Postępujący proces starzenia się społeczeństwa
advertisement
Politechnika Gdańska Wydział Zarządzania i Ekonomii Postępujący proces starzenia się społeczeństwa – przyczyny, wyzwania, skutki Redakcja naukowa Anita Richert-Kaźmierska Marzena Grzesiak Monografia Gdańsk 2014 Postępujący proces starzenia się społeczeństwa – przyczyny, skutki, wyzwania ISBN 978-83-62157-05-7 Redakcja naukowa: dr inŜ. Anita Richert-Kaźmierska, dr inŜ. Marzena Grzesiak Recenzenci dr hab. Julita Wasilczuk, prof. nadzw. PG dr hab. Małgorzata Gawrycka dr Agata Cichocka dr Katarzyna Stankiewicz dr Małgorzata Zięba Projekt okładki Paweł Górski Monografia wydana w ramach realizacji projektu #107 BSR Best Agers Lighthouses– Strategic Age Management for SME in the Baltic Sea Region Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Regionu Morza Bałtyckiego 2007–2013 oraz ze środków finansowych na naukę w latach 2013–2014 przyznanych na realizację projektu międzynarodowego współfinansowanego Copyright by Wydział Zarządzania i Ekonomii Politechnika Gdańska, Gdańsk 2014 Wydział Zarządzania i Ekonomii Politechnika Gdańska Wydanie I. Ark. wyd. 7,2 Spis treści Wstęp 5 Projekt Best Agers Lighthouses – strategie zarządzania wiekiem w MSP w Regionie Morza Bałtyckiego Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce na tle wybranych krajów Unii Europejskiej Izydor Sobczak Sytuacja demograficzna Warmii i Mazur w latach 2003–2012 Anetta Waśniewska Starzenie się społeczeństwa a konkurencyjność gospodarki Unii Europejskiej Hanna Kruk Innowacje społeczne w perspektywie zmian demograficznych Marzena Grzesiak Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych Monika Szyda Uwarunkowania rynku pracy osób starszych w Regionie Morza Bałtyckiego – wybrane aspekty Katarzyna Skrzeszewska Analiza kohortowa przyczyn bierności zawodowej osób w wieku 45+ Bogumił Czerwiński Elastyczne formy zatrudnienia jako instrument stymulowania aktywności zawodowej osób starszych Katarzyna Bałandynowicz, Ewa Patra O Autorach 7 13 33 45 59 75 91 103 119 133 Wstęp Postępujący proces starzenia się społeczeństwa to jeden z kluczowych obecnie tematów podejmowanych w dyskusjach i debatach w gronie demografów, ekonomistów, socjologów i polityków społecznych. Temat o tyle waŜny, Ŝe starzenie się społeczeństwa oznacza konkretne konsekwencje w wymiarze społecznym i dla gospodarki, w szczególności dla sektora finansów publicznych, rynku pracy, systemu opieki zdrowotnej oraz edukacji. Analiza procesu starzenia się jest moŜliwa w wielu wymiarach i na wielu poziomach, m.in.: na poziomie jednostkowym (osobniczym, obejmującym biologiczne, fizyczne i mentalne zmiany zachodzące w człowieku wywoływane upływem czasu, zmiany potrzeb i zachowań, w tym zachowań konsumenckich), na poziomie organizacyjnym (np. w perspektywie starzejących się kadr przedsiębiorstwa i rosnącego zagroŜenia pojawienia się luki kompetencyjnej), na poziomie lokalnym (np. zjawisko wyludniania się niektórych miejscowości na skutek migracji osób młodych i starzenia się, czy wreszcie wymierania społeczności lokalnych), na poziomie regionalnym (moŜe dotyczyć m.in. nierównowagi na regionalnym rynku pracy, dostępności usług medycznych i opiekuńczych dla rosnącej liczby osób starszych), na poziomie krajowym (np. konstrukcja systemu emerytalnego, polityka migracyjna, polityka prorodzinna), na poziomie ponadnarodowym (np. transfer dobrych praktyk w zakresie wydłuŜania aktywności fizycznej, społecznej i ekonomicznej osób starszych, wymiana wiedzy i doświadczeń na temat przyczyn i skutków starzenia się społeczeństwa, oraz moŜliwości zapobiegania im lub co najmniej łagodzenia skali występowania). Ze względu na złoŜoność przyczyn i istoty zjawiska starzenia się społeczeństwa, a takŜe zróŜnicowany charakter jego skutków, monografia którą oddajemy w ręce Czytelników prezentuje jedynie wycinek wiedzy z zakresu tematu. W opracowaniu podjęto trzy zasadnicze wątki: zakres i tempo zachodzących zmian demograficznych wpływających na pogłębianie się zjawiska starzenia się, konsekwencje jakie proces starzenia się wywołuje w polskiej gospodarce, w tym na rynku dóbr konsumpcyjnych i w zachowaniu przedsiębiorstw, a takŜe zmiany wywołane rosnącą liczbą osób w wieku niemobilnym i poprodukcyjnym na rynku pracy. Monografia została podzielona na osiem rozdziałów. W rozdziale pierwszym dr hab. Izydor Sobczak prześledził przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce. Autor poza wskazaniem podstawowych uwarunkowań procesu starzenia się w Polsce, zidentyfikował takŜe wyzwania przed jakimi stoi krajowa gospodarka. Do podstawowych zaliczył: konieczność pojawienia się nowych rozwiązań w zakresie systemu emerytalnego, rozwój opieki społecznej i opieki lekarskiej, poradnictwa, profilaktyki i lecznictwa geriatrycznego, czy wreszcie rozwój infrastruktury i róŜnego rodzaju usług związanych z ludźmi starymi. W rozdziale drugim dr inŜ. Anetta Waśniewska dokonała analizy struktury demograficznej ludności województwa warmińsko-mazurskiego. Autorka wskazała na szczególnie niekorzystne warunki demograficzne regionu i ich moŜliwy wpływ na dalsze, powolne tempo rozwoju gospodarczego regionu. W kolejnym rozdziale dr Hanna Kruk rozwinęła tematykę znaczenia struktury demograficznej (ze szczególnym uwzględnieniem grupy osób starszych) w kształtowaniu konkurencyjności gospodarki i konkurencyjności przedsiębiorstw. W rozdziale czwartym dr inŜ. Marzena Grzesiak takŜe odniosła się do kwestii wykorzystywania potencjału osób starszych przez przedsiębiorstwa w kształtowaniu ich konkurencyjności. Zaprezentowała doświadczenia wybranych przedsiębiorstw w zakresie angaŜowania osób starszych w procesy rozwojowe i tworzenia innowacji społecznych. Mgr Monika Szyda podjęła temat rynku dóbr konsumpcyjnych w kontekście starzenia się społeczeństwa. Zwróciła uwagę na perspektywy rozwoju tego rynku. Równocześnie odniosła się do problemu niskiej aktywności osób starszych w Polsce w zakupach przez Internet. W rozdziale podjęto próbę wskazania przyczyn takiego stanu rzeczy i określenia dalszych perspektyw rozwoju zakupów internetowych w populacji osób w wieku 55+. Trzy ostatnie rozdziały poświęcone są udziałowi osób starszych w rynku pracy. Dr Katarzyna Skrzeszewska przeanalizowała czynniki wpływające na decyzje o przechodzeniu na emeryturę obywateli państw Regionu Morza Bałtyckiego, dr Bogumił Czerwiński zajął się kwestią bierności zawodowej osób w wieku 45 lat i więcej, natomiast dr Katarzyna Bałandynowicz-Panfil i mgr Ewa Patra podjęły się diagnozy poziomu wykorzystania atypowych form zatrudnienia jako narzędzia umoŜliwiającego wzrost stopy aktywności zawodowej osób starszych w Polsce. KsiąŜka ma charakter publikacji naukowej – na potrzeby jej opracowania autorzy poszczególnych rozdziałów dokonali przeglądu najnowszej literatury naukowej w zakresie demografii i statystyki społecznej, kierunków i tempa zachodzących zmian społecznoekonomicznych wywołanych postępującym procesem starzenia się, konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw (w tym innowacji społecznych). Zaprezentowano analizy ilościowe i jakościowe zjawisk towarzyszących procesowi starzenia się społeczeństwa. Podano takŜe przykłady dobrych praktyk, które mogą posłuŜyć jako inspiracja do działań w przedsiębiorstwach i organizacjach publicznych – słuŜących ograniczaniu negatywnych konsekwencji procesu starzenia się społeczeństwa. KsiąŜka adresowana jest do wszystkich zainteresowanych problematyką starzenia się społeczeństwa, społecznych i ekonomicznych konsekwencji tego procesu oraz wyzwań, jakim w związku ze starzeniem się społeczeństwa będą musiały sprostać przedsiębiorstwa i władza publiczna w kolejnych dekadach. Anita Richert-Kaźmierska Marzena Grzesiak Projekt Best Agers Lighthouses – strategie zarządzania wiekiem w MSP w Regionie Morza Bałtyckiego (Best Agers Lighthouses – Strategic Age Management for SME in the Baltic Sea Region) Uzasadnienie podjęcia tematyki projektu W związku z zachodzącymi w ostatnich dekadach w skali globalnej zmianami demograficznymi, jednym z kluczowych zagadnień makro– i mikroekonomicznych staje się odpowiednie zagospodarowanie potencjału rosnącej liczby osób starszych [Prognoza ludności 2009] oraz działania na rzecz łagodzenia ekonomicznych i społecznych skutków starzenia się społeczeństwa [The 2009 Ageing Report 2009, s. 190]. Wielu przedsiębiorców obawia się wystąpienia luki kompetencyjnej [Twardowski 2011, s. 7–18] i bezpowrotnej utraty wiedzy organizacyjnej [Zbiegień–Maciąg 2002, s. 13], związanych z rosnącą liczbą doświadczonych pracowników wycofujących się trwale z rynku pracy na skutek osiągnięcia formalnego wieku emerytalnego [Struktura wysokości emerytur 2012; Fandrejewska 2009, s. 2]. Ponadto, coraz częściej pojawia się kwestia dostępności wykwalifikowanych i doświadczonych kadr menadŜerskich [Zarządzanie talentami 2006] oraz problemów związanych z sukcesją w firmach rodzinnych [Kowalewska 2009]. Wobec tego typu zmian i wyzwań, zarówno w literaturze przedmiotu, debatach publicznych oraz na poziomie poszczególnych przedsiębiorstw, obserwuje się intensywny rozwój koncepcji zarządzania wiekiem oraz poszukiwania praktycznych rozwiązań słuŜących zachowaniu aktywności zawodowej osób starszych. Zarządzanie wiekiem to według Liwińskiego i Sztanderskiej [2010, s. 3] metoda zarządzania zasobami ludzkimi. Polega ona na realizacji róŜnorodnych działań, które pozwalają na bardziej racjonalne i efektywne wykorzystanie zasobów ludzkich w przedsiębiorstwach, dzięki uwzględnianiu potrzeb i moŜliwości pracowników z róŜnych grup wiekowych. Według Ilmarinena [2006], zarządzanie wiekiem pojmowane jest szerzej i oznacza, Ŝe w całym procesie zarządzania przedsiębiorstwem uwzględnia się czynniki zaleŜne od wieku, które mają wpływ na pracowników, aby kaŜdy niezaleŜnie od wieku miał przeświadczenie, Ŝe umoŜliwiono mu realizację celów organizacyjnych i osobistych. W Skandynawii oraz Europie Zachodniej przedsiębiorstwa chętniej niŜ w Polsce oraz innych państwach Europy Środkowo–Wschodniej sięgają po instrumentarium zarządzania wiekiem. Częściej robią to przedsiębiorstwa duŜe niŜ przedsiębiorstwa reprezentujące sektor MSP. Tymczasem, właśnie dla tej grupy kluczowe znaczenie w utrzymaniu konkurencyjności rynkowej moŜe mieć zdolność zatrzymywania doświadczonych pracowników i efektywnego wykorzystywania potencjału ich wiedzy. Badania w tym zakresie prowadzili m.in. G. Beaver i K. Hutchings [2005, s. 592–604]. Geneza projektu Cele projektu, jego zakres merytoryczny, wewnętrzna struktura oraz metodyka wdraŜania odpowiadają na następujące wyzwania zdiagnozowane w Regionie Morza Bałtyckiego: postępujący proces starzenia się społeczeństwa i rosnącą liczbę osób w wieku niemobilnym i poprodukcyjnym na europejskim rynku pracy, deficyt rozwiązań z zakresu zarządzania wiekiem odpowiednich dla przedsiębiorstw sektora MSP, potrzebę wymiany wiedzy i doświadczeń odnośnie uwarunkowań i metodyki wykorzystywania potencjału starszych pracowników, pomiędzy przedsiębiorstwami i organizacjami działającymi w państwach Skandynawskich i państwach Europy Środkowo–Wschodniej. Idea projektu Best Agers Lighthouses – Strategic Age Management for SME in the Baltic Sea Region (Best Agers Lighthouses) została wypracowana w oparciu o rezultaty projektu Best Agers – Using the knowledge and experience of professionals in their primes to foster business and skills development in the Baltic Sea Region (Best Agers) realizowanego w okresie 2010–2012. Bazując na doświadczeniach swojego poprzednika, projekt Best Agers Lighthouses koncentruje się na wypracowaniu konkretnych rozwiązań w zakresie zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach sektora MSP, w szczególności metod i narzędzi umoŜliwiających diagnozowanie i wykorzystywanie potencjału wiedzy i doświadczenia pracowników w wieku 55 lat i więcej. Projekt jest współfinansowany ze środków Europejskiego Regionalnego w ramach Programu Morza Bałtyckiego 2007–2013. Funduszu Rozwoju Cele projektu Celem głównym projektu jest wypracowanie praktycznych rozwiązań w zakresie zarządzania wiekiem na poziomie przedsiębiorstw sektora MSP i organizacji niegospodarczych, oraz ich promocja jako swego rodzaju dobrych praktyk. Chodzi o pokazanie przedsiębiorcom i menadŜerom jakie mogą być koszty i korzyści (konsekwencje) wdraŜania i niewdraŜania idei zarządzania wiekiem. Tylko rzeczywiście wdroŜone rozwiązania, dobrze opisane i zaprezentowane mogą przekonać przedsiębiorców i menadŜerów do realizacji podobnych działań w swoich organizacjach. Cele szczegółowe projektu: ― skuteczna implementacja rozwiązań w zakresie zarządzania wiekiem w dziewięciu lokalnych partnerstwach zarządzania wiekiem (LAMPs); ― realizacja badań wstępnych, umoŜliwiających wdroŜenie odpowiednich dla danego podmiotu działań z zakresu zarządzania wiekiem, oraz ewaluacji ex–post pozwalającej na ocenę efektywności podjętych interwencji; ― wykorzystanie wyników badań realizowanych przez partnerów naukowych do opracowania planów działania odnośnie wdraŜania zarządzania wiekiem przez podmioty uczestniczące w projekcie, oraz przygotowania rekomendacji o charakterze ogólnym, dotyczących metodologii i instrumentarium zarządzania wiekiem, przydatnych w podejmowaniu decyzji przez przedsiębiorców i menedŜerów firm sektora MSP oraz organizacji niegospodarczych; ― skuteczna promocja wypracowanych rozwiązań wśród przedsiębiorstw i organizacji publicznych; ― dostarczenie argumentów (w postaci wyników z przeprowadzonych interwencji w przedsiębiorstwach uczestniczących w projekcie) i ich promocja, Ŝe wdraŜanie zarządzania wiekiem daje organizacji wdraŜającej wymierne korzyści ekonomiczne; ― promocja pozytywnych postaw pracodawców wobec starszych pracowników, promocja współpracy i dialogu międzypokoleniowego w przedsiębiorstwach oraz przeciwdziałanie zachowaniom dyskryminacyjnym wobec osób starszych w miejscu pracy. Partnerzy Projektu Projekt Best Agers Lighthouses realizowany jest w partnerstwie 12 instytucji z 6 krajów. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. PP 1 Wirtschaftsakademie Schleswig–Holstein GmbH (Academy of Economics) (Lead Partner, Niemcy) PP 2 Arbeit und Leben DGB/VHS Hamburg e.V. (Work and Life Hamburg) (Niemcy) PP 3 Bildungswerk der Wirtschaft Hamburg e.V. (Education and Training Service for Hamburg Businesses, BWH) (Niemcy) PP 4 Forschungsverbund Mecklenburg–Vorpommern e.V. (Research Association Mecklenburg–Vorpommern (Niemcy) PP 5 Aalto–yliopiston kauppakorkeakoulu, Pienyrityskeskus (Aalto University School of Business, Small Business Center) (Finlandia) PP 6 Prizztech Oy (Prizztech Ltd) (Finlandia) PP 7 Politechnika Gdańska (Gdansk University of Technology) (Polska) PP 8 Rīgas Ekonomikas augstskola (Stockholm School of Economics in Riga) (Łotwa) 9. PP 9 Šiaulių prekybos, pramon÷s ir amatų rūmai (Siauliai Chamber of Commerce, Industry and Crafts) (Litwa) 10. PP 10 Nacionalin÷ regionų pl÷tros agentūra Šiaulių filialas (Siauliai Branch of the National Regional Development Agency) (Litwa) 11. PP 11 KTU regioninis mokslo parkas (KTU Regional Science Park) (Litwa) 12. PP 12 Norrbottens Läns Landting (County Council of Norrbotten) (Szwecja) Udział Politechniki Gdańskiej w Projekcie Politechnika Gdańska (Gdansk University of Technology – GUT) jako Partner naukowy Projektu bierze udział m.in. w: opracowaniu metodologii badania pracowników przedsiębiorstw i organizacji publicznych uczestniczących w projekcie dotyczącego ich oceny sposobu zarządzania pracownikami, oraz wykorzystywania w miejscu pracy instrumentarium z zakresu zarządzania wiekiem (metoda badania kwestionariuszowego), opracowaniu metodologii badania kadry menedŜerskiej podmiotów uczestniczących w projekcie, w zakresie ich nastawienia do starszych pracowników oraz moŜliwości i uwarunkowań wdroŜenia w tych przedsiębiorstwach koncepcji zarządzania wiekiem (metoda wywiadu pogłębionego), opracowaniu metodologii oraz koordynacja badania towarzyszącego wdraŜaniu rozwiązań z zakresu zarządzania wiekiem w podmiotach uczestniczących w projekcie (metoda diary), opracowaniu metod liczenia kosztów i korzyści wykorzystywania instrumentów z zakresu zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach sektora MSP, opracowanie i publikacja wyników badań, Zadania projektowe realizuje doświadczony zespół pracowników naukowych Wydziału Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej, w którym kluczowe role odgrywają: dr inŜ. Anita Richert-Kaźmierska (kierownik projektu), dr hab. Julita Wasilczuk, prof. nadzw. PG, dr Katarzyna Stankiewicz oraz dr inŜ. Marzena Grzesiak. W realizację wybranych zadań projektowych ze strony Politechniki Gdańskiej byli włączeni takŜe: dr Katarzyna Tubielewicz, dr inŜ. Krzysztof Zięba oraz dr inŜ. Artur Ziółkowski. Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. Zarządzanie talentami: wyzwania, trendy, przykłady rozwiązań (2006), Raport badawczy E0011–06RR, The Conference Board Europe, Warszawa. Prognoza ludności na lata 2008–2035 (2009), GUS, Warszawa. The 2009 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the EU–27 Member States (2008–2060) ( 2009), Forthcoming European Economy 2/2009, The European Comminssion (DG ECFIN) and The Economic Policy Committee (AWG). Struktura wysokości emerytur i rent wypłacanych przez ZUS po waloryzacji w marcu 2012 roku (2012), Zakład Ubezpieczeń Społecznych Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych Warszawa. Beaver G., Hutchings K. (2005), Training and developing an age diverse workforce in SMEs: The need for a strategic approach, “Education and Training” Vol. 47. 6. 7. Fandrejewska A. (2009), Wkrótce 5 mln emerytów, „Rzeczpospolita” z dnia 24.09.2009. Ilmarinen J. (2006), Towards a longer worklife! Ageing and the quality of worklife in the European Union, Finnish Institute of Occupational Health, Ministry of Social Affairs and Health, Helsinki. 8. Kowalewska A. (red.) (2009), Firmy rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, PARP, Warszawa. 9. Liwiński J., Sztanderska U. (2010), Zarządzanie wiekiem w przedsiębiorstwie, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. 10. Twarowski B. (2011), Metody redukowania luki kompetencyjnej – charakterystyka, klasyfikacja i wykorzystanie, „Organizacja i zarządzanie”, Kwartalnik Naukowy, Politechnika Śląska, Gliwice Nr3 (15). 