenie się poziomu wód i/lub zwiększona erozja gdzie zbyt trudno zarządzad ryzykiem/łagodzid jego skutki Wykorzystanie okazji określenie i opracowanie nowych projektów, dla których przyszłe zmiany klimatu okażą się sprzyjające, np. zwiększenie potencjału energii słonecznej ze względu na zwiększoną ekspozycję w niektórych lokalizacjach 3.11. Załącznik nr XI: Słowniczek Pojęcie/termin DEFINICJA Możliwości/działania adaptacyjne Działania ograniczające podatnośd na zmianę klimatu i zmiennośd klimatu poprzez zapobieganie negatywnym skutkom lub zwiększanie odporności na zmianę klimatu. (ClimWatAdapt, 2012) W niniejszych wytycznych pojęcia „możliwości/działania adaptacyjne” oraz „działania zwiększające odpornośd” są używane wymiennie Potencjał adaptacyjny Potencjał systemu w zakresie adaptacji do zmiany klimatu, łagodzenia potencjalnych szkód, wykorzystywania szans lub usuwania konsekwencji, których nie można uniknąd lub ograniczyd. Adaptacja klimatyczna Dostosowanie systemów naturalnych lub stworzonych przez człowieka w odpowiedzi na rzeczywiste lub oczekiwane bodźce klimatyczne lub ich skutki, dostosowanie łagodzące szkody lub wykorzystujące ewentualne korzyści. (IPCC, 2007a) Proces lub jego wynik prowadzący do ograniczenia szkód lub ryzyka szkód, lub do realizacji korzyści, powiązanych ze zmiennością i zmianą klimatu. (Willows i Connell, 2003). Menedżer ds. odporności klimatycznej (CR Manager) Osoba mianowana przez kierownika projektu do nadzoru procesów tworzenia odporności na klimat opisanych w niniejszych wytycznych. Najprawdopodobniej będzie to członek zespołu ds. projektu. Darczyoca Podmiot zapewniający finansowanie projektu, przeważnie w formie darowizny, dla osiągnięcia korzyści społecznych. W niektórych przypadkach darczyocy mogą pomóc pokryd niezbędne koszty projektu, których nie można byłoby sfinansowad w inny sposób. W rzeczywistości rozróżnienie pomiędzy darczyocami a podmiotami finansującymi/inwestorami nie jest płynne, np. niektóre organizacje zapewniają finansowanie łączące pożyczki i darowizny. Narażenie Charakter i stopieo narażenia systemu na istotne zróżnicowanie klimatyczne. Określa się je poprzez rodzaj, zakres, czas i prędkośd wydarzeo klimatycznych oraz zróżnicowanie, na jakie narażony jest system (np. zmiennośd opadów w porze deszczowej, minimalne temperatury zimą, powodzie, burze, fale upałów). (World Bank, 2009). Podmiot finansujący/inwestor Jednostka lub organizacja inwestująca środki w projekty w celu uzyskania korzyści finansowych, zwykle z kapitału prywatnego, kapitału ryzyka lub środków korporacyjnych. Niektóre instytucje finansujące kierują się wyłącznie zyskiem finansowym, inne zarówno zyskiem, jak i celami społeczno-ekonomicznymi, w zależności od uprawnieo. Darowizna Transfery pieniężne, rzeczowe lub usługowe, niewymagające odpłatności. (OECD). Nieprawidłowa adaptacja/działania prowadzące do nieprawidłowej adaptacji Działania podjęte w celu uniknięcia lub zmniejszenia podatności na zmiany klimatu, które wywierają niekorzystny wpływ na inne systemy, sektory lub grupy społeczne, lub zwiększają ich podatnośd na zmiany klimatu. (Barnett and O'Neill, 2010). Łagodzenie Interwencja mająca na celu ograniczenie wpływu działalności człowieka na system klimatyczny; obejmujące strategie ograniczania źródeł i emisji gazów cieplarnianych oraz zwiększenie ich absorpcji. (IPCC, 2007a). Prawdopodobieostwo Szansa lub relatywna częstotliwośd występowania określonych typów wydarzeo, ich sekwencji czy też kombinacji. (Willows i Connell, 2003). Deweloper projektu Organizacja zarządzająca realizacją projektu i działaniami w tym zakresie. W finansowaniu projektu określany również jako „promotor projektu”. Menedżer ds. projektu (project manager – PM) Osoba odpowiedzialna za projekt w cyklu realizacji projektu, od planowania, wykonawstwa do zamknięcia. Finansowanie odpłatne Przepływy finansowe wymagające odpłatności w przyszłości plus wynagrodzenia za wykorzystanie kapitału w formie odsetek lub dywidendy. Mogą to byd pożyczki, obligacje i kapitał. Rynkowe finansowanie zwrotne oraz dobrowolne finansowanie zwrotne są rodzajami finansowania zwrotnego. (OECD, 2010) Odpornośd Potencjał systemu, społeczności lub społeczeostwa potencjalnie narażonego na zagrożenia do dostosowania się, poprzez odpornośd lub zmiany tak, by osiągnąd i utrzymad akceptowalny poziom funkcjonowania i struktury. (UN/ISDR, 2004) Działania zwiększające odpornośd Działania ograniczające podatnośd na zmianę klimatu i zmiennośd klimatu poprzez zapobieganie negatywnym skutkom lub zwiększanie odporności na zmianę klimatu. W niniejszych wytycznych pojęcia „możliwości/działania adaptacyjne” oraz „działania zwiększające odpornośd” są używane wymiennie Ryzyko Ryzyko stanowi połączenie prawdopodobieostwa wystąpienia zdarzenia oraz wpływu/konsekwencji powiązanych z tym wydarzeniem. (Willows i Connell, 2003). Ocena ryzyka Systemowa analiza zagrożeo i wpływu w celu uzyskania informacji do podjęcia decyzji. *...