11. Zbiegień-Maciąg L. (2002), Kultura w organizacji, PWN, Warszawa. PRZYCZYNY I SKUTKI ZMIAN W STRUKTURZE LUDNOŚCI WEDŁUG PŁCI I WIEKU W POLSCE NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ Izydor Sobczak1 Streszczenie W rozwoju społeczno gospodarczym istotne znaczenie ma nie tylko dynamika liczby ludności, lecz takŜe i jej struktura według płci i wieku. W Polsce w badanych latach 1988–2013, czyli w ciągu 25 lat ludność zwiększyła się z 37 884,7 tys. do 38 495,6 tys. osób, czyli w stopniu znikomym, bo zaledwie o 1,6%, podczas gdy w poprzednim analogicznym okresie o 22,4%. Trzeba zaznaczyć, Ŝe w ostatnich dwóch latach: 2012 i 2013 nie obserwuje się juŜ naszym kraju wzrostu, lecz ubytek liczebny populacji. Małe zmiany wystąpiły takŜe w relacjach liczbowych męŜczyzn i kobiet. Współczynnik feminizacji (liczba kobiet przypadająca na 100 męŜczyzn) wzrósł tylko ze 105,1 w 1988 r. do 106,6 w 2002 r. i na tym poziomie pozostał do końca 2013 r. Wartość tego wskaźnika jest zbliŜona do tych jakie występują w wielu krajach Unii Europejskiej. Inne, bardziej zasadnicze i głębsze, wywołujące wiele następstw zmiany obserwuje się w strukturze ludności według wieku. Dokonywały się one pod wpływem procesu urodzeń, zgonów i migracji. Dane wynikające z analizy populacji według wieku typu biologicznego informują o stopniowym spadku liczby dzieci w wieku 0–14 lat, a zarazem wskazują na szybki wzrost ludności w wieku 65 lat i więcej. Malejące udziały populacji w wieku 0–14 lat w liczbie ludności ogółem w 1988 r., 2013 r., a według prognozy GUS i w 2035 r. wynosiły odpowiednio: 25,5%, 15,0% i 12,5%. Z kolei rosnące w tych samych latach udziały populacji w wieku 65 lat i więcej potwierdzają wskaźniki: 9,8%, 14,7% i 23,2%. Wymienione wskaźniki starości porównane z odpowiednimi danymi krajów Unii Europejskiej upowaŜniają by kraj nasz zaliczyć do jednych z najmłodszych demograficznie państw. Ludność w wieku 15–64 lata (będąca podstawą kształtowania się liczby i struktury populacji w wieku produkcyjnym) w latach 1988–2010 nieprzerwanie zwiększała swą liczebność. Fakt ten skutkował wzrostem jej udziału względnego w liczbie ludności ogółem z 64,7% do 71,3%. JednakŜe obserwowany w latach 2012–2013 w tej grupie wieku spadek liczebności spowodował skurczenie się jej udziału do 70,3%. Ukazane uprzednio dwie przeciwstawne tendencje rozwoju liczebnego dotyczące najmłodszej i najstarszej generacji – wywierają obecnie negatywny wpływ na wielkość i strukturę bilansu ludności w wieku produkcyjnym. W badanym okresie 1988–2013, tylko do 2009 r. najmłodszy wiek produkcyjny, czyli 18 lat osiągały generacje, które swą liczebnością przewyŜszały zbiorowość osób, które wychodziły z wieku produkcyjnego, 1 Gdańska Szkoła WyŜsza 14 Izydor Sobczak czyli męŜczyzn po ukończeniu 65 roku Ŝycia i kobiet po ukończeniu 60 roku. Nawet po odjęciu zgonów i ujemnego salda migracji zagranicznych jakie wystąpiły w populacji w wieku produkcyjnym tzw. przyrost netto wynosił jeszcze 44 tys. osób. Począwszy od 2010 r. ludności w wieku produkcyjnym w Polsce juŜ nie przybywa lecz ubywa. Przykładowo w 2012 r. sama tylko wymiana generacji przyniosła wartości ujemne, czyli wystąpiła nadwyŜka osób opuszczających wiek produkcyjny nad zbiorowością osób wstępujących. Wynosiła one –23 tysiące. Po uwzględnieniu zgonów i ujemnego salda migracji zagranicznych, które miały miejsce w populacji w wieku produkcyjnym ukształtowała się w bilansie ludności wartość ujemna stanowiąca –133 tys. osób. Oznacza to, Ŝe zbiorowość osób w wieku produkcyjnym stopniowo maleje. Dla rynku pracy nie jest to zjawisko pozytywne, sprzyja jedynie ograniczeniu bezrobocia. Negatywne skutki zmian w strukturze wieku ludności nie ograniczają się do rynku pracy. Wspomnieć naleŜy o malejącym obecnie i przyszłości potencjale kobiet w wieku rozrodczym, co przy niskiej ich płodności spowoduje nieuchronny spadek liczby urodzeń. Z kolei nasilający się proces starzenia ludności pociągnie za sobą wzrost liczby zgonów. Procesy te juŜ obecnie doprowadziły do zerowego przyrostu naturalnego ludności, a najbliŜszych latach liczba zgonów będzie przewyŜszać liczbę urodzeń. Jeśli uwzględni się, Ŝe saldo migracji zagranicznych obecnie i nadchodzących latach będzie ujemne – rezultat tych procesów będzie oczywisty – spadek liczby ludności w Polsce. Według prognozy GUS jej stan w 2035 r. – w stosunku do 2013 r. – zmniejszy się o 2 503,0 tys. osób. Mówiąc o skutkach zmian w strukturze ludności według wieku w Polsce wspomnieć trzeba, Ŝe w nadchodzących latach do przedszkoli, szkolnictwa podstawowego, średniego i wyŜszego wstępować będą sukcesywnie mniejsze liczebnie – niŜ obecnie – generacje dzieci i młodzieŜy. Zaznaczyć naleŜy takŜe, Ŝe szybko rosnąca – obecnie i w przyszłości – liczba ludności w starszym wieku stwarza wiele następstw. Przede wszystkim obciąŜenie budŜetu państwa róŜnymi formami emerytur i rent, zwiększy zapotrzebowanie na miejsca w domach opieki społecznej, spotęguje zadania z zakresu pomocy społecznej i opieki lekarskiej. Rozszerzeniu będzie musiało ulec poradnictwo, profilaktyka i lecznictwo geriatryczne. Rozwój infrastruktury i róŜnego rodzaju usług związanych z ludźmi starymi będzie w nadchodzących latach wciąŜ pozostawał pod silną presją czynnika demograficznego. Słowa kluczowe: Zmiany w strukturze wieku ludności – wyzwaniem dla gospodarki Wstęp Kształtowanie się liczby i struktury ludności według płci i wieku to kluczowe ogniwo procesów demograficznych. Ma ono istotny wpływ na róŜne dziedziny Ŝycia społeczno-gospodarczego, a takŜe na wiele zjawisk demograficznych, takich jak zawieranie małŜeństw, natęŜenie urodzeń, zgonów czy migracji. Do liczby ludności – jej wzrostu lub spadku – podchodzić trzeba z naleŜytą uwagą. Podkreślając znaczenie liczby ludności nie moŜna nie dostrzegać skutków wynikających ze zmian w jej strukturze. Liczba ludności w danym kraju moŜe przez dłuŜszy okres, na przykład przez 15–20 lat, pozostawać niezmienna, co Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … 15 wcale nie oznacza, Ŝe w tym samym czasie nie będą nasilać się lub maleć róŜnorakie skutki wynikające z procesów demograficznych. W Polsce w latach 1990–2012 liczba ludności zamykała się w granicach 38,0–38,5 miliona osób [Rocznik Demograficzny 2013, s. 30 i 32], a w Niemczech od 1995 r. do 2012 r. oscylowała wokół 82 milionów. [Rocznik Demograficzny 2013, s. 528] MoŜna powiedzieć, Ŝe mieliśmy do czynienia ze stabilną populacją. Mimo tego negatywne skutki dla rozwoju wielu dziedzin Ŝycia społecznogospodarczego, wynikające z procesów demograficznych są bardzo odczuwalne. Taki stan rzeczy uwarunkowany został głębokimi zmianami w strukturze wieku ludności wymienionych krajów, a ściślej mówiąc niekorzystnymi relacjami między liczbą dzieci, liczbą ludności dorosłej i liczbą ludzi starych. 1. Zmiany w relacjach liczbowych męŜczyzn i kobiet Bardzo waŜnymi właściwościami jednostki ludzkiej, a szerzej ujmując zbiorowości ludzkich, wynikającymi z przesłanek biologicznych jest płeć i wiek. Płeć – jeśli pominie się sporadyczne przypadki – nie zmienia się przez całe Ŝycie, wyznacza jednak odmienne role i funkcje dla męŜczyzn i kobiet w Ŝyciu rodzinnym i społeczno-gospodarczym. Struktura ludności według płci – zarówno w populacji ogółem, jak i w poszczególnych grupach wiekowych – warunkuje w duŜej mierze bieŜące jak i przyszłe procesy demograficzne, w tym zwłaszcza liczbę urodzeń i zgonów. Odgrywa takŜe waŜną rolę w społeczno-gospodarczym rozwoju kraju. Ludność płci męskiej i Ŝeńskiej w Polsce ogółem, w miastach i na wsi oraz występujące między nimi relacje liczbowe w poszczególnych grupach wieku zmieniają się w czasie i są róŜne w przestrzeni. Strukturę ludności według płci kształtują, z jednej strony, naturalne procesy biologiczne, takie jak stale występująca wśród noworodków przewaga liczby chłopców nad liczbą dziewcząt (na 100 dziewczynek rodzi się w Polsce 105–107 chłopców) oraz większa częstość zgonów męŜczyzn niŜ kobiet (tzw. nadumieralność męŜczyzn), z drugiej zaś uwarunkowane procesami społecznogospodarczymi ruchy wędrówkowe ludności. Jedne regiony częściej przyciągają męŜczyzn, inne zaś – kobiety. Czynnikiem szczególnym, deformującym strukturę ludności według płci, ale tylko w pewnych okresach czasu, są wojny. Przykładem moŜe być II wojna światowa, która spowodowała duŜe straty w liczbie ludności w Polsce, głównie wśród młodych męŜczyzn, zniekształcając relacje liczbowe ludności według płci. [Zob. Rocznik Demograficzny 1945–1966, s. 5] Zmiany w liczbie męŜczyzn i kobiet w Polsce oraz współczynniki feminizacji dla dwudziestopięcioletniego okresu przedstawione zostały na podstawie danych trzech spisów powszechnych ludności z lat: 1988, 2002 i 2011. Dane dla 2013 r. są wynikiem szacunku GUS. Przedstawiono je w tabeli 1. Łatwo w niej dostrzec wyraźną przewagę liczebną kobiet – w dniu 31.XII.1988 r. wynosiła ona 950,5 tys. osób. Współczynnik feminizacji, czyli liczba kobiet przypadająca na 100 męŜczyzn, wyniósł wówczas 105,1. W miarę upływu czasu 16 Izydor Sobczak nadwyŜka liczby kobiet nad liczbą męŜczyzn powoli rosła. W dniu 31 XII 2013 r. osiągnęła 1236,6 tys. osób, powodując zwiększenie się współczynnika feminizacji do 106,5. Tej wielkości współczynnik feminizacji świadczy o lekko niezrównowaŜonej relacji liczbowej męŜczyzn i kobiet. Jeśli jednak uwzględnimy, Ŝe kobiety Ŝyją dłuŜej niŜ męŜczyźni, wskutek czego ich przewaga liczebna po 60 roku Ŝycia wyraźnie się zwiększa, wartość tego współczynnika staje się oczywista. Relacje liczbowe męŜczyzn i kobiet w miastach i na wsi wyraźnie się róŜnią. Istnieje i wzrasta przewaga liczebna kobiet w miastach. W 1988 r. na 100 męŜczyzn przypadało tu 108,4 kobiet. W 2013 r. współczynnik ten wzrósł do 110,8. PowyŜsze dane świadczą o niekorzystnych relacjach liczbowych męŜczyzn i kobiet w środowisku miejskim. Inne wartości współczynników feminizacji występują na wsi. W 1988 r. na 100 męŜczyzn przypadało tam 100,2 kobiet; a w końcu 2013 r. 100,6. Jak widać, w całej populacji wiejskiej moŜna mówić o niemalŜe idealnej relacji liczbowej ludności według płci. DuŜa przewaga liczebna kobiet w miastach i prawie równowaga liczebna obu płci to głównie rezultat odpływu kobiet, zwłaszcza młodych, ze wsi do miast w minionych latach. Tabela 1. Ludność według płci w Polsce w latach 1988–2013.a/ Stan w dniu 31 XII Rok Ogółem MęŜczyźni Kobiety NadwyŜka kobiet Na 100 męŜczyzn przypada kobiet w tysiącach Ogółem 1988 37 884,7 18 467,1 19 417,6 950,5 105,1 2002 38 218,5 18 506,8 19 711,7 1 204,9 106,5 2011 38 538,5 18 654,6 19 883,9 1 229,3 106,6 2013 38 495,6 18 629,5 19 866,1 1 236,6 106,6 Miasta 1988 23 186,8 11 126,4 12 060,4 934,0 108,4 2002 23 571,2 11 211,4 12 359,8 1 148,4 110,2 2011 23 385,8 11 100,2 12 285,6 1 185,4 110,7 2013 23 257,9 11 032,7 12 225,2 1 192,5 110,8 1988 14 697,9 7 340,7 7 357,2 16,5 100,2 2002 14 647,3 7 295,4 7 351,9 56,5 100,8 2011 15 152,7 7 554,4 7 598,3 43,9 100,6 2013 15 237,7 7 596,8 7 640,9 44,1 100,6 Wieś a/ Dane spisów powszechnych z dnia: 7 XII 1988 r., 20 V 2002 r., 31 III 2011 r. oszacowane przez GUS na dzień 31 XII danego roku na podstawie sprawozdawczości bieŜącej Źródło: [Rocznik demograficzny 1990; Ludność według płci, wieku, województw, podregionów, powiatów, miast i gmin. 2003; Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2011 r. 2012; Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2013 r.2014] Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … 17 Przedstawione w Tabeli 1 współczynniki feminizacji dla ogółu ludności w Polsce są zbliŜone do wartości współczynnika wieku „starych” krajów Unii Europejskiej. Przykładowo w 2012 r. współczynnik ten wyniósł: w Austrii 105, we Francji 106, we Włoszech 106. NiŜsze współczynniki feminizacji wystąpiły w Belgii i Niemczech 104, w Wielkiej Brytanii 103. NajniŜszy współczynnik wykazuje Szwecja, bo tylko 101. [Rocznik Demograficzny 2013, s.520 i 521] 2. Zmiany w strukturze ludności według biologicznych grup wieku Struktura ludności według wieku – podobnie jak struktura ludności według płci – zmienia się w czasie i jest zróŜnicowana w przestrzeni. Taki stan rzeczy kształtują trzy czynniki: liczba urodzeń, liczba zgonów oraz liczebność i struktura migrantów. Ten ostatni czynnik moŜe powodować zarówno starzenie się, jak i odmładzanie społeczeństwa w zaleŜności od tego, w jakim wieku jest migrująca ludność. W migracjach częściej uczestniczy ludność młodsza, dlatego teŜ migracje wpływają na odmłodzenie społeczeństw tych terenów, na które przybywają migranci, i starzenie się ludności obszarów, z których migranci wybywają. W przypadku zgonów ich wpływ na odmładzanie czy teŜ starzenie ludności sprowadza się w tym wypadku do problemu, w jakich grupach wieku – dziecięcych i młodzieŜowych czy teŜ w starszych – pozostaje przy Ŝyciu więcej osób dzięki zmniejszeniu się umieralności. JednakŜe głównym czynnikiem powodującym przeobraŜenia w strukturze ludności według wieku są urodzenia; to dzięki wysokiej częstości urodzeń rośnie szybko liczba dzieci i zwiększa się ich udział procentowy w ogólnej liczbie ludności, i odwrotnie. Spadek poziomu urodzeń zmniejsza liczbę dzieci, a tym samym powiększa względny udział populacji w starszym wieku. Wiek jednostki ludzkiej trwa od niemowlęctwa, czyli wieku zerowego do dziewięćdziesięciu lat i więcej. Granice wieku ludzkiego są więc zakreślone dość szeroko. Aby więc dokonać analizy zmian w strukturze ludności według wieku, trzeba ją podzielić na określone, odpowiadające praktyce Ŝycia społecznogospodarczego i celom naukowo-badawczym grupy wiekowe. Najczęściej stosuje się tu podział na trzy duŜe grupy wiekowe, czyli tzw. podział trójdzielny oraz podział szczegółowy prezentujący ludność w wąskich grupach wiekowych. Zarówno trójdzielny, jak i szczegółowy podział ludności według wieku moŜe być podziałem typu biologicznego bądź społeczno-ekonomicznego. W podziale trójdzielnym typu biologicznego wyodrębnia się trzy grupy wieku: 0–14 lat, 15–64 oraz 65 lat i więcej. Podział ten pozwala określić, jaki odsetek ogółu ludności stanowią dzieci (umownie określane jako wnukowie), jaki ludność dorosła (umownie określana rodzicami), a jaki ludzie starzy (umownie określani dziadkami) i w konsekwencji wskazać stopień zaawansowania demograficznej starości ludności danego kraju lub regionu. Zmiany w liczbie i strukturze ludności według wieku w ujęciu trójdzielnym typu biologicznego w Polsce w latach 1988–2013 ukazuje Tabela 2. Wymienione wcześniej czynniki, a mianowicie urodzenia, zgony i migracje, spowodowały w Polsce w okresie 1988–2013 głębokie przeobraŜenia w strukturze 18 Izydor Sobczak ludności według wieku. Jak wynika z tablicy 2, wyraŜają się one w znacznym spadku liczby dzieci i duŜym wzroście populacji w starszym wieku. Zbiorowość dzieci w wieku 0–14 lat zmalała w latach 1988–2013, czyli w ciągu dwudziestu pięciu lat, z 9672,8 tys. do 5771,4 tys. osób, to jest o 3901,4 tys. osób, czyli o 40,3 procent; przy czym w większym stopniu w miastach, bo o 40,3 procent, w mniejszym zaś na wsi – o 35,6 procent. Tak duŜy spadek liczby dzieci uwarunkowany został trwającym od wielu lat malejącym poziomem urodzeń, jaki obserwowano w tych środowiskach. Liczba urodzeń skurczyła się bowiem z 589,9 tys. w 1988 r., do 433,1 tys. w 1995 r. i 353,8 tys. w 2002 r. W tych samych latach stosowne współczynniki urodzeń Ŝywych – na 1 000 ludności – kształtowały się następująco: 15,6; 11,3; 9,3. [Rocznik Demograficzny 2004, s. 28, 29, 30 i 31] A więc nie tylko liczby bezwzględne, ale i współczynniki świadczą, Ŝe poziom urodzeń w okresie dwudziestu pięciu lat zmalał radykalnie. Tabela 2. Ludność Polski według biologicznych grup wieku w latach 1988– 2013.a/Stan w dniu 31 XII W wieku Ogółem Rok 0–14 15–64 W wieku 65 i w. Ogółem w tysiącach 0–14 15–64 65 i w. w odsetkach Ogółem 1988 37 884,7 9 672,8 24 507,4 3 704,5 100,0 25,5 64,7 9,8 2002 38 218,5 6 804,3 26 526,6 4 887,6 100,0 17,8 69,4 12,8 2011 38 538,5 5 819,0 27 394,5 5 325,0 100,0 15,1 71,1 13,8 2013 38 495,7 5 771,4 27 051,7 5 672,6 100,0 15,0 70,3 14,7 Miasta 1988 23 186,8 5 727,0 15 467,6 1 992,2 100,0 24,7 66,7 8,6 2002 23 571,2 3 747,8 16 913,2 2 910,2 100,0 15,9 71,8 12,3 2011 23 385,8 3 239,1 16 775,1 3 371,6 100,0 13,9 71,7 14,4 2013 23 257,9 3 231,9 16 384,8 3 641,2 100,0 13,9 70,4 15,7 Wieś 1988 14 697,9 3 945,8 9 039,8 1 712,3 100,0 26,8 61,5 11,7 2002 14 647,3 3 056,5 9 613,4 1 977,4 100,0 20,9 65,6 13,5 2011 15 152,7 2 579,9 10 619,4 1 953,4 100,0 17,0 70,1 12,9 2013 15 237,8 2 539,5 10 666,9 2 031,4 100,0 16,7 70,0 13,3 a/ Dane spisów powszechnych z dnia: 7 XII 1988 r., 20 V 2002 r., 31 III 2011 r. oszacowane przez GUS na dzień 31 XII danego roku na podstawie sprawozdawczości bieŜącej Źródło: [Rocznik demograficzny 1990; Ludność według płci, wieku, województw, podregionów, powiatów, miast i gmin. 2003; Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2011 r. 2012; Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2013 r. 2014] Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … 19 Trzeba zaznaczyć, Ŝe w 2002 r. liczba urodzeń nie była w stanie zrekompensować liczby zgonów skutkując ubytkiem naturalnym ludności wynoszącym –5,7 tys. Osób [Rocznik Demograficzny 2004, s.30] (tzw. ujemnym przyrostem naturalnym). Liczba zgonów górowała nad urodzeniami takŜe w 2003, 2004 i 2005 r. Dopiero w latach 2006–2010 – wskutek nieznacznego wzrostu liczby urodzeń – dostrzega się nieduŜy przyrost naturalny. JednakŜe w 2012 r. liczba urodzeń ponownie obniŜa się i zrównuje się z liczbą zgonów stanowiąc prawie zerowy przyrost naturalny ludności. [Rocznik Demograficzny 2013, s.32 i 33] W 2013 r. nadwyŜka liczby zgonów jest juŜ bardzo wyraźna kształtując ubytek naturalny ludności (ujemny przyrost naturalny) wynoszący –17,7 tys. osób (na 1 000 ludności: –0,5). [Dane Głównego Urzędu Statystycznego] Oznacza to, Ŝe kraj nasz powrócił do ujemnego przyrostu naturalnego ludności z lat 2002–2005.2 Zmiany w ruchu naturalnym ludności w Polsce w sposób wymowny ukazuje Wykres 1. Wykres 1. Ruch naturalny ludności Źródło: [Rocznik Demograficzny 2013] Malejąca zbiorowość dzieci w wieku 0–14 lat zmieniła znacząco ich udziały względne w ogólnej liczbie ludności. Udział ten stanowiący w 1988 r. 25,5 procent obniŜył się w 2013 r. do 15,0 procent, zmalał więc o 10,5 punktu procentowego; przy czym prawie w takim samym stopniu w miastach, jak i na wsi (Tabela 2). Mimo tego spadku udział omawianej populacji w liczbie ludności ogółem był w 2013 r. wyraźnie wyŜszy na wsi (16,7 procent), niŜszy zaś w mieście (13,9 procent) (Tabela 2). 2 W artykule pominięto przyczyny zmian w poziomie urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego ludności. 20 Izydor Sobczak Kolejną, tym razem wyraźnie większą liczebnie zbiorowością określoną trójdzielnym podziałem ludności według wieku typu biologicznego stanowi ludność w wieku 15–64 lata. Obejmuje ona aŜ pięćdziesiąt roczników tworząc populację zwaną umownie ludnością dorosłą. W latach 1988–2010 zbiorowość ta charakteryzowała się nieprzerwanie rosnącą tendencją, zaś w latach 2011–2013 obserwuje się jej spadek liczebny. Oto dane (stan w dniu 31 XII): 1988 r. 24 507,4 tys. osób, 2010 r. 27483,7 tys. osób i w 2013 r. 27 051,7 tys. osób (Tabela 2). Liczby te są rezultatem wskazanego wcześniej procesu urodzeń, zgonów i migracji, jakie zaistniały w omawianych latach. Szczególną rolę odegrały tu urodzenia. Liczebność osób w wieku 15–64 lata w 1988 r., 2002 i 2010 r. utworzyły liczne generacje z lat 50, czyli z okresu wielkiego powojennego wyŜu urodzeń3, mniej liczne roczniki niŜu urodzeń z lat 60; znajduje się tu takŜe stosunkowo liczna populacja dzieci, która przyszła na świat w latach 70, czyli w okresie ponownego, ale juŜ znacznie mniejszego wyŜu urodzeń.4 Liczne i mniej liczne generacje wywodzące się z niŜów i wyŜów urodzeń łatwo dostrzec w kształtach piramid demograficznych prezentowanych na Wykresie 2. W pierwszej połowie lat 80. częstość urodzeń była bardzo zbliŜona do poziomu z drugiej połowy lat 70. Były więc – w miarę upływu czasu – korzystne uwarunkowania wynikające z liczby urodzeń stymulujące wzrost liczby ludności w starszym wieku. Trzeba nadmienić, Ŝe takie czynniki jak zgony [Rocznik Demograficzny 2013, s.32]5 i migracje [Rocznik Demograficzny 2013, s.33]6 nie przyczyniały się do zwiększania omawianej populacji, lecz pomniejszały jej liczebność. DuŜy – jak uprzednio zaznaczono spadek liczby urodzeń po 1995 r. – skutkował ciągłym zmniejszaniem się liczby dzieci i wraz z upływem lat takŜe spadkiem populacji w wieku 15–64 lata. Jej liczebność w ciągu trzech lat zmalała z 27 257,0 tys. w 2010 r. [Rocznik Demograficzny 2011, s.74] do 27 051,7 tys. w 2013 r. [Dane Głównego Urzędu Statystycznego], czyli o 205,3 tys. osób. Skurczył się w związku z tym jej udział względny w liczbie ludności ogółem w tych samych latach z 71,3 procent do 70,3 procent (Tabela 2). Przedstawione dane świadczą, Ŝe do malejącej od wielu lat liczby dzieci w wieku 0–14 lat dołączyła obecnie spadkowa tendencja populacji w wieku 15–64 lata. Jest to z pewnością zjawisko niekorzystne dla rozwoju społeczno-gospodarczego naszego kraju. 3 4 5 6 W 1950 r. przyszło na świat 763,1 tys. Ŝywych dzieci, a w 1955 r. 793,8 tys. Liczba urodzeń Ŝywych na 1 000 ludności wynosiła odpowiednio 30,7 i 29,1 (Rocznik Demograficzny 2004 s. 28 i 29). W 1970 r. urodziło się 547,8 tys. Ŝywych dzieci, w 1975 r. 646,4 tys., a na 1 000 ludności odpowiednio 16,8 i 19,0 (Rocznik Demograficzny 2004, s.28 i 29). Liczba zgonów – na 1 000 ludności – kształtowała się następująco: w 1988r. 9,9; w 1995r. 10,1; w 2012r. 10,0. Ujemne saldo migracji zagranicznych – na 1 000 ludności – wynosiło w 1988r. -0,9; w 1995r. -0,5; w 2012r. -0,2. Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … 6 XII 1960 a/ 31 XII 2011 c/ 21 31 XII 2003 b/ 31 XII 2035 d/ Wykres 2. Piramidy wieku ludności w Polsce Źródło: [a/ Według danych spisu powszechnego ludności z 6 XII 1960 r. W wykresie nie uwzględniono 23,0 tys. osób, dla których nie ustalono roku urodzenia oraz 369,8 tys. ludności, która przy opracowywaniu wyników spisu z 1960 roku nie została podzielona na miasto – wieś, województwa oraz według płci i wieku. b/ Według danych szacunkowych GUS na 31 XII 2003 r. c/ Według spisu ludności z 31 III 2011 r. oszacowanych na 31 XII 2011 r. d/ Według prognozy ludności Polski na lata 2008–2035 Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie] Trzecia grupa ludności wyodrębniona w ramach podziału biologicznego, to zbiorowość osób w wieku 65 lat i więcej. Poznanie stanu liczebnego, tempa wzrostu i struktury tej populacji jest niezbędne w kształtowaniu polityki społecznej i ludnościowej. Udział procentowy omawianej zbiorowości w liczbie ludności ogółem to podstawowy wskaźnik wykorzystywany w ocenie stopnia starości demograficznej danego kraju. Rozwój liczebny ludności w wieku 65 lat i więcej i jej udział w liczbie ludności ogółem przedstawiono w tabeli 2. Zwraca uwagę ciągły i szybki wzrost liczebny tej zbiorowości. W końcu 1988 r. liczyła ona 3704,5 tys. osób, zaś w końcu 2013 r. 5672,6 tys.; w okresie dwudziestu pięciu lat powiększyła się o 1968,1 tys. osób, czyli o 53,1 procent. Trzeba zaznaczyć, Ŝe tak znaczny wskaźnik tempa przyrostu ludności to rezultat głównie procesów demograficznych w miastach, tu bowiem populacja w wieku 65 lat i więcej wzrosła o 82,8 procent, podczas gdy na wsi tylko o 18,6 procent (Tabela 2). ZróŜnicowany rozwój liczebny omawianych populacji zmienił wyraźnie ich udziały względne w liczbie ludności ogółem. Między rokiem 1988 a 2013 wskaźniki struktury wzrosły bowiem ogółem z 9,8 procent do 14,7 procent, przy czym w miastach z 8,6 procent do 15,7 procent, na wsi natomiast z 11,7 procent do 13,3 procent (Tabela 2). Dane ukazujące tempo wzrostu liczby ludności w wieku 22 Izydor Sobczak 65 lat i więcej, jak i stale zwiększający się jej udział procentowy w całej populacji świadczą o nasilaniu się procesu starzenia demograficznego społeczeństwa polskiego. Podkreślić jednak trzeba, Ŝe obszarem, w którym starość [Rosset 1959, s. 13]7 demograficzna jest bardziej zaawansowana, są miasta, a nie wieś. Kilka lat temu było odwrotnie (zob. Tabelę 2). Jest to rezultat utrzymującego się od wielu lat wyŜszego poziomu urodzeń w środowisku wiejskim niŜ miejskim. DuŜa – w ostatnich latach – dynamika liczby ludności w starszym wieku to efekt oddziaływania dwóch czynników: ― wstępowania do grupy wiekowej 65 lat i więcej licznych generacji urodzonych w latach 20. ubiegłego wieku [Mały Rocznik Statystyczny 1939, s.43]8 oraz w pierwszych latach po II wojnie światowej w tzw. fazie kompensacyjnej [Mały Rocznik Statystyczny 1939, s.28 i 29]9; ― wydłuŜania przeciętnego trwania Ŝycia [GUS 2013, s. 14 i 15]10. Inną miarą procesu starzenia demograficznego ludności jest relacja między liczbą dzieci i liczbą ludzi starszych. Wskazuje ona, ile osób w wieku 65 lat i więcej przypada na 1 000 dzieci będących w wieku 0–14 lat. Stosowne dane w tym względzie dla Polski przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3. Relacje między liczba dzieci i liczbą ludzi starych w Polsce w latach 1988–2013 (na 1 000 dzieci w wieku 0–14 lat przypada osób w wieku 65 lat i więcej). Stan w dniu 31.XII Wyszczególnienie 1988 2002 2011 2013 Ogółem 383,0 718,3 915,1 982,9 Miasta 347,9 776,5 1040,9 1126,6 Wieś 434,0 646,9 757,2 799,9 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Tabeli 2 7 8 9 10 Edward Rosset wyróŜnia dwa zbliŜone, ale nie identyczne pojęcia: starość i starzenie się. Pisze on: „starość jest pojęciem statycznym, starzenie się pojęciem dynamicznym”. Wiedząc, jaką treść kryją słowa statyczny i dynamiczny, moŜna uzupełnić pojęcia przedstawione przez wymienionego autora: otóŜ o starości mówi się wówczas, jeśli analizuje się strukturę wieku – jednego lub kilku krajów – w danym momencie (np. w dniu 31 XII danego roku) i na podstawie stosownych wskaźników demograficznych ustala stopień ich starości lub młodości demograficznej. Opisuje się w tym przypadku zjawisko jakościowe i zarazem statyczne. Natomiast ze starzeniem się mamy do czynienia wtedy, gdy bada się strukturę wieku ludności jednego lub kilku krajów – w danym okresie (np. w latach 2000-2013) i na podstawie odpowiednich wskaźników określa się zakres zmian zachodzących w sferze starzenia lub odmładzania demograficznego ludności. Tym razem wartościuje się zjawisko dynamiczne wynikające z ilościowych przekształceń populacji. Liczba urodzeń Ŝywych na 1 000 mieszkańców wynosiła w Polsce: w 1922 r. 35,3; w 1925 r. 35,2; w 1928 r. 32,3; podczas gdy w 1935 r. 26,2, a w 1938 r. 24,6. W Polsce na 1 000 ludności urodziło się Ŝywych dzieci: w 1947 r. 28,7; w 1949 r. 29,7, podczas gdy w 1960 r. 22,6, a w 1965 r. 17,4 (Zob. Rocznik Demograficzny 2004, s.28 i 29). Przewidywane przeciętne trwanie Ŝycia noworodka płci męskiej w Polsce ma wynosić: urodzonego w 1950 r. 56,1 lat, w 1980 r. 66,0 lat, a w 2012 r. 72,7 lat. Odpowiednie liczby dla noworodka płci Ŝeńskiej w tych samych latach obrazują dane: 61,7 lat, 74,4 lata i 81,0 lat. Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … 23 W 1988 r. wskaźnik ten wyniósł 383,0, a w końcu 2013 r. jego wartość była juŜ o dwa i pół raza wyŜsza, wynosiła bowiem 982,9. W tym względzie miasta wyraźnie górowały nad wsią, odpowiednie wskaźniki wynosiły bowiem 1 126,6 i 799,9. Dane w tabeli 3 pokazują, Ŝe w ciągu dwudziestu pięciu lat znacznie pogorszyły się liczbowe relacje międzypokoleniowe między dziadkami i wnukami oraz babciami i wnuczkami. Jest to kolejny fakt świadczący o postępującym procesie starzenia się ludności w Polsce. W analizie struktury wieku ludności wykorzystywana jest takŜe średnia wartość pozycyjna zwana medianą, inaczej mówiąc wartość przedstawiająca wiek środkowy danej populacji.11 Zmiany wartości tego wskaźnika w Polsce przedstawiono w tabeli 4. Wynika z niej, Ŝe w latach 1988–2012 mediana wieku zwiększyła się z 32,4 lat do 38,7 lat, czyli o 6,3 lata. A zatem i ten wskaźnik pokazuje, ze kraj nasz wstępuje w coraz to wyŜsze stadium starości demograficznej. Tabela 4. Mediana (wiek środkowy) ludności w Polsce w latach 1988–2012. Stan w dniu 31 XII Wyszczególnienie Ogółem 1988 2002 2011 2012 32,4 lata 35,9 lat 38,4 lat 38,7 lat męŜczyźni 31,1 lat 33,9 lata 36,7 lat 37,0 lat kobiety 33,8 lat 38,0 lat 40,2 lata 40,5 lat 32,9 lat 37,2 lat 39,6 lat 39,9 lat męŜczyźni 31,5 lat 34,7 lata 37,4 lat 37,8 lat kobiety 34,3 lata 39,5 lat 42,0 lata 42,2 lata 31,5 lat 34,0 lata 36,6 lat 36,9 lat męŜczyźni 30,4 lat 32,7 lata 35,5 lat 35,9 lat kobiety 32,9 lata 35,3 lat 37,7 lat 38,1 lat Miasta Wieś Źródło: [Dane GUS] Trzeba nadmienić, Ŝe w 2012 r. wyŜszą wartość mediany zanotowano w populacji kobiet (40,5), niŜszą natomiast w populacji męŜczyzn (37,0 lat). Jest to rezultat dłuŜszego przeciętnego trwania Ŝycia kobiet niŜ męŜczyzn. Dostrzec moŜna takŜe róŜnice w wartości mediany w miastach i na wsi. W końcu 2012 r. wyniosła ona w populacji miejskiej 39,9 lat, w wiejskiej natomiast 36,9 lat (Tabela 4). Taki stan rzeczy spowodowany jest wyŜszym poziomem urodzeń, jaki charakteryzuje od wielu juŜ lat środowisko wiejskie. 11 Szerokie zastosowanie mediany w analizie struktury wieku ludności wynika stąd, Ŝe moŜna ją obliczać przy otwartym dolnym i górnym przedziale szeregu rozdzielczego, na który podzielona jest badana populacja. Jeśli jej wartość rośnie, oznacza to, Ŝe dana populacja starzeje się, jeśli zaś mediana się zmniejsza, świadczy to, Ŝe dana społeczność się odmładza. 24 Izydor Sobczak 3. Zmiany w strukturze ludności według ekonomicznych grup wieku Do badania uwarunkowań demograficznych rozwoju społecznogospodarczego kraju lub regionu i określenia jego perspektyw rozwojowych podział ludności na trzy duŜe grupy wiekowe typu biologicznego jest niewystarczający. Niezbędny jest takŜe podział ludności według wieku oparty na przesłankach społeczno-ekonomicznych, w ramach którego wyodrębnia się takŜe trzy duŜe grupy wiekowe: wiek przedprodukcyjny, produkcyjny i poprodukcyjny. To drugie ujęcie poznawcze umoŜliwia ustalenie w danym okresie liczby osób wkraczających w wiek produkcyjny i liczby tej populacji, która wychodzi z tego wieku i w rezultacie określenie potencjalnych zasobów rąk do pracy. Znajomość ich wielkości jest nieodzowna w analizie podaŜy i popytu na rynku pracy. Stosowne dane w tym podziale dla badanego okresu ukazuje Tabela 5. Tabela 5. Ludność ogółem w Polsce według ekonomicznych grup wieku w latach 1988–2013.a/Stan w dniu 31 XII Ludność w wieku Wyszczególnienie Ogółem przedprodukcyjnym (0– 17 lat) produkcyjnym (męŜczyźni 18–64, kobiety 18–59 lat) poprodukcyjnym (męŜczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej) 1988 37 884,7 11 352,0 21 821,6 4 711,1 2002 38 218,5 8 663,7 23 789,8 5 765,0 2011 38 538,4 7 146,6 24 738,5 6 653,4 2013 38 495,7 6 995,4 24 422,1 7 078,2 Przyrost, ubytek (–) ludności w okresie 1988 – 2013 w tysiącach w procentach 611,0 – 4 356,6 2 600,5 2 367,1 1,6 –38,4 11,9 50,2 a/ ograniczone ramy artykułu skłoniły autora do pominięcia w klasyfikacji ludności według wieku typu ekonomicznego w przekroju miasto-wieś Źródło: [jak w tabeli 2 oraz obliczenia własne] Z danych przedstawionych w tabeli 2 i 5 wynika, Ŝe występują znaczne róŜnice w liczbach bezwzględnych, a takŜe i w wielkościach przyrostu względnego między ludnością w wieku produkcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym wyodrębnioną w ramach trójdzielnego podziału typu ekonomicznego, a liczebnością populacji prezentowaną w trójdzielnym podziale według wieku typu biologicznego ukazującą liczebność dzieci, ludności dorosłej i ludzi starych. Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … 25 RóŜnice te wynikają z niejednakowej rozpiętości przedziałów klasowych, na które dzielona jest ludność według wieku typu biologicznego i ekonomicznego. Jeśli jednak spojrzy się na kierunek rozwoju liczebnego poszczególnych populacji – okaŜe się, Ŝe w obu klasyfikacjach jest on taki sam. Stosowne wskaźniki obliczone na podstawie liczb bezwzględnych zamieszczonych w Tabeli 2 i 5 wskazują, Ŝe w okresie 1988–2013 zbiorowość dzieci w wieku 0–14 lat, wydzielona w podziale biologicznym, zmniejszyła się o 40,3 procent, zaś populacja w wieku przedprodukcyjnym (0–17 lat) określona w podziale drugim, czyli w podziale typu ekonomicznego, zmalała o 38,4 procent. Ludność dorosła w wieku 15–64 lata (podział pierwszy) zwiększyła swą liczebność o 10,4 procent, zaś ludność w wieku produkcyjnym (podział drugi) o 11,9 procent. Trzecią zbiorowość, czyli ludność w najstarszych grupach wieku, charakteryzuje największa dynamika. Odpowiednie wskaźniki wzrostu wynosiły: dla populacji w wieku 65 lat i więcej 53,3 procent, natomiast dla ludności w wieku poprodukcyjnym 50,2 procent. Jak widać tendencja rozwoju liczebnego poszczególnych populacji – zarówno w podziale ludności według wieku typu biologicznego, jak i ekonomicznego jest jednoznacznie malejąca lub rosnąca, a przyrosty względne zbliŜone do siebie. Wymienione fakty upowaŜniają, by stwierdzić, Ŝe rozwój liczebny ludności i zmiany w jej strukturze według wieku wynikające z klasyfikacji typu ekonomicznego były w latach 1988–2013 kształtowane tymi samymi czynnikami, o których mówiono wcześniej charakteryzując dynamikę i strukturę ludności według wieku typu biologicznego. Nie ma więc potrzeby, aby je powtarzać. ZróŜnicowany rozwój liczebny poszczególnych grup wiekowych w omawianych podziałach zmienił wyraźnie ich udziały względne w liczbie ludności ogółem. W Polsce między rokiem 1988 a 2013, czyli w ciągu dwudziestu pięciu lat udziały względne poszczególnych populacji w podziale typu ekonomicznego, w liczbie ludności ogółem zmieniły się następująco: ― w wieku przedprodukcyjnym zmalały z 30,0 procent do 18,2 procent ― w wieku produkcyjnym wzrosły z 57,6 procent do 63,4 procent ― w wieku poprodukcyjnym wzrosły z 12,4 procent do 18,4 procent.12 Dane powyŜsze świadczą, Ŝe w strukturze wieku ludności typu ekonomicznego zachodzą niekorzystne zmiany. Maleje udział procentowy populacji w wieku przedprodukcyjnym, rośnie w wieku poprodukcyjnym. Niedobry to znak dla aktualnego i perspektywicznego kształtowania się liczby ludności w wieku produkcyjnym. Wprawdzie w okresie 1988–2013 jej udział zwiększył się, ale jak wynika z danych w tabeli 5, od 2011 r. (a z prognoz wynika, Ŝe i w kolejnych latach) następował będzie spadek liczebny tej populacji, co z pewnością przełoŜy się i na jej malejący udział względny. W miarę upływu czasu zmienia się nie tylko bezwzględna liczba, ale i struktura wieku poszczególnych zbiorowości zawartej w klasyfikacji typu 12 Obliczenia własne na podstawie liczb bezwzględnych zawartych w Tabeli 5. 26 Izydor Sobczak ekonomicznego. Zmienia się struktura populacji w wieku przedprodukcyjnym, jak i w wieku poprodukcyjnym uwarunkowana niejednakowym tempem wzrostu lub spadku młodszych bądź starszych generacji wchodzących w ich skład. Przekształca się takŜe struktura populacji w wieku produkcyjnym. Młode generacje wstępujące w wiek produkcyjny i najstarsze, wychodzące z tej grupy wieku zmieniają relacje pomiędzy liczba osób w młodszym wieku produkcyjnym, w tzw. wieku mobilnym (18–44 lata) i starszym wieku produkcyjnym, w tzw. wieku niemobilnym (45–64 lata męŜczyźni i 45–59 lat kobiety). W Polsce w latach 1988–2013 dynamika liczby wymienionych populacji róŜniła się radykalnie. Jak pokazują dane w tabeli 6, ludność w wieku produkcyjnym-mobilnym zwiększyła się zaledwie o 1 procent, podczas gdy w wieku produkcyjnym-niemobilnym o 36,9 procent. Tabela 6. Liczba i struktura ludności w wieku produkcyjnym w Polsce w latach 1988–2013. Stan w dniu 31 XII Ludność w wieku produkcyjnym Wyszczególnienie razem a/ mobilnym b/ niemobilnym c/ w tysiącach 1988 21 821,6 15 188,3 6 633,3 2002 23 789,8 15 257,0 8 532,8 2011 24 738,5 15 418,4 9 320,1 2013 24 422,2 15 337,9 9 084,3 Przyrost ludności w okresie 1988–2013 w tysiącach w procentach 2 600,6 149,6 2 451,0 11,9 1,0 36,9 a/ męŜczyźni w wieku 18–64 lata, kobiety 18–59 lat; b) męŜczyźni i kobiety w wieku 18– 44 lata; c) męŜczyźni w wieku 45–64 lata, kobiety 45–59 lat. Źródło: [jak w Tabeli 5 oraz obliczenia własne] Tak duŜe rozpiętości w tempie przyrostu omawianych populacji musiały zmienić ich udziały procentowe w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym. W latach 1988–2013 udział populacji w wieku produkcyjnymmobilnym w całości zbiorowości w wieku produkcyjnym skurczył się z 69,6 procent do 62,8 procent, czyli o 6,8 punktu procentowego, natomiast populacja w wieku produkcyjnym-niemobilnym – odwrotnie – powiększyła swój udział względny z 30,4 procent do 37,2 procent, czyli o 6,8 punktu procentowego.13 NaleŜy zaznaczyć, Ŝe jeśli w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym rośnie udział procentowy populacji w starszym wieku, czyli 13 Obliczenia własne na podstawie danych Tabeli 5. Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … 27 w wieku niemobilnym, a maleje odsetek osób w młodszym wieku, czyli w wieku mobilnym, oznacza to, Ŝe ludność produkcyjna się starzeje. Jeśli obserwuje się zjawisko odwrotne, oznacza to odmłodzenie tej populacji. Wymienione uprzednio wskaźniki świadczą, Ŝe w Polsce starzeje się nie tylko ogół ludności, lecz takŜe i zasoby pracy. Jest to niekorzystny sygnał dla rynku pracy. Zmiany w liczbie i strukturze ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w Polsce, które ukazano wcześniej, miały istotny wpływ na kształtowanie się bilansu ludności w wieku produkcyjnym. Składniki tego bilansu i stosowne liczby dla wybranych lat ukazuje tabela 7. Zwraca uwagę wynik wymiany generacji, czyli róŜnica między liczba osób osiągającą wiek produkcyjny i liczbą osób wychodzącą z tego wieku. Dane w tabeli 7 pokazują, Ŝe w miarę upływu czasu jest on coraz mniej korzystny. W 2002 r. nadwyŜka pierwszej zbiorowości nad drugą wynosiła 337,0 tys. osób, a w 2010 r. obniŜyła się do 97,8 tys. osób, zaś w 2012 r. było juŜ odwrotnie, miała ona juŜ wartość ujemną –22,6 tys. osób. Jeśli od tych liczb odejmie się ubytek ludności w wieku produkcyjnym z powodu zgonów i ujemnego salda migracji zagranicznych, to przyrost netto omawianej populacji stanowił: w 2002 r. 219,9 tys. osób, zaś w 2012 r. przekształcił się w wartość ujemną wynoszącą –132,9 tys. osób. Tabela 7. Bilans ludności w wieku produkcyjnym w Polsce w latach 1970 – 2012 Ludność osiągająca wiek Wynik Lata poproduk- Stan w dniu 1 I produkcyjny cyjny (18 lat) (65 lat m.) wymiany generacji (+) (–) (60 lat k.) Ubytek z powodu zgonów i Przyrost ujemnego salda (ubytek – ) migracji netto Stan w dniu 31 XII zagranicznych Ogółem w tysiącach 2002 23 041,1 667,6 330,6 +337,0 117,1 219,9 23 261,0 2007 24 481,7 553,6 366,4 +187,2 123,6 63,6 24 545,3 2010 24 624,4 503,4 405,6 +97,8 107,0 -9,2 24 615,2 2012 24 738,5 464,8 487,4 -22,6 110,3 -132,9 24 605,6 Źródło: [Rocznik Demograficzny 2010, Rocznik Demograficzny 2013 oraz obliczenia własne] Demograficzny 2011, Rocznik Wniosek z tych liczb płynie jasny. Rynek pracy w Polsce w ostatnich latach zasilany był przez coraz mniejsza liczebnie młodą generację, a w 2012 r. więcej osób opuściło juŜ rynek pracy, niŜ na niego wstąpiło. Oznacza to, Ŝe uwarunkowania demograficzne – obecne i w najbliŜszych latach – będą czynnikiem przeciwdziałającym bezrobociu, a w perspektywie mogą wystąpić braki na rynku pracy. 