+ Proces poprzedza zwykle określenie zagrożeo, które mogłyby wywrzed wpływ, ocenę prawdopodobieostwa i znaczenia wpływu oraz istotności ryzyka *…+ (Willows i Connell, 2003). Szeroko zakrojona adaptacja Działania umożliwiające sprawne funkcjonowanie systemu i utrzymanie jego odporności zarówno w obecnych, jak i przyszłych warunkach klimatycznych. (Modyfikacja na podstawie: Willows i Connell, 2003). Wrażliwośd Stopieo w jakim system jest podatny na korzystne lub niekorzystne skutki zmienności lub zmiany klimatu. Skutek może byd bezpośredni (np. zmiana w rocznej produkcji w odpowiedzi na zmianą średnich opadów, ich występowania lub zmienności temperatur) lub pośredni (np. zniszczenia spowodowane zwiększeniem częstotliwości podtopieo na wybrzeżu ze względu na podniesienie się poziomu wód). (IPCC, 2007a). Narażenie Stopieo, w jakim system narażony jest na niekorzystne skutki zmiany klimatu, w tym zmiennośd i ekstremalne warunki, oraz w jakim niezdolny jest do radzenia sobie z nimi. Narażenie jest funkcją charakteru, wielkości i stopnia zmiany klimatu oraz zróżnicowania, na jakie narażony jest system, a także jego wrażliwości i potencjału adaptacyjnego. (CLIMATE-ADAPT). Ocena narażenia Określa kto i co jest narażony i wrażliwy na zmiany. (Na podstawie: Tompkins i in., 2005 w: Levina i Tirpak, 2006). Ocena narażenia 3.12. Źródła Agrawala, S. and Fankhauser, S. (red.) (2008). Economic aspects of adaptation to climate change. Costs, benefits and policy instruments, OECD, Paryż. Barnett, J. and O'Neill, S. (2010). Editorial. Maladaptation. Global Environmental Change. 20, 211-213 ClimWatAdapt (Climate Adaptation - Modelling Water Scenarios and Sectoral Impacts), http://www.climwatadapt.eu/inventoryofmeasures (ostatnio odwiedzona: 27/7/2012) Davis Langdon, an AECOM company, and Ecofys. (2011). Research to identify potential low regrets adaptation options to climate change in the residential buildings sector. Commissioned by the Adaptation Sub-Committee, dost: http://www.theccc.org.uk/adaptation DG REGIO. (2008). Guide to Cost Benefit Analysis of Investment Projects. EC. (2010). Commission Staff Working Paper Risk Assessment and Mapping Guidelines for Disaster Management. COM (2010) 1626 ostateczny Komisja Europejska, Bruksela. HM Treasury (2003). Appraisal and evaluation in Central Government. The Green Book, Treasury Guidance, Londyn. IFC. (2010). Climate Risk and Financial Institutions: Challenges and Opportunities. IPCC. (2001). Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability, Contribution of Working Group II to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [McCarthy, J. J.; Canziani, O. F.; Leary, N. A.; Dokken, D. J.; and White, K. S., (red.)]. Cambridge University Press, Cambridge, Zjednoczone Królestwo. IPCC. (2007a). Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson (red.)]. Cambridge University Press, Cambridge, Zjednoczone Królestwo i Nowy Jork, USA. 976 s. IPCC. ( 2007b). Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Solomon, S., D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M. Tignor and H.L. Miller (red.)]. Cambridge University Press, Cambridge, Zjednoczone Królestwo i Nowy Jork, USA, 996s. Metroeconomica. (2004).Costing the impacts of climate change in the UK. Implementation report. UKCIP. OECD. (2010). Innovative financing mechanisms for the water sector. OECD Working Party on Global and Structural Policies. ENV/EPOC/GSP(2009)11/FINAL. Pearce, D.W., Atkinson, G., Mourato, S. (2006). Cost-benefit analysis and environment: recent developments, OECD, Paryż. Raper, S. C. B., Wigley, T. M. L. and Warrick, R. A. (1996). Global sea level rise: past and future. W: Milliman, J. D. & Haq, B. U. (red.) Sea Level Rise and Coastal Subsidence: Causes, Consequences and Strategies. Dordrecht, the Netherlands: J. Kluwer Academic Publishers. Stott, P., A., Stone, D., A., and Allen, M., R. (2004). Human contribution to the European heat wave of 2003. Nature. 432, 610-614. UK Adaptation Sub-Committee. (2011). Adapting to Climate Change in the UK: Measuring progress. Progress report. UN/ISDR (Inter-Agency Secretariat of the International Strategy for Disaster Reduction).(2004). Living with Risk - A global review of disaster reduction initiatives. Wilby and Dessai. (2010). Robust adaptation to climate change Royal Meteorological Society Willows, R.I. and Connell, R.K. (Red.) (2003). Climate adaptation: Risk, uncertainty and decisionmaking. UKCIP Technical Report, UKCIP, Oxford. Bank Światowy: (2009). Albania. Climate Vulnerability Assessments. An Assessment of Climate Change Vulnerability, Risk and Adaptation in Albania's Power Sector. Report No. 53331-ALB.