28 Izydor Sobczak 4. Starość demograficzna Polski na tle krajów Unii Europejskiej RóŜnic w strukturze ludności według wieku upatrywać naleŜy nie tylko w ramach jednego kraju (np. w przekroju wojewódzkim), lecz takŜe między poszczególnymi państwami. Przykładem moŜe tu być Polska, której poziom starości demograficznej wyróŜnia się na tle krajów Unii Europejskiej, kraj nasz naleŜy bowiem do jednych z najmłodszych.14 Stosowne wskaźniki w tym względzie prezentuje tabela 8. Jak wykazują dane tej tabeli, w dniu 1 stycznia 2013 r. udział ludności w wieku 65 lat i więcej wynosił w Polsce 13,8 procent. W zespole dwunastu „nowych” krajów UE niŜszy wskaźnik wykazywała tylko Słowacja, a w gronie piętnastu „starych” krajów tylko Irlandia. Najstarszymi demograficznie państwami były Niemcy i Włochy, w których omawiany wskaźnik osiągnął 20,6 procent (Tabela 8). Tabela 8. Ludność według biologicznych grup wieku w piętnastu „starych” i dwunastu „nowych” krajach Unii Europejskiej. Stan w dniu 1 I 2013 r Ludność w wieku lat „Stare” kraje Ogółem 0–14 15–64 65 i w. Ludność w wieku lat „Nowe” kraje b/ Ogółem 0–14 w procentach 15–64 65 i w. w procentach Austria 100,0 14,5 67,7 17,8 Bułgaria 100,0 13,4 67,8 18,8 Belgia 100,0 17,0 65,7 17,3 Estonia 100,0 15,5 67,3 17,2 Dania 100,0 17,7 65,0 17,3 Litwa 100,0 14,9 67,0 18,1 Finlandia 100,0 16,5 65,4 18,1 Łotwa 100,0 14,3 67,1 18,6 Francja 100,0 18,4 64,3 17,3 Malta 100,0 Grecja 100,0 14,4 65,9 19,7 Polska 100,0 15,1 71,1 13,8 Hiszpania 100,0 15,2 67,4 17,4 Republika Czeska 100,0 14,7 64,1 16,2 Irlandia 100,0 21,6 66,5 11,9 Rumunia 100,0 15,0 70,0 15,0 Luksemburg 100,0 Słowacja 100,0 15,4 71,8 12,8 Niderlandy 100,0 17,3 66,5 16,2 Słowenia 100,0 14,3 68,9 16,8 Niemcy 100,0 13,2 66,2 20,6 Węgry 100,0 14,5 68,6 16,9 Portugalia 100,0 14,8 65,8 19,4 14 18,0 a/ 68,0 a/ 14,0 a/ 15,9 b/ 70,0 b/ 14,1 b/ Szerzej na ten temat zob. I. Sobczak, Zmiany w stanie liczebnym, ruchu naturalnym i wędrówkowym oraz w strukturze ludności według wieku w krajach Unii Europejskiej (w:) Demografia i bezpieczeństwo społeczne krajów Unii Europejskiej, Prace naukowe WyŜszej Szkoły Bankowej w Gdańsku, tom 25/2013, s.11-31. Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … Szwecja 100,0 16,7 64,5 18,8 Wielka Brytania 100,0 17,5 65,6 16,9 Włochy 100,0 14,0 65,4 20,6 29 a/ 2009 r. baza danych Eurostatu, b/ bez Cypru Źródło: [Rocznik Demograficzny 2013] Zakończenie (sugestie i konkluzje) W Polsce w latach 1988–2013, czyli w ciągu dwudziestu pięciu lat, zaszły głębokie zmiany w liczbie i strukturze ludności według wieku, w małym zaś stopniu w strukturze ludności według płci. Jak wykazano wcześniej, współczynnik feminizacji (liczba kobiet przypadająca na 100 męŜczyzn) wzrósł tylko ze 105,1 w 1988 r. do 106,6 w 2002 r. i na tym poziomie pozostał do 2013 r. Te nieduŜe zmiany w relacjach liczbowych kobiet i męŜczyzn nie wywołały tych skutków, które obserwuje się w przypadku głębokich zniekształceń w strukturze ludności według płci. Inaczej rzecz ma się, gdy rozpatruje się strukturę ludności według wieku. Jak wykazały wcześniejsze rozwaŜania, duŜy spadek liczby dzieci w wieku 0–14 lat – i jak wykazują prognozy – kontynuacja tego trendu w nadchodzących latach przy jednoczesnym intensywnym wzroście liczebnym populacji w wieku 65 lat i więcej, pociągnie ze sobą wiele niekorzystnych następstw zarówno dla procesów demograficznych, jak i gospodarczych. W sferze demografii zmniejszająca się w przeszłości liczba dzieci – skutkuje obecnie, a takŜe skutkować będzie w nadchodzących latach – malejącą liczbą kobiet w wieku rozrodczym (15–49 lat). Potencjał rozrodczy kobiet będzie się kurczył (zob. wykres 2), na świat przychodzić będzie coraz mniejsza liczba dzieci; tendencji tej sprzyjać będzie niska płodność kobiet. W 2013 r. urodziło się w Polsce 369,6 tys. Ŝywych dzieci [Dane GUS], według prognozy GUS w 2025 r. liczba ta wyniesie 314,7 tys., a w 2035 r. tylko 272,5 tys. Stosowny współczynnik urodzeń Ŝywych na 1 000 ludności spadnie z 9,6 w 2012 r. do 7,6 w 2035 r. [GUS 2009, s.320 i 323] Z liczb tych wnioskować naleŜy, Ŝe w nadchodzących latach do przedszkoli, szkolnictwa podstawowego, średniego i wyŜszego wstępować będą sukcesywnie mniejsze liczebnie – niŜ obecnie – generacje dzieci i młodzieŜy. Wiadomo powszechnie, ze na rozwój liczebny ludności – obok urodzeń – istotny wpływ wywierają takŜe zgony. Oceniając zmiany w poziomie umieralności naleŜy wyjaśnić, czy są one rezultatem przekształceń w strukturze ludności według płci i wieku, czyli czynnika demograficznego, czy teŜ efektem oddziaływania czynników pozademograficznych. W Polsce od kilku dziesiątków lat czynniki pozademograficzne przyczyniają się do spadku umieralności, co znajduje swój wyraz w malejących, cząstkowych 30 Izydor Sobczak (obliczanych dla pięcioletnich grup wiekowych) współczynnikach zgonów. Mimo tej korzystnej tendencji w ostatnich latach liczba zgonów (na 1 000 ludności) zwiększyła się z 9,5 w 2004 r. do 10,1 w 2013 r. [Dane GUS] i w nadchodzących latach zjawisko to będzie się nasilać. Prognoza GUS przewiduje, Ŝe w 2025 r. współczynnik ten wzrośnie do 11,3, a w 2035 r. do 12,5 zgonów. [GUS 2009, s. 323] Główną przyczyną tego stanu rzeczy będą niekorzystne zmiany w strukturze wieku ludności wyraŜające się we wzroście udziału procentowego populacji w wieku 65 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności, inaczej mówiąc proces starzenia demograficznego społeczeństwa. Malejąca liczba urodzeń i rosnąca liczba zgonów stopniowo kurczyły przyrost naturalny ludności. Współczynnik przyrostu naturalnego – na 1 000 ludności – z dodatnich wartości w minionych latach, zmalał w 2012 r. i 2013 r. prawie do zera, a w przyszłości – według prognozy GUS – zgony będą górować nad urodzeniami. Współczynnik przyrostu naturalnego – na 1000 ludności charakteryzować będzie wartość ujemna: w 2025 r. –2,9, a w 2035 r. –5,0 zgonów. [GUS 2009, s. 323] Malejący przyrost naturalny, przy utrzymującym się obecnie, a takŜe i w przyszłości ujemnym saldzie migracji zagranicznych spowoduje w Polsce spadek ogólnej liczby ludności. Zmniejszy się ona z 38 496,0 tys. w końcu 2013 r. do około 35 993,0 tys. w końcu 2035 r. [GUS 2009, s. 191], a więc o 2 503,0 tys. osób. Spadek ogólnej liczby ludności w Polsce przy jednoczesnych niekorzystnych zmianach w jej strukturze wieku stwarza korzystne uwarunkowania dla procesu starzenia się ludności. W wielkim wyŜu urodzeń w latach 1946–1959, czyli w ciągu czternastu lat przyszło na świat prawie 11 milionów dzieci. Polska była wówczas jednym z najmłodszych demograficznie krajów w Europie. Obecnie generacja ta (pomniejszona o zgony i ujemne saldo migracji zagranicznych, które miały miejsce w minionych latach) wstępuje – część tej populacji w starszy wiek produkcyjny, tak zwany niemobilny, najstarsze zaś roczniki powojennego wyŜu urodzeń w wiek poprodukcyjny. Natomiast na ich miejsce, czyli w wiek produkcyjny wkraczają i wkraczać będą coraz mniej liczne generacje. Jak wcześniej wykazano, fakt ten niekorzystnie wpływa na kształtowanie się bilansu ludności w wieku produkcyjnym. Liczba ludności w wieku 65 lat i więcej w naszym kraju szybko rośnie i proces ten będzie trwał przez kilkanaście najbliŜszych lat. Populacja w wieku 65 lat i więcej zwiększy się z 5 672,6 tys. w końcu 2013 r. do 8 358 tys. osób w 2035 r., a jej udział w ogólnej liczbie ludności stanowić będzie 23,2%, wobec 14,7% w 2013 r. [Dane GUS] Zmniejszy się natomiast udział dzieci w wieku 0–14 lat z 14,7% w 2013 r. do 12,5 procent w 2035 r. [Dane GUS] Liczby te świadczą, Ŝe nastąpi duŜa zmiana w liczbowych relacjach międzypokoleniowych. Trzeba nadmienić, Ŝe starzenie się społeczeństwa to takŜe rezultat pozytywnego zjawiska, jakim jest wydłuŜanie przeciętnego trwania Ŝycia poszczególnych osób. DuŜy wzrost liczby ludności w starszym wieku stwarza wiele następstw. Przede wszystkim spowoduje obciąŜenie budŜetu państwa róŜnymi formami Przyczyny i skutki zmian w strukturze ludności według płci i wieku w Polsce … 31 emerytur i rent, zwiększy zapotrzebowanie na miejsca w domach opieki społecznej, spowoduje wzrost zadań z zakresu pomocy społecznej i opieki lekarskiej. Rozszerzeniu będzie musiało ulec poradnictwo, profilaktyka i lecznictwo geriatryczne. Rozwój infrastruktury i róŜnego rodzaju usług związanych z ludźmi starymi będzie w nadchodzących latach wciąŜ pozostawał pod silną presją czynnika demograficznego. Bibliografia 1. Ludność według płci, wieku, województw, podregionów, powiatów, miast i gmin, Stan w dniu 31 XII 2002 r. (2003), GUS, Warszawa. 2. Prognoza ludności na lata 2008–2035 (2009), GUS, Warszawa. 3. Rocznik Demograficzny 1990. 4. Rocznik Demograficzny 2004. 5. Rocznik Demograficzny 2010. 6. Rocznik Demograficzny 2012. 7. Rocznik Demograficzny 2013. 8. Rosset E. (1959), Proces starzenia się ludności, Polskie Wydawnictwa Gospodarcze, Warszawa. 9. Sobczak I. (2013), Zmiany w stanie liczebnym, ruchu naturalnym i wędrówkowym oraz struktura ludności według wieku w krajach Unii Europejskiej (w:) Sobczak I., Wyrzykowska-Antkiewicz M. (red. nauk.), Demografia i bezpieczeństwo społeczne krajów Unii Europejskiej, Prace naukowe WyŜszej Szkoły Bankowej w Gdańsku, tom 25/2013, ss. 11–32. 10. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2011 r. Stan w dniu 31 XII (2012), GUS, Warszawa. 11. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2013 r. Stan w dniu 31 XII (2014), GUS, Warszawa. 12. Trwanie Ŝycia w 2012 r. (2013), GUS, Warszawa. CAUSES AND EFFECTS OF THE CHANGES IN THE STRUCTURE OF THE POPULATION BY SEX AND AGE IN POLAND IN THE EUROPEAN CONTEXT Abstract In the paper author analyzed the causes and effects of changes in the population structure by sex and age in Poland and in European Union countries. In addition to indicate the fundamental determinants of the aging process in Poland, had also identified the challenges facing the national economy. The basic included by the author: the need of new solutions in the pension system, the development of social welfare and medical care, geriatric counseling, prevention and treatment, and finally the development of infrastructure and various services customized with old people. To formulate the conclusions, author used the results of multi quantitative analyzes carried out on the statistical data released by the Central Statistical Office. Keywords: structural demographic changes, challenges to the economy SYTUACJA DEMOGRAFICZNA WARMII I MAZUR W LATACH 2003–2012 Anetta Waśniewska15 Streszczenie Województwo warmińsko-mazurskie naleŜy do regionów biednych Polski Wschodniej. Dochody ludności są poniŜej średniej krajowej, a stopa bezrobocia naleŜy do jednych z największych w kraju. Region tej charakteryzuje równieŜ niski poziom gęstości zaludnienia. W artykule zostaną przeanalizowane wybrane determinanty wpływające na sytuację demograficzną województwa warmińsko-mazurskiego w latach 2003–2012 ze szczególnym uwzględnieniem potencjału społecznego regionu. Do czynników tych zalicza się między innymi: liczbę ludności, gęstość zaludnienia, ruch naturalny, migracje ludności, stopę bezrobocia, poziom dochodów oraz liczbę ludności z podziałem na wiek przedprodukcyjny, produkcyjny i poprodukcyjny. Celem artykułu jest przedstawienie sytuacji demograficznej na Warmii i Mazurach w latach 2003–2012. Analiza oparto o dane uzyskane z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Słowa kluczowe: liczba ludności, demografia. Wstęp Sytuacja demograficzna w województwa warmińsko-mazurskiego w latach 2003–2012 zostanie przeanalizowana na podstawie danych uzyskanych z Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Problematyczny jest okres między latami 2010–2012, gdyŜ liczba ludności została zaktualizowana na podstawie przeprowadzonego przez GUS Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 roku. Dzięki uzyskanym danym GUS ponownie przeliczył liczbę ludności – uaktualnił jej stan. Na tej podstawie w województwie warmińsko-mazurskim w 2010 roku przybyło około 26 tysięcy osób. Zakłada się w ujęciu demograficznym, Ŝe liczba ludności moŜe ulec zmianie jedynie w wyniku działania trzech czynników. NaleŜy do nich zaliczyć [Holzer 2003]: ― liczbę urodzeń, którą najczęściej wyraŜa się za pomocą współczynnika urodzeń, czyli liczby urodzeń Ŝywych przypadających na 1000 mieszkańców danego obszaru w określonym roku; 15 Akademia Morska w Gdyni 34 Anetta Waśniewska liczbę zgonów, którą określa współczynnik zgonów rozumiany jako liczba zgonów przypadająca na 1000 mieszkańców danego obszaru w danym roku; ― migracje – przemieszczenia się ludności, której celem jest zmian miejsca pobytu. Migracje najczęściej dzieli się na migracje wewnętrzne, czyli przemieszczanie się osób w danej jednostce administracyjnej, np. w gminie, powiecie, województwie, czy kraju lub migracje zewnętrzne – przemieszczanie się osób między róŜnymi jednostkami administracyjnymi. Liczbę urodzeń i liczbę zgonów najlepiej charakteryzuje współczynnik przyrostu naturalnego. Współczynnik przyrostu naturalnego stanowi róŜnicę między liczbą osób urodzonych i zmarłych osób w danym roku na danym obszarze. Przyrost naturalny moŜe osiągać wartości dodatnie, ujemne lub równe zero. W przypadku, gdy przyrost naturalny osiąga wartości dodatnie mówi się o wzroście liczebnym populacji zamieszkującej dany obszar. JeŜeli wartości są ujemne wówczas liczba ludności zamieszkująca obszar w danym roku maleje. Wartość przyrostu naturalnego na poziomie zero świadczy o równowadze między liczbą urodzeń i zgonów występującą na danym obszarze. ― 1. Potencjał demograficzny Warmii i Mazur w latach 2003–2012 Województwo warmińsko-mazurskie jest piątym pod względem powierzchni województwem w Polsce i obejmuje obszar 24173 kilometrów kwadratowych. W jego skład wchodzi 19 powiatów ziemskich i dwa powiaty grodzkie – miasta Olsztyn i Elbląg, które jednocześnie są największymi miastami województwa, ośrodkami przemysłowymi, usługowymi i kulturalnymi. Olsztyn w latach 2003–2012 zamieszkiwało średnio 175 tys. osób, a Elbląg 126 tys. Najsłabiej zaludnionymi powiatami ziemskimi województwa są powiaty węgorzewski oraz gołdapski. Natomiast największa liczba osób zamieszkuje powiaty ziemskie olsztyński i ostródzki. Liczbę ludności w województwie warmińsko-mazurskim w analizowanym okresie przedstawiono na Wykresie 1. Wykres 1. Liczba ludności w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003–2012 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl (05.06.2014)] Sytuacja demograficzna Warmii i Mazur w latach 2003-2013 35 Na jeden kilometr kwadratowy przypadało w latach 2003–2009 59 osób, a od 2010 roku przypada 60 osób. Przy średniej krajowej dla Polski w tych samych latach na poziomie 122 i 123 osoby przypadające na kilometr kwadratowy. Warmińsko-mazurskie wraz z województwem podlaskim naleŜy do obszarów o najniŜszej gęstości zaludnienia. Średnio w miastach w Polsce w 2003 roku przypadało na kilometr kwadratowy 1109 osób, aby w 2012 roku wskaźnik ten osiągnął poziom 1082, gdy w województwie odpowiednio wielkości te przyjęły wartości 1442 i 1441. Natomiast na wsi w Polsce przypadało na jeden kilometr kwadratowy w 2003 roku 50 osób, a w 2013 roku 52 osoby. W przypadku Warmii i Mazur odpowiednio 24 i 25 osób na kilometr kwadratowy. Sytuację demograficzną w województwie równieŜ przedstawia współczynnik feminizacji, który przedstawia liczbę kobiet przypadającą na 100 męŜczyzn (Wykres 2). NajwyŜsze wartości współczynnik feminizacji przyjął w 2008 roku. Wówczas na 100 męŜczyzn przypadało 105,2 kobiety. NajniŜsze wartości współczynnik przyjął w 2010 roku i wyniósł on 104,1 kobiet na 100 męŜczyzn. Najwięcej kobiet przypada na 100 męŜczyzn w powiatach grodzkich. W mieście Olsztynie współczynnik w całym analizowanym okresie przyjął wartości z przedziału między 114–116 kobiet na 100 męŜczyzn. Równie wysokie wartości odnotowano dla miasta Elbląga, gdzie jego wartość mieściła się w przedziale 108– 109 kobiet. NajniŜsze wartości współczynnik feminizacji przejmuje w powiecie piskim, gdzie liczba kobiet i męŜczyzn w analizowanym okresie jest względem siebie równa. Wykres 2. Współczynnik feminizacji w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003–2012 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl (05.06.2014)] W 2009 roku urodziło się w województwie najwięcej dzieci, bo aŜ 16 538. Najwięcej dzieci w analizowanym okresie rodziło się w mieście Olsztynie. Natomiast najmniej dzieci w województwie przyszło na świat w 2012 roku tylko 36 Anetta Waśniewska 14 330. Najmniej dzieci w analizowanym okresie 2003–2012 urodziło się w powiecie węgorzewskim, co zostało przedstawione w Tabeli 1. Tabela 1. Liczba urodzeń w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003– 2012 Powiaty 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 bartoszycki 609 627 587 652 654 678 664 663 581 580 braniewski 481 444 431 408 446 492 501 462 430 454 działdowski 719 729 739 758 796 811 864 777 726 752 elbląski 661 614 670 614 673 668 661 662 628 597 ełcki 869 884 895 900 954 1011 1038 978 885 862 giŜycki 550 564 580 581 598 618 644 567 538 510 iławski 1032 1040 1042 1074 1118 1161 1136 1098 1066 1016 kętrzyński 661 651 620 651 665 721 713 666 691 614 lidzbarski 435 401 401 432 455 474 453 479 401 404 mrągowski 508 514 524 537 585 564 566 544 469 513 nidzicki 378 393 401 380 385 430 399 349 351 369 nowomiejski 523 512 457 552 525 601 574 623 548 550 olecki 388 381 427 413 377 438 392 396 373 386 olsztyński 1139 1134 1274 1291 1271 1356 1349 1329 1244 1190 ostródzki 1116 1138 1136 1157 1197 1276 1223 1225 1103 1089 piski 648 609 615 626 651 634 696 609 580 534 szczycieński 793 752 806 775 790 833 845 819 773 695 gołdapski 294 293 306 288 353 355 347 330 319 331 węgorzewski 221 221 227 213 228 232 265 217 245 207 m. Elbląg 1098 1105 1104 1173 1175 1197 1306 1170 1080 1043 m. Olsztyn 1373 1507 1534 1619 1720 1789 1902 1808 1719 1634 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gow.pl (05.06.2014)] Najwięcej osób zmarło w województwie w 2012 roku, a najmniej zgonów odnotowano dla 2003 roku. NajwyŜszą umieralnością charakteryzują się powiaty grodzkie, co związane jest z największą liczbą osób je zamieszkującą. Wśród powiatów ziemskich największą liczbę zgonów odnotowano w powiecie ostródzkim. NajniŜszą liczbę zgonów odnotowano dla powiatów ziemskich: gołdapskiego i węgorzewskiego, co równieŜ związane jest z najniŜszą liczbą ludności zamieszkującą te obszary w województwie. Tabela 2. Liczba zgonów w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003– 2012 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 bartoszycki Powiaty 558 576 562 582 618 647 627 579 609 572 braniewski 378 414 390 415 405 400 437 417 408 418 działdowski 527 564 571 644 598 586 596 591 624 634 Sytuacja demograficzna Warmii i Mazur w latach 2003-2013 37 elbląski 492 541 530 530 563 557 565 551 533 538 ełcki 662 710 657 697 733 676 711 665 706 686 giŜycki 514 547 545 549 517 568 556 530 569 518 iławski 697 717 720 727 737 726 765 773 764 851 kętrzyński 670 663 669 670 698 716 742 655 689 664 lidzbarski 435 409 454 461 449 439 407 434 424 476 mrągowski 409 409 386 430 408 427 443 424 433 442 nidzicki 278 313 298 322 328 345 336 329 297 352 nowomiejski 380 379 365 349 397 414 409 414 367 431 olecki 307 313 316 314 336 315 301 321 320 341 olsztyński 957 947 997 1005 996 950 1047 998 1025 968 ostródzki 933 844 928 890 960 919 1012 1013 949 1040 piski 467 428 435 464 491 511 512 506 537 547 szczycieński 611 649 598 567 626 594 680 627 595 667 gołdapski 235 223 251 225 264 245 221 270 214 260 węgorzewski 220 236 219 267 241 255 256 236 245 274 m. Elbląg 1084 1218 1202 1235 1233 1202 1197 1214 1222 1281 m. Olsztyn 1211 1172 1328 1257 1322 1319 1367 1395 1410 1455 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gow.pl (05.06.2014)] Liczbę ludności moŜna równieŜ przeanalizować pod względem przyrostu naturalnego, czyli róŜnicy między liczbą urodzeń a zgonów. Wówczas do powiatów, które odnotowały najwyŜsze przyrosty ludności naleŜy zaliczyć powiat grodzki Olsztyn oraz powiaty ziemskie iławski i olsztyński. Powiaty, które w analizowanym okresie odnotowały największe ubytki ludności względem przyrostu naturalnego to: miasto Elbląg i powiaty ziemskie kętrzyński oraz węgorzewski. Ogólnie w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003–2012 odnotowano wzrost liczby ludności. NajwyŜszy przyrost naturalny miał miejsce w 2008 roku i wyniósł 3528, najniŜszy przyrost odnotowano dla 2012 roku i osiągnął on tylko 915 osób (Wykres 3). Wykres 3. Urodzenia Ŝywe i zgony ogółem w województwie warmińskomazurskim w latach 2003–2013 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gow.pl (05.06.2014)] 38 Anetta Waśniewska Liczbę ludności moŜna takŜe przeanalizować pod względem salda migracji: wewnętrznej i zewnętrznej. Najczęściej w województwie migrowali mieszkańcy w 2006 roku, a najrzadziej w 2003 roku. Najczęściej w analizowanym okresie przemieszczali się mieszkańcy powiatu olsztyńskiego (saldo migracji miało dodatnie wartości). Natomiast najwięcej osób opuściło powiaty ostródzki, kętrzyński i bartoszycki. Migracje wewnętrzne związane są poszukiwaniem pracy, czy dotyczą wyjazdów, których celem jest podnoszenie kwalifikacji, wiedzy, czy wykształcenia. Szczegółowe dane dotyczące salda migracji wewnętrznych przestawiono w Tabeli 3. Tabela 3. Saldo migracji wewnętrznych w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003–2012 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 bartoszycki Powiaty –268 –299 –383 –504 –455 –381 –373 –339 –383 2012 –397 braniewski –156 –229 –295 –313 –249 –209 –217 –339 –386 –365 –151 działdowski –202 –212 –167 –217 –240 –163 –238 –175 –234 elbląski –131 –153 –163 –151 –211 –151 –111 4 –38 –22 –16 –13 9 –27 29 94 109 99 202 190 giŜycki –63 –110 –149 –228 –232 –161 –156 –68 –56 –25 iławski –200 –132 –266 –373 –288 –208 –112 –168 –158 –132 ełcki kętrzyński –307 –332 –437 –602 –420 –364 –300 –273 –301 –319 lidzbarski –127 –141 –119 –282 –229 –138 –118 –187 –144 –138 mrągowski –144 –210 –200 –172 –186 –173 –113 –176 –129 –67 nidzicki –228 –130 –165 –165 –211 –217 –205 –204 –187 –156 nowomiejski –151 –83 –98 –145 –54 –84 –98 –115 –124 –186 olecki –154 –88 –146 –175 –168 –118 –118 –120 –92 –126 olsztyński 444 512 648 296 643 770 758 966 759 604 ostródzki –331 –276 –411 –607 –488 –490 –387 –307 –312 –287 –206 piski –311 –220 –142 –304 –282 –266 –330 –203 –239 szczycieński –223 –169 –177 –427 –232 –195 –153 –110 –149 –202 –46 –86 –88 –207 –147 –109 –102 –157 –147 –102 gołdapski węgorzewski 91 –113 –42 –134 –100 –75 –110 –101 –117 –41 m. Elbląg –126 –258 –381 –317 –278 –314 –243 –326 –484 –423 m. Olsztyn 466 224 74 –13 6 –147 –167 –407 –277 –36 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gow.pl (05.06.2014)] RównieŜ zmiany liczby mieszkańców województwa moŜna rozpatrzyć poprzez wielkości salda migracji zewnętrznej, czyli wyjazdów mieszkańców poza województwo warmińsko-mazurskie. Najczęściej mieszkańcy Warmii i Mazur migrują do województw pomorskiego i mazowieckiego. Natomiast wyjazdy zagraniczne to przede wszystkim Niemcy i Anglia. Wyjazdy do Niemiec związane są z uwarunkowaniami historycznymi tych obszarów. Przed II wojną światową tereny te zamieszkiwane były przez Niemców lub ludność pochodzenia niemieckiego. Po wojnie część z tych osób wyjechała zagranicę. Obecne wyjazdy Sytuacja demograficzna Warmii i Mazur w latach 2003-2013 39 związane są z moŜliwością odwiedzenia rodziny i jednoczesnym zarobkiem. Wiele z tych osób nie wraca do miejsca zamieszkania (Tabela 4). Tabela 4. Saldo migracji zewnętrznych w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003–2012 Powiaty 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 bartoszycki –17 –12 –28 –62 –25 –42 – 7 17 braniewski –8 9 – –21 –6 –8 6 13 6 –29 –1 działdowski –16 4 –8 –49 –23 –5 3 7 –2 –5 elbląski –11 –14 –12 –61 –58 –30 14 1 –10 –10 ełcki –39 –55 –81 –134 –96 –45 14 86 90 64 giŜycki –25 1 –13 –32 –23 –10 –17 5 23 19 iławski –43 –17 –61 –138 –35 –15 –9 –11 –5 –14 kętrzyński –63 –77 –72 –115 –65 –72 –2 –1 –25 –36 lidzbarski –11 3 10 –67 –25 –7 11 –3 7 –2 mrągowski –13 –44 –76 –130 –93 –40 17 1 7 18 – 1 –14 –4 –16 –8 2 1 – –3 nidzicki nowomiejski 4 3 2 –31 1 –10 7 7 –12 –1 –4 –2 –7 –44 31 –6 19 13 5 13 olsztyński –127 –149 –175 –224 153 –77 –33 11 4 –3 ostródzki –73 –90 –109 –277 –136 –135 –34 –33 54 –60 piski –59 –27 –21 –84 –85 –28 –3 4 7 – olecki szczycieński –7 –16 –51 110 –42 –33 30 – –7 –23 gołdapski 7 –4 2 –34 –9 –11 1 –10 –6 –7 węgorzewski 6 –4 10 –1 1 –10 –3 2 12 7 m. Elbląg –40 –33 –26 –4 18 –2 5 –7 –43 –46 m. Olsztyn –64 –19 –107 –305 –150 –145 –38 –78 –58 –55 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gow.pl (05.06.2014)] Kwestie dochodów ludności Warmii i Mazur moŜna przedstawić jako przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w relacji do średniej krajowej przy załoŜeniu, Ŝe wartości dla Polski są równe 100 (Wykres 4). Na Warmii i Mazurach we wszystkich powiatach ziemskich dochody ludności są poniŜej średniej krajowej. Wahają się w przedziale między 65,3 w powiecie gołdapskim w 2007 roku do poziomu maksymalnego 87,9 w 2003 roku w powiecie piskim. Jedynie w mieście Olszynie w analizowanym okresie dla siedmiu lat (2003–2007, 2009–2010) dochody ludności były wyŜsze od średniej krajowej i mieściły się w przedziale między 100,2–104,0. W mieście Elblągu dochody powyŜej średniej krajowej odnotowano tylko w analizowanym okresie w 2003 roku i wyniosły one 101,1. 40 Anetta Waśniewska Wykres 4. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w relacji do średniej krajowej w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003–2012 (Polska=100) Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gow.pl (05.06.2014)] Województwo warmińsko-mazurskie naleŜy do województw o niskim poziomie dochodów przypadających na jednego mieszkańca. Na tym obszarze występuje równieŜ najwyŜsza stopa bezrobocia, a co za tym idzie takŜe największa liczba osób Ŝyje z zasiłków i zapomóg [Strategia rozwoju społecznogospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025 2013]. Procentowy udział osób bezrobotnych w stosunku do osób w wieku produkcyjnym przedstawiono w Tabeli 5. NajwyŜszą stopą bezrobocia charakteryzują się powiaty leŜące w bezpośrednim sąsiedztwie z Obwodem Kaliningradzkim. Do tych powiatów naleŜy zaliczyć powiaty: bartoszycki, braniewski, kętrzyński, węgorzewski i gołdapski. W powiatach tych co czwartapiąta osoba w wieku produkcyjnym w latach 2003–2006 pozostawała bez pracy. Od 2007 roku odnotowuje się tendencję malejącą, która jest wynikiem między innymi wyjazdów osób młodych do pracy lub na. RównieŜ spadek stopy bezrobocia moŜna powiązać ze starzeniem się społeczeństwa Warmii i Mazur. Liczba osób w wieku zdolności do pracy wzrosła w analizowanym okresie, ale nieznacznie. DuŜa grupa osób w wieku produkcyjnym nie stara się znaleźć pracy. Często charakteryzują się oni tzw. zjawiskiem zapamiętywania zachowania pokoleń, gdzie młoda osoba postępuje tak jak jej rodzice. RównieŜ sytuację tą moŜna powiązać z duŜą liczbą funkcjonujących na tym obszarze byłych państwowych gospodarstw rolnych, słabą komunikacją drogą, złą dostępnością pociągów i autobusów. Słabe skomunikowanie nie zachęca ludzi do poszukiwania rozwiązań trudnej sytuacji Ŝyciowej. Ludzie młodzi, którzy wyjeŜdŜają z województwa najczęściej po uzyskaniu wykształcenia, czy znalezieniu lepiej płatnej pracy nie wracają w swoje rodzinne strony [Strzelecki 2003]. Od 2010 roku zauwaŜalny jest napływ w okolice Mazur osób w wieku poprodukcyjnym przede wszystkim z województwa mazowieckiego. Dotyczy to osób majętnych, które stwierdziły, Ŝe resztę Ŝycia chcą spędzić na „łonie natury”. Postanawiają się tu osiedlić, budują domy i doŜywają późnej starości. Sytuacja demograficzna Warmii i Mazur w latach 2003-2013 41 Tabela 5. Stopa bezrobocia w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2003–2012 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 bartoszycki Powiaty 25,2 24,2 23,6 20,1 17,7 17,3 19,3 16,7 16,7 2012 16,6 braniewski 24,4 23,8 23,2 20,7 18,7 15,6 16,9 15,2 15,3 16,1 działdowski 22,1 20,9 17,8 13,3 10,7 11,7 14,9 13,5 13,5 15,0 elbląski 23,7 22,3 199 16,6 12,1 11,9 14,6 14,4 13,9 14,8 ełcki 19,3 18,1 16,6 14,8 11,8 10,9 13,6 13,4 13,6 14,7 giŜycki 21,3 21,2 19,7 17,5 13,2 8,6 10,8 10,0 8,6 9,6 iławski 17,9 16,3 15,6 12,9 7,7 6,1 6,9 6,6 7,5 7,7 kętrzyński 19,9 19,6 18,8 16,3 12,7 11,3 14,3 13,7 14,4 15,0 lidzbarski 22,8 23,0 21,5 19,6 16,0 13,2 15,8 14,1 13,8 13,6 mrągowski 23,0 20,7 18,4 15,4 13,3 11,1 12,7 12,3 12,1 13,1 nidzicki 20,0 19,9 16,7 13,4 10,5 9,6 10,4 9,6 10,2 11,4 nowomiejski 18,4 17,6 17,7 15,2 11,1 7,6 11,2 11,4 12,6 13,0 14,4 olecki 20,9 19,1 18,2 15,7 11,7 13,7 14,4 13,1 13,5 olsztyński 17,8 16,0 14,6 12,2 9,1 7,1 9,9 9,5 9,7 10,5 ostródzki 22,1 20,1 18,7 16,0 12,2 10,1 13,2 11,2 11,8 12,8 15,5 piski 22,5 23,4 22,6 17,8 15,0 14,0 16,8 16,2 16,8 szczycieński 20,1 18,5 17,9 15,3 12,4 11,4 14,3 14,3 13,9 14,0 gołdapski 28,3 26,6 23,7 19,5 14,0 13,2 14,4 11,7 12,3 13,6 węgorzewski 24,5 23,7 22,0 20,3 16,7 13,5 14,6 13,6 14,1 15,1 m. Elbląg 15,5 14,1 12,1 9,8 7,0 6,0 8,3 9,2 8,9 9,6 m. Olsztyn 8,4 7,6 6,4 4,7 3,1 3,0 5,1 5,0 5,3 6,3 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gow.pl (05.06.2014)] Niska stopa bezrobocia występuje w powiatach ziemskich sąsiadujących z województwami ościennymi. Ludność zamieszkująca te powiaty często migruje do pracy np. do Warszawy, czy Trójmiasta (na stałe mieszkając w województwie warmińsko-mazurskim), tam zarabia, by otrzymane pieniądze wydać na Warmii i Mazurach [Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025 2013]. NajniŜsza stopa bezrobocia występuje w powiatach grodzkich. Związane jest to z ich uprzemysłowieniem i funkcjami usługowymi jakie pełnią dla powiatów ościennych. Sytuację demograficzną w województwie moŜna rozpatrzyć względem wieku mieszkańców (Wykres 5). 42 Anetta Waśniewska Wykres 5. Liczba ludności województwa warmińsko-mazurskiego z podziałem na wiek przedprodukcyjny, produkcyjny i poprodukcyjny w latach 2003–2012 Źródło: [dane GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl (05.06.2014)] Województwo warmińsko-mazurskie w analizowanym okresie zamieszkiwało najwięcej osób w wieku produkcyjnym. Liczba tych osób w analizowanym okresie miała tendencję wzrostową z poziomu 970 tysięcy w 2003 roku do 995 tysięcy w 2012 roku (wzrost o 25 tysięcy osób). Budząca niepokój jest sytuacja wśród osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. Wzrasta liczba osób w wieku poprodukcyjnym z poziomu 189 tysięcy w 2003 roku do 228 tysięcy w 2013 roku (wzrost o 39 tysięcy osób). Natomiast maleje udział osób w wieku przedprodukcyjnym w ciągu całego analizowanego okresu. W 2003 roku Warmię i Mazury zamieszkiwało około 270 tysięcy osób w wieku przedprodukcyjnym, by w 2013 roku osiągnąć poziom 228 tysięcy osób (spadek o 42 tysiące osób). Tak znaczące róŜnice wynikają ze wzrostu średniej długości Ŝycia Polaków, spadku liczby urodzeń przypadających na kobietę w wieku reprodukcyjnym, zmianą modelu Ŝycia z 2+2, który obowiązywał jeszcze w ubiegłym wieku, na 2+1 lub 1+1, który dominuje obecnie. Jak równieŜ podniesieniem średniego wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko, który zbliŜa się w Polsce do poziomu 30 lat. Zakłada się, Ŝe im kobieta później rodzi swoje pierwsze dziecko, tym spada prawdopodobieństwo urodzenia kolejnych dzieci. Spadkiem liczby dzieci w rodzinach wśród osób zamieszkujących wsie. RównieŜ wśród społeczności widoczny jest wzrost świadomości zapobiegania niechcianym ciąŜą. Co przekłada się na sytuację demograficzną. Podsumowanie Województwo warmińsko-mazurskie naleŜy do najsłabiej zaludnionych województw w Polsce. Liczba ludności w okresie od 2003 roku do 2012 roku na Warmii i Mazurach wykazywała tendencję wzrostową. Na wzrost ten nie tylko wpłynęły dodatnie wartości przyrostu naturalnego, ale równieŜ przeliczenie liczby ludności, które miało miejsce po Narodowym Spisie Powszechnym Ludności Sytuacja demograficzna Warmii i Mazur w latach 2003-2013 43 w 2011 roku. Na podstawie analizy danych za lata 2003–2009 moŜna byłoby spodziewać się dalszego spadku liczby osób zamieszkujących analizowany obszar. Niekorzystną sytuacją, która ma miejsce nie tylko w województwie warmińsko-mazurskim, ale równieŜ na obszarze Polski, jest wzrost udziału ludności w wieku poprodukcyjnym do liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym, co moŜe w przyszłości przynieść niekorzystne konsekwencje związane z wypłatami np. emerytur. RównieŜ niekorzystny jest wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym i przedłuŜenie wieku zdolności do pracy, co w przypadku i tak wysokiej stopy bezrobocia w województwie moŜe przynieść w konsekwencji w najbliŜszych latach jej dalszy wzrost. Bibliografia 1. Holzer J.Z. (2003), Demografia, PWE, Warszawa. 2. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025 (2013), Urząd Marszałkowski w Olsztynie 3. Strzelecki Z. (2003), Problemy demograficzne Polski przed wejściem do Unii Europejskiej, PWE, Warszawa. 4. Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny w Warszawie. DEMOGRAPHIC SITUATION OF WARMIA AND MASURIA IN 2003–2012 YEARS Abstract The province of Warmia and Masuria belongs to poor regions of Eastern Poland. Incomes of the population are below the national average, and the unemployment rate is one of the largest in the country. This region is also characterized by low population density. In the paper will be analysed chosen determinants affecting the demographic situation of the Warmia-Masuria province in years 2003–2012 with special taking into account the social potential of the region. Such factors include, among others: the population, the population density, the natural move, migrations of the population, the unemployment rate, the income level and the population with the division into the pre–production, production and industrial age. The purpose of this article is to present the demographic situation in Warmia and Masuria in 2003–2012. The analysis is based on data obtained from the Local Data Bank Central Statistical Office in Warsaw. Keywords: population, demography STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA A KONKURENCYJNOŚĆ GOSPODARKI EUROPEJSKIEJ Hanna Kruk16 Streszczenie Dla krajów UE w ostatnich latach typowy jest relatywnie niski przyrost naturalny w połączeniu wydłuŜaniem się czasu trwania Ŝycia – społeczeństwa tych państw starzeją się. Zmiany te postępują w róŜnym tempie (w zaleŜności od kraju). Postępująca zmiana struktury demograficznej moŜe mieć teŜ wpływ na konkurencyjność gospodarek narodowych. Powszechnie przyjmuje się, Ŝe konkurencyjność państw (która jest utoŜsamiana z produktywnością i efektywnością gospodarki) jest silnie powiązana z konkurencyjnością funkcjonujących w nich przedsiębiorstw. Ta z kolei zaleŜy m.in. od pracowników w nich zatrudnionych. Dlatego teŜ, zarówno z punktu widzenia konkurencyjności przedsiębiorstw, jak i państw europejskich, istotne jest zwiększanie aktywności zawodowej osób powyŜej 55 roku Ŝycia, co pozwoli na wykorzystanie ich wiedzy i doświadczenia w osiąganiu przewagi konkurencyjnej. Z uwagi na prawdopodobne zmniejszanie się liczby ludności w Europie, umiejętność wykorzystania potencjału tej grupy wiekowej pracowników moŜe się okazać jednym z kluczowych elementów pozwalających na utrzymanie (lub nawet powiększenie) przewagi konkurencyjnej państw UE. Celem artykułu jest przedstawienie obecnej sytuacji demograficznej w krajach Unii Europejskiej oraz działań podejmowanych na poziomie UE mających na celu podniesienie konkurencyjności jak i rozwiązanie problemu starzenia się społeczeństwa. Słowa kluczowe: konkurencyjność, zmiany demograficzne, Unia Europejska. Wstęp Unia Europejska (UE) dąŜy do tego, aby stać się najbardziej konkurencyjną, dynamicznie rozwijającą się gospodarką świata. DuŜy nacisk kładziony jest na innowacyjność i rozwój nowoczesnych technologii. Jednak te załoŜenia naleŜy skonfrontować ze zmianami demograficznymi zachodzącymi w Europie, które (jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie działania) mogą negatywnie wpłynąć na stan gospodarki europejskiej. W unijnych opracowaniach zwracano juŜ uwagę na problem starzenia się społeczeństwa europejskiego: coraz niŜszą dzietność połączoną ze zwiększaniem się oczekiwanej długości Ŝycia i niskim poziomem śmiertelności (skutek poprawy 16 Akademia Morska w Gdyni 46 Hanna Kruk jakości Ŝycia i postępu w naukach medycznych). Częściowo tę tendencję moŜe złagodzić napływ imigrantów z krajów pozaunijnych, lecz nie zniweluje on wszystkich niekorzystnych zmian demograficznych [Świętoniowska 2009, s. 87– 89]. Zarówno władze poszczególnych państw, jak i Komisja Europejska dostrzegły problem starzejącego się społeczeństwa i juŜ od pewnego czasu starają się mu zaradzić. Jednym z wielu rozwiązań jest wykorzystanie potencjału osób starszych (ich aktywizacja zawodowa oraz podwyŜszanie wieku emerytalnego). W artykule podjęto próbę przedstawienia zachodzących zmian demograficznych w krajach UE, ich wpływu na konkurencyjność oraz analizę wybranych dokumentów unijnych, których celem jest przedstawienie priorytetów i działań zapobiegających niekorzystnym zmianom liczby i struktury ludności państw UE. 1. Teoretyczne załoŜenia konkurencyjności przedsiębiorstw i państw Konkurencyjność jest definiowana jako zdolność do skutecznego konkurowania lub współzawodniczenia podmiotów na rynku [Gaczek, Rykiel 2000, s. 51] albo teŜ jako umiejętność do osiągania sukcesu w procesie gospodarczej rywalizacji [Winiarski 1999, s. 9]. Konkurencyjność moŜe dotyczyć przedsiębiorstw, branŜ, regionów lub całych gospodarek narodowych, zawsze jednak jest pewną właściwością (zdolnością, cechą) badanego podmiotu do prowadzenia walki konkurencyjnej i osiągania pewnej pozycji wśród rywalizujących z sobą jednostek [Adamkiewicz-Drwiłło 2002, s. 91–92]. Na poziomie przedsiębiorstw konkurencyjność jest definiowana jako zdolność do: 1. trwałego rozwoju, zwiększania produktywności i rozwijania rynków zbytu w warunkach ciągłej konkurencji [Adamkiewicz-Drwiłło 2002, s. 128], 2. sprostania konkurencji, uzyskiwania zysków i zwiększania udziałów rynkowych [M.K. Nowakowski, podano za: Olczyk 2008, s. 14], 3. uzyskiwania zysków z prowadzonej działalności a takŜe skutecznego, efektywnego realizowania przyjętych celów [Stankiewicz 2002, s. 36], 4. zaplanowania, wyprodukowania i sprzedania dóbr (usług) lepszych od tych, które mogą zaoferować konkurenci oraz kompetencja w zakresie wykorzystania zasobów [J.M. Stamer, podano za: Grabowiecki, Wnorowski 1999, s. 169–170]. Kompleksową definicję konkurencyjności (dotyczącą wielu poziomów działalności) przyjęła OECD. Konkurencyjność jest zdolnością przedsiębiorstw, branŜ, regionów czy gospodarek państw do sprostania konkurencji w skali międzynarodowej, uzyskiwania pewnej, wysokiej stopy zwrotu z prowadzonej działalności oraz relatywnie wysokiego poziomu zatrudnienia [Skawińska 2002, s. 74; Stankiewicz 2002, s. 36]. Na poziomie makroekonomicznym (państwa) konkurencyjność jest utoŜsamiana z: Starzenie się społeczeństwa a konkurencyjność gospodarki… 47 1. produktywnością, która pozwala na uzyskiwanie wysokiego poziomu Ŝycia obywateli; a sama z kolei zaleŜy od umiejętnego wykorzystania krajowych zasobów pracy i kapitału [Porter 2008, s. 176], 2. zdolnością danego kraju do uzyskania szybkiego wzrostu gospodarczego [WEF, podano za: Skawińska 2002, s. 75], 3. zdolnością gospodarki krajowej do jej ciągłego rozwoju, skutecznego utrzymywania (lub zwiększania) poziomu produktywności [AdamkiewiczDrwiłło 2002, s. 127–128], 4. zdolnością kraju do wytwarzania dóbr, zdolnych do konkurowania z innymi na rynkach międzynarodowych, a takŜe do zagwarantowania obywatelom wysokiego poziomu Ŝycia [S. Charnovitz, podano za: Reboud 1999, s. 36–37], 5. konkurencyjnością przedsiębiorstw działających w danym państwie oraz sektorów tworzących gospodarkę krajową [Pierścionek 2003, s. 165]. Badacze zajmujący się zagadnieniem konkurencyjności wiąŜą ją z sobą na róŜnych poziomach: konkurencyjność przedsiębiorstw wpływa na konkurencyjność gospodarki narodowej. Kluczowym elementem łączącym oba poziomy jest produktywność. Według M.E. Portera zdolność przedsiębiorstw do uzyskiwania wysokiego poziomu produktywności (m.in. poprzez podnoszenie jakości produktów, opracowywanie nowych technologii czy zwiększanie efektywności produkcji) przekłada się na zwiększanie konkurencyjności państwa poprzez poprawę jakości Ŝycia jego obywateli [Porter 2008, s. 176]. Autorzy wymieniają wiele czynników konkurencyjności przedsiębiorstw i państw. W odniesieniu do konkurencyjności przedsiębiorstw moŜna wymienić następujące determinanty związane z pracownikami i ich potencjałem: 1. M.J. Stankiewicz wymienia kompetencje pracowników (wiedzę, doświadczenie, zdolności), relacje między pracownikami (w tym stosunki interpersonalne), postawy (kulturę, wartości, normy, zachowania) [Stankiewicz 2002, s. 93, 104– 109], 2. J.B. Barney wymienia kapitał ludzki (pracownicy i ich wiedza, umiejętności, doświadczenie i specjalizacje oraz wzajemne relacje między nimi) [Stankiewicz 2002, s. 98–99], 3. H.G. Adamkiewicz-Drwiłło wśród czynników konkurencyjności wymienia kwalifikacje pracowników [Adamkiewicz-Drwiłło, 2002, s. 131], 4. Z. Pierścionek mówi o konkurencyjności siły roboczej; uwzględnia takŜe konkurencyjność wiedzy, doświadczenia oraz umiejętności personelu zarządzającego a takŜe konkurencyjność dotyczącą naboru, motywowania, szkolenia i wykorzystania potencjału pracowników [Pierścionek 2003, s. 166– 167]. Natomiast konkurencyjność gospodarek narodowych zaleŜy od wielu czynników, w tym równieŜ czynniki związane z kapitałem ludzkim. Przykładowo: 1. M.E. Porter wśród uwarunkowań czynnikowych wymienia wykwalifikowaną siłę roboczą [M.E. Porter 2008, s. 182–183], 2. zgodnie z ujęciem WEF przedstawionym w The Global Competitveness Report, istotne są determinanty związane z systemem edukacji i kształcenia oraz 48 Hanna Kruk efektywnością rynku pracy [http://www.weforum.org/reports/global– competitiveness–report–2013–2014]. 3. Z. Pierścionek wśród czynników konkurencyjności uwzględnia konkurencyjność siły roboczej [Pierścionek 2003, s. 167]. NiezaleŜnie od rozpatrywanego poziomu (mikro– lub makroekonomicznego) moŜna przyjąć, Ŝe jednym z czynników determinujących konkurencyjność są pracownicy. W odniesieniu do przedsiębiorstw mówi się o pracownikach, ich wiedzy, wykształceniu, doświadczeniu, umiejętnościach czy inteligencji. Natomiast w wypadku kraju mówi się o zasobach pracy (siły roboczej) czy kapitału ludzkiego, czyli uwzględnia się dodatkowo kwestie demograficzne i związane z rynkiem pracy. Jest to więc istotny czynnik determinujący produktywność i konkurencyjność w skali mikro– i makroekonomicznej. 2. Pracownicy jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarek narodowych Rolę pracowników w zwiększaniu konkurencyjności moŜna rozpatrywać na poziomie mikro– i makroekonomicznym. Większość opracowań koncentruje się na roli pracowników w zwiększaniu konkurencyjności przedsiębiorstw. Część autorów zwraca uwagę na fakt, Ŝe znaczenie pracowników w budowaniu przewagi konkurencyjnej jest niedoceniane. Najczęściej akcentuje się rolę kadry zarządzającej, pomijając pozostałą grupę zatrudnionych, mimo Ŝe to kwalifikacje, umiejętności i doświadczenie wszystkich pracowników (produkcyjnych i administracyjnych, w tym menedŜerów) wpływają znacząco na ich kreatywność, wydajność pracy, poprawę jej warunków, produktywność, a więc i tym samym na konkurencyjność przedsiębiorstwa [Adamkiewicz-Drwiłło 2010, s. 348–352, 357–359]. Badacze wymieniając kapitał ludzki jako czynnik wpływający na konkurencyjność przedsiębiorstw, uwzględniają kwalifikacje, kreatywność i wydajność poszczególnych pracowników a takŜe jakość kadr (badawczorozwojowych, technicznych, finansowych i menedŜerskich) [Skawińska 2002, s. 65]. Pracownicy (oraz ich wiedza, kreatywność i doświadczenie) mają wpływ na wiele istotnych elementów determinujących poziom konkurencyjności przedsiębiorstw. MoŜna tutaj wymienić: organizację pracy, kreatywność i innowacyjność, relacje z otoczeniem. Kwestie wieku pracowników są rzadko rozpatrywane. Na ogół zwraca się uwagę na poziom ich wykształcenia i kwalifikacje zawodowe. MoŜna przyjąć, Ŝe wraz z wiekiem rośnie poziom umiejętności, ogólnej wiedzy i doświadczenia pracowników. Dlatego teŜ w niektórych przedsiębiorstwach starsi pracownicy pełnią rolę mentorów pomagając nowozatrudnionym we wdroŜeniu się w ich obowiązki. Rola starszych pracowników jest równieŜ waŜna ze względu na ich znajomość starszych produktów i technologii, których nie znają juŜ młodsi Starzenie się społeczeństwa a konkurencyjność gospodarki… 49 pracownicy. Z drugiej jednak strony, nie wszystkie osoby starsze są w stanie nadąŜać za rozwojem nowych technologii, co moŜe powodować ich dyskryminację na rynku pracy. Badania przeprowadzone przez M. Gawrońskiego i jego zespół w woj. pomorskim wskazują, Ŝe w wypadku starszych pracowników (50+) cenione jest ich duŜe doświadczenie, sumienność, lojalność, wiedza fachowa, odpowiedzialność i dyspozycyjność. Natomiast przyjmuje się takŜe, Ŝe tej grupy dotyczą problemy zdrowotne, rutyna, brak nowych pomysłów czy niska wydajność pracy. Same osoby starsze uwaŜają, Ŝe w porównaniu z młodszymi pracownikami mają mniejsze szanse na rynku pracy [Gawroński i wsp., 2009, s. 19, 22–23]. Podobne badania przeprowadziły takŜe A. Richert-Kaźmierska i K. Stankiewicz: analizowały one opinie młodszych pracowników o kompetencjach osób starszych (55+). Ankietowani pozytywnie ocenili wiedzę i doświadczenie starszych pracowników, ich chęć współpracy i dzielenia się wiedzą oraz korzyści wynikające z pracy w zespole międzypokoleniowym [Richert-Kaźmierska, Stankiewicz, 2013]. Zgromadzone dane nie dowodzą jednak, iŜ osoby starsze są mniej produktywne i mniej innowacyjne mimo pewnego, postępującego spadku zdolności fizycznych i umysłowych (jest to kwestia indywidualna i moŜe zostać złagodzona dzięki tzw. zdrowemu stylowi Ŝycia), natomiast przyjmuje się, Ŝe mają one m.in. większe doświadczenie i potrafią efektywnej wykorzystywać technologie informacyjne [Komunikat Komisji – Demograficzne przyszłość Europy – od wyzwania do moŜliwości (COM/2006/0571)]. Umiejętność wykorzystania wiedzy i doświadczenia pracowników starszych wiekiem róŜni się w zaleŜności od przyjętego stylu zarządzania. W wypadku modelu japońskiego zakłada się długookresowe zatrudnienie pracowników. Nawet po osiągnięciu wieku emerytalnego pracownicy dalej zostają w przedsiębiorstwie lub pracują u kontrahentów. Taka sytuacja dość rzadko pojawia się w modelu amerykańskim. Natomiast model europejski stanowi pośrednie ogniwo między wymienionymi, ale bliŜszy jest japońskiemu [Rozkwitalska 2008, s. 87–94]. Na poziomie makroekonomicznym moŜna wyróŜnić dwa kluczowe elementy związane z zasobami ludzkimi: strukturę demograficzną społeczeństwa oraz sytuację na rynku pracy (trendy w zatrudnieniu i bezrobociu). Kolejne elementy łączone z tymi dwoma wymienionymi to: system edukacji, który wpływa na produktywność pracowników oraz prowadzona polityka gospodarcza (np. prorodzinna) [Mokrogulski 2007, s. 109–111]. W wypadku kwestii demograficznych istotna jest liczba ludności i czynniki wpływające na jej zmiany, struktura wiekowa, poziom wykształcenia (oraz moŜliwość kształcenia się przez całe Ŝycie), poziom bezrobocia (takŜe rozpatrywany w odniesieniu do wieku osób pozostających bez pracy) czy poziom wynagrodzeń [Mokrogulski 2007, s. 111–118]. 50 Hanna Kruk 3. Zmiany struktury demograficznej w krajach UE i ich konsekwencje dla gospodarki europejskiej 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 04 la t 5- a 9 10 lat -1 4 15 la -1 t 20 9 l -2 at 4 25 lata -2 30 9 l -3 at 4 35 lata -3 40 9 l -4 at 4 45 lata -4 50 9 l -5 at 4 55 lata -5 60 9 l -6 at 4 65 lata -6 70 9 l -7 at 4 7 la 80 5-7 ta iw 9l ię at ce j la t odsetek populacji Liczba osób w wieku poprodukcyjnym rośnie i będzie rosła w UE. Jednocześnie będzie malała liczba dzieci (Rysunek 1), co stanowi jeden z głównych problemów demograficznych. Według prognoz ta tendencja będzie się utrzymywać do 2060 roku: w Europie będzie coraz więcej osób starszych (średni czas trwania Ŝycia równieŜ ma się wydłuŜać), natomiast zmaleje liczba osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym [Europe in figures 2012, s. 114–116; Giannakouris 2008, s. 3; Świętoniowska 2009, s. 87–88]. 2005 2010 2013 Rysunek 1. Zmiany w strukturze wiekowej populacji państw Unii Europejskiej (UE–28) Źródło: [Eurostat data dostępu: 06.06.2014] Projekcja liczebności populacji krajów UE przygotowana wykazuje, Ŝe do 2035 roku liczba mieszkańców będzie rosła, a od 2035 – będzie się zmniejszać. Średni wiek obywateli UE wydłuŜy się o ponad 7 lat [Giannakouris 2008, s. 1–3]. NaleŜy przy tym pamiętać, Ŝe współczynnik osób w wieku poprodukcyjnym (ang. old age dependency ratio: współczynnik obciąŜenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością wieku poprodukcyjnym) w krajach UE zwiększa się i tendencja ta będzie się nadal utrzymywać (Rysunek 2). WydłuŜa się takŜe czas trwania kariery zawodowej i coraz później obywatele UE przechodzą na emeryturę [Eurostat]. Starzenie się społeczeństwa a konkurencyjność gospodarki… 51 60 50 40 30 20 10 0 2001 2005 2010 2013 2020 2030 2040 2050 2060 Rysunek 2. Zmiany współczynnika osób w wieku poprodukcyjnym w UE–28 Źródło: [Eurostat data dostępu: 06.06.2014] Co istotne, bezrobocie wśród osób po 50 roku Ŝycia utrzymuje się na relatywnie niskim poziomie (Rysunek 3). Znacznie większym problemem w krajach UE jest bezrobocie wśród osób młodych. stopa bezrobocia 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 15-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 lata lat lata lat lata lat lata lat lata wiek 2005 2010 2013 Rysunek 3. Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej (UE–28) w róŜnych kategoriach wiekowych Źródło: [Eurostat data dostępu: 06.06.2014] Ze względu na relatywnie niską liczbę urodzeń (współczynnik dzietności kobiet w 2012 roku w krajach UE wyniósł 1,58) i wydłuŜający się czas Ŝycia Europejczyków, niektórzy autorzy prognozują, Ŝe od 2015 w krajach UE liczba zgonów znacznie przewyŜszać liczbę urodzeń [Giannakouris 2008, s. 5]. Analiza współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia wykazuje, Ŝe potencjał osób starszych nie jest wykorzystywany (Tabela 1). W porównaniu z poprzednim okresem aktywności (wiek 25–54 lata) widoczny jest 52 Hanna Kruk znaczący spadek wartości tych wskaźników. Co więcej znacznie niŜszą aktywność zawodową odnotowano w wypadku kobiet [Eurostat]. Tabela 1. Zmiany współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudniania dla krajów Unii Europejskiej (UE–28) Płeć Kobiety MęŜczyźni Wiek 15–24 lata 25–54 lata 55–64 lata 15–24 lata 25–54 lata 55–64 lata Współczynnik aktywności zawodowej 2005 2010 2013 Wskaźnik zatrudnienia 2005 2010 2013 40,5 39,6 39,3 32,9 31,6 30,4 75,6 78,1 79,1 68,9 71,2 71,0 35,7 41,0 46,5 33,5 38,5 43,4 47,4 46,1 44,9 38,8 36,1 34,2 91,7 91,6 91,4 85,1 83,8 82,5 55,2 58,9 62,7 51,5 54,5 57,5 Źródło: [Eurostat data dostępu: 14.06.2014] PowyŜsze dane dotyczące zmian demograficznych w krajach UE jednoznacznie wskazują na konieczność lepszego wykorzystania potencjału osób w wieku 55 lat i wyŜszym. Brak jakichkolwiek działań w tym zakresie wpłynie negatywnie na stan gospodarki europejskiej oraz na finanse publiczne (konieczność wypłaty świadczeń emerytalnych przy malejącej liczbie osób w wieku produkcyjnym, a rosnącej – w wieku poprodukcyjnym). Autorzy zajmujący się badaniem wpływu zmian demograficznych w UE zwracają uwagę na następujące ich skutki dla krajów europejskich: 1. coraz słabszy wzrost gospodarczy spowodowany brakiem pracowników [Świętoniowska 2009, s. 97; Komunikat Komisji – Demograficzne przyszłość Europy – od wyzwania do moŜliwości (COM/2006/0571), http://eurlex.europa.eu], 2. rosnące obciąŜenia dla europejskich systemów emerytalnych (zagraŜające ich stabilności) oraz wydatków pomoc społeczną i na słuŜbę zdrowia (te ostatnie są największe w grupie osób po 50 roku Ŝycia) [Chłoń-Domińczak 2003, s. 36–40; Świętoniowska 2009, s. 88–89, 99–101; Komunikat Komisji – Demograficzne przyszłość Europy – od wyzwania do moŜliwości (COM/2006/0571) i Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – sprostanie wyzwaniom związanym ze skutkami starzenia się społeczeństwa w UE (COM/2009/0180), http://eur-lex.europa.eu], 3. rodziny nie zawsze będą sobie w stanie poradzić z długookresową opieką nad osobami starszymi (w wieku 80+) i nieco młodszymi, ale przewlekle chorymi, co wiąŜe się z koniecznością dalszej pomocy ze strony [Zielona Księga: Wobec Starzenie się społeczeństwa a konkurencyjność gospodarki… 53 zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami (COM/2005/0094) i Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – sprostanie wyzwaniom związanym ze skutkami starzenia się społeczeństwa w UE (COM/2009/0180), http://eur-lex.europa.eu], 4. osoby starsze często są w swoisty sposób „wykluczone społecznie” – nie zawsze są samodzielne, często mają relatywnie niskie dochody czy poruszają się w wąskim kręgu rodziny i znajomych, w miejscu pracy mogą być dyskryminowane ze względu na wiek [Błędowski 2003, s. 7–9; RichertKaźmierska 2012, s. 108–109], 5. konieczne będą wydatki na dostosowanie przestrzeni publicznej, środków transportu, instytucji itp. do potrzeb osób starszych [Błędowski 2003, s. 6–9; Komunikat Komisji – Demograficzne przyszłość Europy – od wyzwania do moŜliwości (COM/2006/0571), http://eur-lex.europa.eu], 6. z drugiej strony ta grupa osób staje się coraz bardziej znaczącymi konsumentami na rynku europejskim dóbr i usług, więc producenci zaczynają dostosowywać swoją ofertę do ich potrzeb [Demunter 2012, s. 1–6; Świętoniowska 2009, s. 101; Zielona Księga: Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami (COM/2005/0094), http://eurlex.europa.eu], 7. co istotne, osoby starsze cieszą się coraz lepszym zdrowiem, Ŝyją dłuŜej – generalnie, ich jakość Ŝycia ulega poprawie, więc przewiduje się, Ŝe liczba pracowników w wieku 60+ będzie rosła aŜ do 2030 roku [Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego i Komitetu Regionów – sprostanie wyzwaniom związanym ze skutkami starzenia się społeczeństwa w UE (COM/2009/0180), http://eurlex.europa.eu]. Unia Europejska, aby zapobiec negatywnym zmianom, postuluje m.in. promocję aktywności zawodowej kobiet i osób starszych, zachęca do inwestowania w kapitał ludzki, reform gospodarczych, prac badawczo-rozwojowych i innowacji, których celem jest zwiększenie produktywności [Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego i Komitetu Regionów – sprostanie wyzwaniom związanym ze skutkami starzenia się społeczeństwa w UE (COM/2009/0180), http://eur-lex.europa.eu]. 4. MoŜliwości wykorzystania potencjału osób starszych – dokumenty i działania na poziomie UE Aby wykorzystać potencjał osób w wieku 55+ część krajów europejskich wydłuŜyła okres aktywności zawodowej ustawowo opóźniając moment przejścia na emeryturę. Kolejne kraje zastanawiają się nad takim rozwiązaniem. Jednak konieczne są takŜe inne rozwiązania (np. polityka prorodzinna, migracyjna), gdyŜ przy obecnych trendach demograficznych takie działania będą niewystarczające. 54 Hanna Kruk Zadania w tym zakresie zostały juŜ sformułowane w 2000 roku w tzw. Strategii Lizbońskiej. Przyjęto wtedy m.in., Ŝe zwiększanie konkurencyjności gospodarki europejskiej ma nastąpić poprzez tworzenie nowych miejsc pracy, modernizację systemów ochrony socjalnej, w tym emerytalnych [Świętoniowska 2009, s. 90–91]. Konieczne jest więc m.in. prowadzenie polityki aktywnego zatrudnienia i podejmowanie działań na rzecz rozwoju umiejętności [Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – wspólne zobowiązanie na rzecz zatrudnienia COM/2009/0257: http://eur-lex.europa.eu/]. Jednak wiele załoŜeń przyjętych w Strategii Lizbońskiej nie zostało zrealizowanych. Ponadto sytuacja w Europie (równieŜ na rynku pracy) pogorszyła się w trakcie kryzysu (od 2008 roku). W kolejnej strategii, „Europa 2020” (z 2010 roku), przyjęto, Ŝe gospodarka europejska ma dąŜyć do inteligentnego, zrównowaŜonego wzrostu gospodarczego i walki z wykluczeniem społecznym m.in. poprzez tworzenie nowych miejsc pracy. Ten ostatni priorytet ma zostać osiągnięty przez modernizację rynku pracy i zwiększenie wskaźnika zatrudnienia do 75% zwiększenie wydajności pracy oraz zapewnienie lepszego poziomu edukacji. W strategii zwrócono uwagę na fakt, Ŝe przeciętny Europejczyk pracuje krócej niŜ Amerykanin czy Japończyk, a takŜe podkreślono zachodzące w krajach UE niekorzystne zmiany demograficzne [http://ec.europa.eu/ europe2020/index_pl.htm]. Dokumenty unijne generalnie dotyczą dwóch podstawowych problemów: 1. sytuacji demograficznej i sposobach zapobiegania niekorzystnym zmianom (polityka prorodzinna, migracyjna, ułatwianie łączenia Ŝycia rodzinnego z karierą zawodową), 2. sytuacji na rynku pracy, tworzenia nowych miejsc pracy, aktywizacji zawodowej (ze szczególnie osób młodych, kobiet i osób starszych). Często zwracano takŜe uwagę na niekorzystny wpływ rosnących wydatków (na słuŜbę zdrowia i zabezpieczenie socjalne) związanych ze starzeniem się społeczeństwa na równowagę finansów publicznych. Uznano, Ŝe konieczne są działania związane ze stabilizacją finansów państwa i reformą europejskiego modelu społecznego [http://eur-lex.europa.eu]. W niektórych dokumentach powyŜsze problemy były łączone. Kwestia niekorzystnych zmian demograficznych (starzenia się społeczeństwa europejskiego) i działania pozwalające na ograniczenie ich niekorzystnego wpływu na gospodarkę europejską były uwzględniane m.in.: 1. podczas spotkania Rady Europejskiej w Sztokholmie w 2001 roku [Świętoniowska 2009, s. 110–101], 2. w Komunikacie Komisji Europejskiej z 2005 roku Zielona Księga: Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami (COM/2005/0094) [http://eur-lex.europa.eu], Starzenie się społeczeństwa a konkurencyjność gospodarki… 55 3. w Komunikacie Komisji: Demograficzne przyszłość Europy – od wyzwania do moŜliwości (COM/2006/0571) z 2006 roku [http://eur-lex.europa.eu], 4. w Komunikacie Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – promując solidarność między pokoleniami (COM/2007/0244) z 2007 roku [http://eurlex.europa.eu], 5. w Komunikacie Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – sprostanie wyzwaniom związanym ze skutkami starzenia się społeczeństwa w UE (COM/2009/0180) [http://eur-lex.europa.eu]. W odniesieniu do moŜliwości wykorzystania potencjału osób starszych w powyŜszych dokumentach zwracano uwagę na konieczność realizacji następujących działań: zachęcania tej grupy do pozostania na rynku pracy (tzw. aktywne starzenie się), tworzenia nowych miejsc pracy, opracowywania nowych produktów i usług skierowanych do tej grupy odbiorców, zapewnienia równowagi między pokoleniami, w tym integracji osób starszych z młodszymi (integrację międzypokoleniową i wewnątrzpokoleniową). W wypadku osób starszych podkreślano takŜe, Ŝe one chętnie biorą udział w Ŝyciu społecznym (np. jako wolontariusze) i często chcą kontynuować pracę po przejściu na emeryturę [http://eur-lex.europa.eu]. Natomiast sytuacji na rynku pracy (co wiąŜe się równieŜ z aktywizacją zawodową osób starszych) dotyczą następujące unijne dokumenty: 1. wspomniany juŜ Komunikat Komisji: Demograficzne przyszłość Europy – od wyzwania do moŜliwości (COM/2006/0571) [http://eur-lex.europa.eu], 2. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – wspólne zobowiązanie na rzecz zatrudnienia (COM/2009/0257) [http://eurlex.europa.eu], 3. Europejska strategia zatrudnienia opracowana w oparciu o strategię „Europa 2020” [http://ec.europa.eu/social], 4. opracowany w 2012 roku Pakiet dotyczący zatrudnienia (ang. employment package) [http://ec.europa.eu/social]. W wypadku tych dokumentów poruszane są najczęściej następujące kwestie: wykształcenie pracowników (a ściślej: zgodność kierunków kształcenia z obecnymi i przyszłymi potrzebami rynku), tworzenie nowych, lepszych miejsc pracy oraz zwiększania dynamiki rynku pracy. Grupa osób starszych rzadko była wyróŜniana. MoŜna przyjąć, Ŝe dotyczą jej następujące przyjęte priorytety i podejmowane działania: wspomniane juŜ poprzednio wydłuŜanie okresu aktywności zawodowej, zwiększenie elastyczności i bezpieczeństwa zatrudnienia (ang. flexicurity), poprawa jego jakości, wspieranie przedsiębiorczości, samozatrudnienia, finansowanie szkoleń, zachęcanie do ustawicznego kształcenia i podnoszenia kwalifikacji zawodowych, uczenie się przez całe Ŝycie (ang. lifelong learning), utrzymanie osób juŜ będących na rynku pracy i przyciągnięcie nowych 56 Hanna Kruk (m.in. poprzez ograniczenie moŜliwości korzystania z wcześniejszych emerytur) [http://eur-lex.europa.eu, http://ec.europa.eu/social]. Podsumowanie Zmiany demograficzne zachodzące w krajach Unii Europejskiej – starzenie się społeczeństwa – będą wymuszały zmiany w polityce gospodarczej poszczególnych państw. WydłuŜany jest okres aktywności zawodowej i przesuwany w czasie moment przejścia na emeryturę (podwyŜszany jest ustawowy wiek emerytalny i – jak w wypadku Polski – zrównywany jest wiek emerytalny kobiet i męŜczyzn). Jednak te działania mogą okazać się niewystarczające wobec zmian na europejskim rynku pracy. Wśród osób w wieku 55 i starszych duŜo osób nie jest aktywnych zawodowo. Konieczna są działania, aby zwiększyć poziom zatrudnienia w tej grupie osób oraz integracja osób starszych z tymi z młodszych pokoleń. Istotne jest równieŜ wprowadzenie elastycznych form zatrudnienia (moŜliwość pracy na odległość, w niepełnym wymiarze godzin) ułatwiających osobom starszym aktywność zawodową a takŜe uczenie się przez całe Ŝycie. Unia Europejska prowadzi działania, których celem jest zapobieganie negatywnym skutkom starzenia się społeczeństwa oraz poprawa sytuacji na rynku pracy. Oba typy działań muszą się uzupełniać, aby poprawić konkurencyjność gospodarki europejskiej. Wiele zaleŜy od ustalenia priorytetów i realizacji zadań nie tylko przez poszczególne państwa członkowskie, ale i na poziomie Unii Europejskiej. Część podjętych działań przynosi rezultaty: moŜna to zaobserwować analizując współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia (Tabela 1). Widoczny jest wzrost tych wskaźników szczególnie w wypadku osób po 55 roku Ŝycia. Konieczne są jednak dalsze działania, aby osiągnąć załoŜone cele, zatrzymać odpływ starszych, najbardziej doświadczonych pracowników z rynku pracy i zapobiec spowolnieniu wzrostu gospodarczego, którego przyczyną byłyby niekorzystne zmiany demograficzne. Bibliografia 1. Adamkiewicz-Drwiłło H.G. (2002), Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw, WN PWN, Warszawa. 2. Adamkiewicz-Drwiłło H.G. (2010), Konkurencyjność przedsiębiorstw w świetle uwarunkowań współczesnej gospodarki, TNOiK, Toruń. 3. Błędowski P. (2003), Polityka społeczna wobec ludzi starych w Polsce a w Unii Europejskiej, [w:] Starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki społecznej. Materiały konferencyjne, (red.) M. Szlązak, ROPS w Krakowie, Kraków. 4. Chłoń-Domińczak A. (2003), Wpływ starzenia się ludności na wydatki socjalne, [w:] Starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki społecznej. Materiały konferencyjne, (red.) M. Szlązak, ROPS w Krakowie, Kraków. Starzenie się społeczeństwa a konkurencyjność gospodarki… 57 5. Demunter Ch., Europeans aged 65+spent a third more on tourism in 2011 compared with 2006, Statistics in focus, Eurostat, nr 43/2012. 6. Europejska strategia zatrudnienia, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia, Pakiet dotyczący zatrudnienia: http://ec.europa.eu/social/ (14.06.2014) 7. Eurostat – dane statystyczne: epp.eurostat.ec.europa.eu (06.06.2014). 8. Gaczek, W.M., Rykiel Z. (2000), Konkurencyjność regionów a regionalizm ekonomiczny, [w:] Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, (red.) M. Klamut, L. Cybulski, Wyd. AE im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław. 9. Gawroński M., Kulig A., Niklas G., Pawłak D., Sarrazin H., Zieliński P. (2009), Równi na rynku pracy? Analiza sytuacji absolwentów i osób w wieku 50+ w województwie pomorskim. Wyniki badań, WSB w Gdańsku, CRSW TEB Akademia sp. z o.o., Gdańsk. 10. Giannakouris K., Ageing characterises the demographic perspectives of the EUropean societes, Statistics in focus, Eurostat, nr 72/2008. 11. Grabowiecki J., Wnorowski H. 1999, Increase of competitivness in peripherial regions. The case of the north-eastern region of Poland, [w:] Increasing regional competitiveness. Polish and British experience, (red.) B. KoŜuch, TNOiK, Toruń. 12. Komisja Europejska: http://ec.europa.eu/social (06.06.2014). 13. Komunikat Komisji – Demograficzne przyszłość Europy – od wyzwania do moŜliwości (COM/2006/0571), http://eur-lex.europa.eu (14.06.2014). 14. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego i Komitetu Regionów – promując solidarność między pokoleniami (COM/2007/0244), http://eur-lex.europa.eu (14.06.2014). 15. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego i Komitetu Regionów – wspólne zobowiązanie na rzecz zatrudnienia (COM/2009/0257), http://eur-lex.europa.eu (14.06.2014). 16. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego i Komitetu Regionów – sprostanie wyzwaniom związanym ze skutkami starzenia się społeczeństwa w UE (COM/2009/0180), http://eur-lex.europa.eu (14.06.2014). 17. Mokrogulski M. (2007), Zasoby ludzkie, [w:] Polska. Raport o konkurencyjności 2007, (red.) M.A. Weresa, SGH w Warszawie, Warszawa. 18. Olczyk M (2008)., Wybrane definicje konkurencyjności, [w:] Konkurencyjność. Poziom makro, mezo i mikro, (red.) N. Daszkiewicz, WN PWN, Warszawa. 19. Pierścionek Z. (2003), Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstwa, WN PWN, Warszawa. 20. Porter M.E. (2008), On competition, Chapter 6: The competitive advantage of nations, A Harvard Business Review Book. 21. Reboud L (1999)., Ekologia i konkurencyjność. Raport wstępny, [w:] Wspólnota Europejska a środowisko naturalne. Konferencja w Angers, (red.) J. C. Masclet. Źródła i Monografie nr 182, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin. 22. Richert-Kaźmierska A. (2012), Problemy aktywizacji zawodowej osób starszych, [w:] Ekonomiczne i społeczne aspekty funkcjonowania współczesnego rynku pracy, (red.) D. Kotlorz, Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Wydziałowe UE w Katowicach, Katowice. 23. Richert-Kaźmierska A., Stankiewicz K., Kompetencje pracowników 55+ w opinii pracowników z młodszych grup wiekowych, E-mentor nr 1/2013, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul /index/numer/48/id/984 (13.06.14). 24. Rozkwitalska M (2002)., Zarządzanie międzynarodowe a modele zarządzania: amerykański, azjatycki, europejski, globalny, Organizacja i Kierowanie, nr 2/2008. 25. Skawińska E., Reakcje na zmiany a konkurencyjność przedsiębiorstw, [w:] Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście, (red.) E. Skawińska. WN PWN, Warszawa. 26. Stankiewicz M.J. (2002), Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, TNOiK, Toruń. 27. Strategia “Europa 2020”: http://ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm (14.06.2014). 28. Świętoniowska J., Starzenie się społeczeństwa europejskiego w kontekście kryzysu światowego. Czy UE nadal ma szansę stać się najbardziej konkurencyjną gospodarką światową?, Zeszyty Naukowe Zakładu Europeistyki, WSIiZ w Rzeszowie, nr 3/2009. 58 Hanna Kruk 29. The Global Competitveness Report: http://www.weforum.org/reports/global-competitivenessreport-2013-2014 (31.05.2014). 30. Winiarski B. (1999), Konkurencyjność: Kryterium wyboru czy kierunek strategii i cel pośredni polityki regionalnej? [w:] Konkurencyjność regionów, (red.) M. Klamut, Wyd. AE im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław. 31. Zielona Księga: Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami (COM/2005/0094), http://eur-lex.europa.eu (14.06.2014). SOCIETY AGEING AND COMPETITIVENESS OF EUROPEAN ECONOMY Abstract For European Union, relatively low natural increase of population has been typical in the recent years in connection with longer life time – societies ageing. These changes have different pace (it depends on the country). However such demographic changes also influence on competitiveness of national economies. Competitiveness of the nations (identifies with productivity and effectiveness of the economy) is strictly related to competitiveness of the enterprises. The last one depends (among others) on their workers. Therefore, to increase competitiveness (in case of enterprises and countries), it is important to improve and enhance economic activity of people over 55. It would allow to use their skills and experience to reach competitive advantage. Considering decreasing number of European citizens, ability to exploit potential of older workers may be one of crucial factors enabling maintenance (or even improvement) of EU competitveness. The aim of the paper is to present current European demographic state and main documents and actions (at EU level) to increase competitiveness and solve the problem of ageing. Keywords: competitveness, demographic changes, European Union INNOWACJE SPOŁECZNE W PERSPEKTYWIE ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH Marzena Grzesiak17 Streszczenie Zmiany demograficzne zmuszają władze poszczególnych państw, jak równieŜ Unii Europejskiej do poszukiwania sposobów rozwiązania pojawiających się w związku z nimi problemów. Konkretne działania zostały zdefiniowane m.in. w strategii Europa 2020. W wielu krajach, szczególnie będących liderami innowacyjności, wykorzystuje się rozwiązania, które mogą być wykorzystane w innych regionach, po odpowiedniej ich analizie i ewentualnej adaptacji. W rozdziale są przedstawione przykłady innowacji społecznych, które mogą być wykorzystane w innych krajach/ przedsiębiorstwach jako dobre praktyki. Słowa kluczowe: zmiany demograficzne, innowacje społeczne Wstęp Funkcjonowanie w warunkach globalizacji, narastającej konkurencji oraz presji na zwiększanie innowacyjności zmusza organizacje do poszukiwania coraz to nowych sposobów pobudzenia przedsiębiorczości i kreatywności pracowników. Obserwowane i prognozowane w krajach europejskich zmiany demograficzne niosą ze sobą zagroŜenia, ale teŜ mogą otworzyć nowe moŜliwości dla instytucji, organizacji i osób prywatnych w obszarze tworzenia i wdraŜania innowacji społecznych. W rozdziale przedstawione zostaną kierunki działań określone w strategii Europa 2020 odpowiadające pośrednio lub bezpośrednio na skutki zmian demograficznych. Podane zostaną takŜe przykłady dobrych praktyk dotyczące wdraŜania rozwiązań umoŜliwiających zagospodarowania potencjału osób starszych i kobiet w wybranych krajach Regionu Morza Bałtyckiego, zapobiegające wykluczeniu społecznemu. 1. Konsekwencje zmian demograficznych – wybrane działania w strategii Europa 2020 Skutki zmian demograficznych zostały przedstawione w rozdziale 1 niniejszego opracowania [Sobczak], poniŜej zatem zamieszczone zostaną tylko 17 Politechnika Gdańska, Wydział Zarządzania i Ekonomii 60 Marzena Grzesiak główne konkluzje wynikające z prognoz demograficznych przedstawionych w załączniku 1 tego rozdziału. Prezentowane dane18 dotyczą krajów Regionu Morza Bałtyckiego oraz krajów Skandynawskich. Analizując dostępne dane moŜna zauwaŜyć, Ŝe: 1. Wzrost populacji spodziewany jest w krajach Skandynawskich: Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji. 2. Procentowy udział męŜczyzn w populacji będzie niŜszy niŜ kobiet niemal we wszystkich badanych krajach, z wyjątkiem Szwecji i Norwegii. 3. Udział osób w wieku przedprodukcyjnym w populacji będzie systematycznie malał. Największy spadek jest prognozowany dla Polski. MoŜe to powodować problemy w szeroko pojętym systemie edukacji. 4. RównieŜ systematycznie maleć będzie udział w populacji osób w wieku produkcyjnym, co moŜe m.in. powodować zagroŜenia systemów emerytalnych przez wzrost liczby świadczeniobiorców przy jednoczesnym zmniejszeni liczby osób odprowadzających składki do systemu, a takŜe wzrost obciąŜenia systemu opieki zdrowotnej. 5. W badanych krajach spodziewany jest wzrost populacji w wieku poprodukcyjnym, największy w Polsce i na Łotwie. W roku 2060 udział w populacji osób powyŜej 65 roku Ŝycia będzie wynosił od 26 do 39%. Kwestie starzenia się społeczeństw są podnoszone na róŜnych forach. RównieŜ podczas opracowywania strategii Europa 2020 zwrócono uwagę na szereg potencjalnych problemów, z którymi kraje europejskie będą się zmagać w związku ze zmianami demograficznymi. Określono zatem działania do zrealizowania w poszczególnych obszarach słuŜące pobudzaniu potencjału w dziedzinie zrównowaŜonego rozwoju oraz konkurencyjności. Zostały dla kaŜdego z krajów europejskich przygotowane zalecenia w odpowiedzi na przygotowane programy reform. Dla Polski dotyczyły one m. in. [Komisja Europejska 2013, ss.6–8]: ― „zwiększenia wysiłków na rzecz obniŜenia bezrobocia osób młodych ― przyjęcia projektu strategii na rzecz uczenia się przez całe Ŝycie ― zwalczania ubóstwa pracujących oraz segmentacji rynku pracy ― kontynuowania wysiłków na rzecz zwiększenia udziału kobiet w rynku pracy ― przygotowania do ogólnej reformy emerytalnej za pomocą środków zwiększających szanse starszych pracowników na zatrudnienie, tak aby podnieść wiek dezaktywizacji zawodowej”. Pomimo wielu wysiłków podejmowanych przez rządy, państwa czy organizacje międzynarodowe równieŜ problem ubóstwa i wykluczenia społecznego nadal stanowi bolączkę wielu państw. Badania przeprowadzane w tym obszarze wskazują na złoŜoność i wielowymiarowość zagadnienia, co sprawia, Ŝe działania 18 Przedstawione w dalszej części rozdziału dobre praktyki zaczerpnięte zostały z krajów Skandynawskich pozostających od lat liderami innowacyjności. Natomiast moŜliwości transferu dobrych praktyk były analizowane w odniesieniu do południowych krajów bałtyckich. Innowacje społeczne w perspektywie zmian demograficznych 61 mające prowadzić do zmniejszenia skali zjawiska powinny być podejmowane przez róŜne podmioty, na róŜnych szczeblach. Często teŜ wymagają zintegrowanego podejścia. Głębokie zróŜnicowanie regionalne stanowi nie tylko przeszkodę dla osiągnięcia spójności społeczno-ekonomicznej w Europie, ale teŜ niejednokrotnie niweczy wysiłki podejmowane na rzecz rozwoju przez poszczególne kraje. Wykluczenie społeczne, ściśle związane z pojęciem ubóstwa, równieŜ stało się waŜną kategorią społeczną i polityczną Unii Europejskiej. Uznano je za istotną barierę wzrostu ekonomicznego i zrównowaŜonego rozwoju, ale takŜe zwrócono uwagę na zagroŜenia, jakie niesie ono ze sobą dla społeczeństw. [np. http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/themes/33_poverty_and_socil_inclusion_02.pdf] W ramach działań społecznych w Unii Europejskie, a przedtem we Wspólnocie Europejskiej realizowano szereg programów umoŜliwiających aktywizację grup zagroŜonych wykluczeniem. [szerszej na ten temat: Grzesiak, Richert-Kaźmierska 2014] Na szczeblu europejskim podjęto takŜe szereg inicjatyw zmierzających do osiągnięcia celów określonych w strategii Europa 2020, a dotyczących kwestii społecznych i/ lub demograficznych. W 2010 roku uruchomiono Europejską Platformę Współpracy w Zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Jest to jedna z inicjatyw przewodnich strategii Europa 2020. Jej zadaniem jest pomoc krajom Unii Europejskiej w osiągnięciu jednego z nadrzędnych celów zdefiniowanych w strategii, a mianowicie walki z ubóstwem i wykluczeniem około 20 mln ludzi. W ramach platformy realizowany jest szereg działań w obszarze: ― dostarczania narzędzi umoŜliwiających formułowanie i wdraŜanie rozwiązań systemowych (politycznych) do walki z ubóstwem; ― stanowienia funduszy UE umoŜliwiających osiągnięcie spójności społecznej zdefiniowanej w strategii Europa 2020; ― rozwoju podejścia opartego na udokumentowanych przykładach wdroŜeń innowacji społecznych; ― propagowaniu partnerstwa oraz ekonomii społecznej; ― poprawy koordynacji działań podejmowanych przez państwa członkowskie UE. Inną inicjatywą Komisji Unii Europejskiej jest Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia [Komisja Europejska (2011)a; Komisja Europejska (2011)b]. Ma ona przede wszystkim umoŜliwić osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku produkcyjnym na poziomie 75% (w Polsce – 71%). Ponadto oczekuje się, Ŝe proponowane w ramach przedsięwzięcia działania przyczynią się do osiągnięcia innych celów strategii Europa 2020, jakimi są: obniŜenie wskaźnika osób przedwcześnie kończących naukę, zwiększenie odsetka studentów (politechnik oraz uniwersytetów) czy teŜ zmniejszenie odsetka osób zagroŜonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. W związku z tym podejmowane kroki powinny przede wszystkim: 62 Marzena Grzesiak zmierzać do przyspieszenia reform słuŜących zwiększaniu elastyczności i bezpieczeństwa zatrudnienia; ― umoŜliwiać dostosowanie kwalifikacji pracowników do zidentyfikowanych potrzeb rynku pracy (zachęcanie do inwestowania w szkolenia); ― poprawiać jakość i warunki pracy; ― tworzyć warunki do kreowania nowych miejsc pracy. ― Nieco węŜszy zakres działań obejmuje zapoczątkowana w 2008 roku inicjatywa Nowe umiejętności w nowych miejscach pracy. Stanowi ona jeden z czterech głównych obszarów omawianego powyŜej programu i ma przede wszystkim zapewnić: ― ― ― „lepsze przewidywanie przyszłych potrzeb w zakresie kwalifikacji; lepsze dostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy; uwzględnienie potrzeb rynku pracy na etapie kształcenia.” http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=568&langId=pl] [za: W tym celu mają być wykorzystane m. in.: prognozy Europejskiego Centrum ds. Rozwoju Kształcenia Zawodowego (CEDEFOP), analizy nowych tendencji na poziomie sektora oraz tworzenie rad ds. umiejętności sektorowych, badania prowadzone przez międzynarodowe organizacje zajmujące się rynkiem pracy (takŜe OECD), opracowywane Europejskie ramy odniesienia dla kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe Ŝycie19, Europejska klasyfikacja umiejętności, kompetencji i zawodów (ESCO)20 oraz Europejskie ramy kwalifikacji21. W Polsce równieŜ są podejmowany inicjatyw dotyczące innowacji społecznych, np. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju ogłosiło w 2013 roku konkurs w ramach Programu Innowacji Społecznych22. [Program Innowacji Społecznych 2013] 2. Innowacje społeczne jako odpowiedź na problemy pojawiające się wraz z rozwojem gospodarczym Pojęcie innowacji doczekało się wielu definicji, ale dla wielu inspiracją była zaproponowana przez J. A. Schumpeter’a [Schumpeter 1934] określająca innowację jako specyficzną kombinację wiedzy i innych zasobów wdroŜoną w praktyce. W swoim opracowaniu Schumpeter zdefiniował pięć typów innowacji: produktowe, procesowe, modelu biznesowego model, źródła dostaw oraz fuzje i przejęcia. Istotne jest takŜe odróŜnienie innowacji od pomysłu, 19 Określające osiem kompetencji potrzebnych w społeczeństwie opartym na wiedzy. (ang. European Skills/Competences, qualifications and Occupations, ESCO) - opisujące najwaŜniejsze umiejętności, kompetencje i kwalifikacje. 21 Określające kwalifikacje w oparciu o wyniki nauczania, aby moŜna było zrozumieć, co oznaczają one w praktyce. 22 Jest to program wsparcia sektora nauki, otoczenia gospodarczego oraz sektora organizacji pozarządowych w zakresie podejmowania i realizacji innowacyjnych działań i inicjatyw społecznych, bazujących na osiągnięciach nauki i techniki. Skierowany jest do jednostek podejmujących działania stymulujące rozwój społeczny oraz poprawę jakości Ŝycia społeczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem tych grup i obszarów, w których istnieje wyjątkowa potrzeba innowacyjnych rozwiązań i podejmowania nowych inicjatyw społecznych. 20 Innowacje społeczne w perspektywie zmian demograficznych 63 poniewaŜ innowacja związana jest z konkretną aktywnością społeczną dotyczącą komercjalizacji. Zatem wdraŜanie innowacji jest takŜe przejawem przedsiębiorczości/ działań przedsiębiorcy. Definicje innowacji ewoluowały od czysto schumpterowskiego kojarzenia innowacji z działalnością przedsiębiorstw przemysłowych do akcentowania aspektów społecznych. Innowacje bowiem, we współczesnym rozumieniu, nie muszą mieć materialnej postaci. W związku z róŜnorodnością definicji, w literaturze moŜna spotkać wiele podziałów klasyfikacyjnych innowacji. W zaleŜności od przyjętych kryteriów czy celu, zidentyfikowane innowacje mogą być przypisane do róŜnych grup. [Zastempowski 2010, p. 55–71] W ostatnich latach zainteresowanie teoretyków i praktyków wzbudziły innowacje społeczne. Są one rezultatem przede wszystkim zachodzących zmian cywilizacyjnych. Innowacje społeczne są definiowane jako wprowadzanie nowych pomysłów w odpowiedzi na potrzeby społeczne oraz tworzenie nowych relacji i obszarów współpracy. Ich celem jest przede wszystkim poprawa poziomu i jakości Ŝycia ludzi. Zwykle te innowacje dotyczą usług. Innowacje społeczne powstają w ramach procesu składającego się z czterech podstawowych etapów [Guide to social innovation 2013, p. 6–9]: ― identyfikacja niezaspokojonych potrzeb społecznych, ― rozwój nowych rozwiązań w odpowiedzi na te potrzeby, ― ocena skuteczności proponowanych rozwiązań, ― dopasowanie innowacji społecznej, aby osiągnąć najwyŜszą efektywność. Model innowacji społecznych przedstawia poniŜszy rysunek. Rysunek 1. Spiralny model innowacji społecznych Źródło: [Guide to social innovation 2013, s. 9] Organizacja Bureau of European Policy Advisors proponuje spojrzenie na innowacje społeczne z trzech perspektyw [BEPA 2011, p. 36–40]: ― zapotrzebowania społecznego – innowacje kierowane do słabszych grup w społeczeństwie; ― wyzwania społecznego – innowacje kierowane do społeczeństwa jako całości; ― zmian systemowych – innowacje ukierunkowane na zmiany systemowe (w postawach, systemie wartości, strategii czy polityce). 64 Marzena Grzesiak Innowacje społecznie nie są jeszcze ujęte w klasyfikacji proponowanej przez Oslo Manual [Oslo Manual OECD 2005]23. MoŜna je natomiast rozwaŜać w kontekście moŜliwości i wyzwań pojawiających się wskutek zmian obserwowanych w ostatnich latach we współczesnych gospodarkach w dziedzinie: ― demografii – w związku z migracją i starzeniem się społeczeństw europejskich; ― środowiska – zmiany klimatu, kurczące się zasoby wody, nowe źródła pozyskiwania energii; ― komunikacji – budowanie społeczeństwa cyfrowego dzięki nowym rozwiązaniom IT; ― ubóstwa – w związku z zagroŜeniem wykluczeniem społecznym; ― zdrowia i samopoczucia – występujące nierówności w dostępie do usług zdrowotnych czy opieki; ― etyki – uczciwy handel i wspieracie lokalnych producentów. W innowacjach społecznych istotne są trzy kluczowe ich cechy [Mulgan, Tucker, Sandersi and Rushanara 2007]: ― stanowią one niespotykaną dotychczas kombinację istniejących wcześniej elementów; ― wdroŜenie ich związane jest z przekraczaniem granic organizacyjnych, dziedzinowych czy sektorowych; ― pozwalają na utworzenie nowych relacji pomiędzy zaangaŜowanymi w ich wdroŜenie jednostkami, co często otwiera nowe moŜliwości, czy inicjuje tworzenie kolejnych innowacji. Z kolei Murray, Caulier-Grice i Mulgan [Murray, Caulier-Grice, Mulgan 2010] wymieniają sześć faz umoŜliwiających wdroŜenie innowacji społecznej: potrzeba, pomysły i ocena, prototypowanie i wdroŜenia pilotaŜowe, utrzymanie, dopasowanie i dyfuzja. Natomiast w przewodniku innowacji społecznych [Guide to social innovation 2013, s. 59] wyróŜniono trzy obszary i dziesięć kroków niezbędnych do wdroŜenia innowacji społecznych24: I. Zmiana świadomości, kreowanie strategii specjalizacji. 1. Uczenie się oraz zbieranie wiedzy o innowacjach społecznych. 2. Usprawnienie działań w kierunku innowacji społecznych. 3. Pozyskanie wewnętrznej wiedzy dotyczącej sposobu, miejsca wdroŜenia oraz przewidywania efektów innowacji. 4. Rozwijanie strategii specjalizacji oraz planów obejmujących innowacje społeczne. II Działania przyspieszające wdroŜenie 23 W podręczniku Oslo wyróŜnione zostały cztery podstawowe typy innowacji: procesowe, produktowe, organizacyjne i marketingowe. 24 Wygrubioną czcionką oznaczono kroki uznane przez autorów za kluczowe. Innowacje społeczne w perspektywie zmian demograficznych 65 5. Rozwijanie narzędzi komunikacji z zaangaŜowanymi organizacjami/ społecznościami. 6. Przejście do platformy innowacji. 7. Opracowanie ścieŜki realizacji dedykowanej dla innowacji społecznej. 8. Klaster innowacji społecznej/ laboratorium. III Dopasowywanie, wymiana międzyregionalna oraz zmiany systemowe 9. Budowa specjalnych stref ekonomicznych dla innowacji społecznych; 10. Międzyregionalny i międzynarodowy handel i wymiana innowacji społecznych w ramach sieci innowacji. WdraŜanie innowacji społecznych, jak kaŜde przedsięwzięcie, związane jest z duŜym ryzykiem. Ten rodzaj innowacji wymaga jednak szczególnego zaangaŜowania, wytrwałości, tworzenia partnerstwa i zaufania w rozwijaniu, a potem wprowadzaniu nowego rozwiązania. Charakter współczesnego procesu innowacyjnego dobrze opisują cechy innowacji wymienione przez Guinet’a [Guinet 1995 in Zastempowski 2010]: ― innowacja tylko niekiedy zaleŜy wyłącznie od wiedzy technologicznej; ― innowacja jest interakcyjna i multidyscyplinarna; ― innowacja jest zlokalizowana; ― innowacja jest procesem integracji; ― innowacja jest procesem uczenia się; ― innowacja jest zjawiskiem o wymiarze społecznym; ― innowacja jest procesem kreatywnej destrukcji; ― innowacje jest kosztowna i ryzykowna. Rozwiązania proponowane w omawianych w podrozdziale 1 obszarach bardzo często mają nowatorski, innowacyjny charakter. SłuŜyć mają przede wszystkim włączeniu społecznemu i włączeniu w rynek pracy osób nieaktywnych zawodowo. 3. Przykłady dobrych praktyk związanych z aktywizacją grup zagroŜonych wykluczeniem społecznym O dobrej praktyce moŜemy mówić wtedy, gdy zmiana sposobu czy techniki wykonania pozwoli na osiągnięcie lepszych wyników niŜ w przypadku wykorzystania sposobu traktowanego jako wyjściowy. Dobre praktyki mogą być oparte na samoocenie lub benchmarkingu. Natomiast transfer dobrej praktyki jest złoŜonym procesem w obszarze zarządzania, często wymagającym eksperta z zewnątrz. Jest on definiowany jako proces identyfikacji i uczenia się dobrej praktyki oraz wdroŜenia jej w nowej konfiguracji lub innym miejscu. Kluczowym problemem jest uświadomienie sobie przez menedŜera potrzeby implementacji lepszego rozwiązania. [Jarrar, Zari 2000] American Productivity and Quality Center wymienia szereg barier w transferze dobrych praktyk oraz wymienia warunki sukcesu ich wdroŜenia. [więcej na ten temat: Jarrar, Zari 2000] Wielu ekspertów nazywa fenomen dobrych 66 Marzena Grzesiak praktyk „cudem korporacyjnym” ze względu na fakt, Ŝe coraz więcej firm adaptuje tą koncepcję. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby dobre praktyki opisywać i wdraŜać nie tylko w obszarze produkcji, ale takŜe w polityce społecznej czy usługach, co uwidacznia się w dokumentach strategicznych – wymienionych wcześniej – sporządzanych na szczeblu europejskim czy teŜ poszczególnych państw. Jednym z zadań realizowanych w ramach projektu QUICK IGA25 była selekcja dobrych praktyk w zakresie wzmacniania aktywności zawodowej kobiet i osób starszych w kontekście budowania konkurencyjności i innowacyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Potencjalnych rozwiązań poszukiwano głównie wśród państw skandynawskich, ze względu na znaczne doświadczenie tamtejszych przedsiębiorstw i organizacji w tym zakresie. Następnie analizowano moŜliwości transferu wybranych praktyk w pozostałych państwach Regionu Morza Bałtyckiego, a szczególnie w Niemczech, Polsce, na Litwie oraz Łotwie. Pogłębiona analiza rozwiązań stosowanych głównie przez skandynawskie przedsiębiorstwa i organizacje publiczne na rzecz łączenia kwestii aktywności zawodowej kobiet i osób starszych z innowacyjnością przedsiębiorstw oraz konsultacje z pozostałymi partnerami projektu, pozwoliły na wyselekcjonowanie 11 dobrych praktyk: 6 dotyczących aktywności kobiet, 5 – prezentujących rozwiązania stosowane wobec starszych pracowników (por. Tabela 1). Tabela 1. Dobre praktyki wybrane do transferu Zorientowane na potencjału kobiet wykorzystanie Zorientowane na wykorzystanie potencjału osób starszych Female future Women into Technology Pay Equity Action Plan Fuuturi: Women entrepreneurs and management future Women@Work Ambassadors for Women’s entrepreneurship Senior policy in working life Senior enterprises – experience never ages Age management programme Flexible work practices Higher Vocational Education Źródło: opracowanie na podstawie [Grzesiak, Richert-Kaźmierska 2013] W celu diagnozy moŜliwości i uwarunkowań transferu wybranych dobrych praktyk przeprowadzono wśród partnerów projektu badanie kwestionariuszowe, które pozwoliło na uwzględnienie specyfiki danego kraju, uwarunkowań kulturowych, organizacyjnych, finansowych oraz formalno-prawnych. Arkusz 25 Projekt QUICK IGA (realizowany w latach 2012-2014) był współfinansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Regionu Morza Bałtyckiego oraz ze środków finansowych na naukę w latach 2012-2014 przyznanych na realizację projektu międzynarodowego współfinansowanego. Innowacje społeczne w perspektywie zmian demograficznych 67 składał się z 20 pytań zamkniętych obejmujących wymienione wyŜej obszary warunkujące implementację w wybranym kraju. Z kolei w pytaniach otwartych, respondenci mieli moŜliwość wypowiedzenia się na temat innych, podobnych projektów/praktyk realizowanych w państwach ich pochodzenia, określenia działań, jakie mogłyby się przyczynić do wzrostu zainteresowania realizacją proponowanego rozwiązania lub teŜ zaproponowania formy wsparcia, jakie byłyby konieczne w przypadku podjęcia decyzji o wdroŜeniu dobrej praktyki. KaŜde rozwiązanie było oceniane przez respondentów oddzielnie. Analiza uzyskanych odpowiedzi pozwoliła na sformułowanie ogólnych wniosków dotyczących barier implementacji, z których najwaŜniejsze wydają się podane poniŜej. 1. Niedobór środków finansowych (tak środków własnych jak niska dostępność środków zewnętrznych). 2. Niska świadomość społeczna na temat konieczności aktywizacji zawodowej grup dotychczas tradycyjnie marginalizowanych na rynku pracy. 3. Brak wsparcia ze strony władz krajowych/ regionalnych. 4. Niedostateczne doświadczenie, wiedza, umiejętności podmiotów realizujących proces implementacji. 5. Niska motywacja róŜnych podmiotów (przedsiębiorstw/ organizacji/instytucji) do podejmowania próby wdroŜenia dobrej praktyki. Bardziej szczegółowa analiza uwarunkowań transferu dobrych praktyk opisanych poniŜej znajduje się w wydanym raporcie sporządzonym w ramach realizacji projektu QUICK IGA. [Grzesiak, Olczyk, Richert-Kaźmierska, Starnawska 2014] Podsumowanie Problem starzenia się społeczeństw i zachodzące w związku z nim zmiany na rynkach pracy są przedmiotem dyskusji zarówno na szczeblu Unii Europejskiej, jak i w poszczególnych państwach, szczególnie zagroŜonych niedoborem osób w wieku produkcyjnym. Ze zmianami demograficznymi wiąŜą się teŜ kwestie wykluczenia społecznego, takŜe będące w centrum zainteresowania władz. Sposobem na rozwiązanie, przynajmniej niektórych problemów demograficznych poprzez aktywizację osób starszych pozostających dłuŜej w rynku pracy czy pobudzanie przedsiębiorczości kobiet (jako grupy zagroŜonej wykluczeniem społecznym) są metody stosowane w krajach Skandynawskich. Szwecja26, Norwegia, Finlandia to od lat liderzy innowacyjności, zatem warto 26 Przykładem moŜe być tutaj Vatenfall - duŜa szwedzka firma energetyczna posiadająca swój oddział w Polsce. Firma ma świadomość, Ŝe w związku z nabyciem przez prawie 50% załogi uprawnień emerytalnych do 2017 roku trzeba podjąć kroki zapobiegające ubytkowi wiedzy i doświadczenia. Konieczne działania naleŜało podjąć jak najszybciej, poniewaŜ wyszkolenie nowego pracownika w branŜy energetycznej trwa ok. 1,5 roku. Bardziej szczegółowy opis podjętych inicjatyw moŜna znaleźć na stronie: http://www.zysk50plus.pl/?module=Companies&action=GetCompany &companyId=144&sectionId=. 68 Marzena Grzesiak sięgnąć po sprawdzone sposoby rozwiązywania problemów (takŜe społecznych) i w formie innowacji zaimplementować je – oczywiście, po wcześniejszym dostosowaniu do warunków danego kraju. Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Bogan C.E., English M.J., Best Practices, LLC (1994). Benchmarking for Best Practices: Winning Through Innovative Adaptation. New York, McGraw-Hill. European Commission (2010a). Communication, Europe 2020 A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, COM(2010) 2020 final, 3.3.2010. European Commission (2010b). Communication, Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union, COM(2010) 546 final, 6.10.2010. Grzesiak M., Olczyk M., Richert-Kaźmierska A., Starnawska M. (2014), Women and elderly on the BSR labour market-good practices' analysis and transfer, Baltic Sea Academy e.V., Hamburg. Grzesiak M., Richert-Kaźmierska A. (2013), The analysis of the conditions for best practices’ transfer, Politechnika Gdańska Wydział Zarządzania i ekonomii, Gdańsk (raport projektu #73 BSR QUICK IGA). Grzesiak M., Richert-Kaźmierska A. (2014), Civilizational changes and the competitiveness of modern enterprises, Baltic Sea Academy e.V., Hamburg. http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/themes/33_poverty_and_social_inclusion_02.pdf [dostęp dn. 1.08.2014] http://www.zysk50plus.pl/?module=Companies&action=GetCompany&companyId=144&sectio nId= [dostęp 14.12.2013] Jarrar F.Y., Zairi M., Best practice transfer for future competitiveness: A study of best practices, Total Quality Management 07/2000. Komisja Europejska (2011) a, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia: europejski wkład w pełne zatrudnienie, Luksemburg, Urząd Publikacji Unii Europejskiej. Komisja Europejska (2011) b, Inicjatywa na rzecz przedsiębiorczości społecznej Budowanie ekosystemu sprzyjającego przedsiębiorstwom społecznym w centrum społecznej gospodarki i społecznych innowacji, Bruksela, dnia 25.10.2011 KOM(2011) 682 wersja ostateczna. Komisja Europejska (2013), Zalecenie Rady w sprawie krajowego programu reform Polski z 2013 r. oraz zawierające opinię Rady na temat przedstawionego przez Polskę programu konwergencji na lata 2012–2016, Bruksela, dnia 29.5.2013 COM(2013) 371 wersja ostateczna. Mulgan G., Tucker S, Rushanara, Sanders B. (2007), Social Innovation. What it is, why it matters and how it can be accelerated, Skoll Centre for Social Entrepreneurship, working paper Murray R., Caulier-Grice J., Mulgan G.: The open book of social innovation, The Young Foundation, March 2010. OECD and European Communities (2005), Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data. 3rd Edition, OECD Publishing, ParyŜ. Program Innowacje Społeczne (2013), Uchwała nr 37/2012 Rady NCBR z dnia 28 listopada 2012 r. – załącznik http://www.ncbir.pl/gfx/ncbir/userfiles/_public/programy_krajowe/inno wacje_spoleczne/opis_programu_is_1.pdf [dostęp dn. 1.08.2014] Schumpeter J.A. (1934) The Theory of Economic Development, Cambridge, Mass: Harvard University Press. Zastempowski M. (2010), Uwarunkowania potencjału innowacyjnego polskich małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Innowacje społeczne w perspektywie zmian demograficznych 69 ZAŁĄCZNIK 1 Trendy demograficzne w przyszłości – prognozy populacji dla wybranych krajów europejskich Tabela 1. Prognozy liczebności populacji do roku 2060 Państwo/ Rok Dania 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 5 629 468 5 720 332 5 811 158 5 892 997 5 953 827 5 991 954 6 017 076 6 037 836 6 057 758 6 079 838 Niemcy 80 953 582 80 098 347 79 077 629 77 871 675 76 478 036 74 814 316 72 913 997 70 807 016 68 571 346 66 360 154 Łotwa 2 194 382 2 141 315 2 083 063 2 021 890 1 962 672 1 908 552 1 854 005 1 796 968 1 736 755 1 671 729 Litwa 3 246 156 3 179 986 3 114 641 3 043 919 2 977 137 2 921 836 2 868 599 2 811 782 2 747 487 2 676 297 Polska 38 369 400 38 395 403 38 121 117 37 564 978 36 856 824 36 112 044 35 343 356 34 542 704 33 671 215 32 710 238 Finlandia 5 474 652 5 577 269 5 654 603 5 704 485 5 725 434 5 727 038 5 724 041 5 726 934 5 733 912 5 744 452 Szwecja 9 732 212 10 071 521 10 354 529 10 577 959 10 745 871 10 898 366 11 060 433 11 231 198 11 391 111 11 525 240 Norwegia 5 135 483 5 379 920 5 594 156 5 787 755 5 954 599 6 101 189 6 237 169 6 365 895 6 483 438 6 587 061 Źródło: EuroStat [18.06.2012] Tabela 2. Udział męŜczyzn w populacji ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 49,7% 49,7% 49,7% 49,7% 49,7% 49,7% 49,7% 49,7% 49,8% 49,9% Niemcy 49,2% 49,2% 49,3% 49,3% 49,3% 49,3% 49,2% 49,2% 49,2% 49,3% Łotwa 46,2% 46,4% 46,6% 46,7% 46,9% 47,1% 47,3% 47,5% 47,7% 47,9% Litwa 46,4% 46,5% 46,6% 46,7% 46,8% 47,0% 47,2% 47,4% 47,7% 48,0% Polska 48,3% 48,2% 48,2% 48,2% 48,2% 48,2% 48,3% 48,4% 48,5% 48,6% Finlandia 49,1% 49,2% 49,2% 49,2% 49,2% 49,2% 49,3% 49,4% 49,5% 49,6% Szwecja 49,9% 50,0% 50,0% 50,0% 50,0% 50,0% 50,1% 50,1% 50,1% 50,1% Norwegia 50,1% 50,2% 50,2% 50,2% 50,1% 50,1% 50,1% 50,0% 50,0% 50,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 3. Udział kobiet w populacji ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 50,3% 50,3% 50,3% 50,3% 50,3% 50,3% 50,3% 50,3% 50,2% 50,1% Niemcy 50,8% 50,8% 50,7% 50,7% 50,7% 50,7% 50,8% 50,8% 50,8% 50,7% Łotwa 53,8% 53,6% 53,4% 53,3% 53,1% 52,9% 52,7% 52,5% 52,3% 52,1% Litwa 53,6% 53,5% 53,4% 53,3% 53,2% 53,0% 52,8% 52,6% 52,3% 52,0% Polska 51,7% 51,8% 51,8% 51,8% 51,8% 51,8% 51,7% 51,6% 51,5% 51,4% Finlandia 50,9% 50,8% 50,8% 50,8% 50,8% 50,8% 50,7% 50,6% 50,5% 50,4% Szwecja 50,1% 50,0% 50,0% 50,0% 50,0% 50,0% 49,9% 49,9% 49,9% 49,9% 70 Norwegia Marzena Grzesiak 49,9% 49,8% 49,8% 49,8% 49,9% 49,9% 49,9% 50,0% 50,0% 50,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 4. Udział osób w wieku przedprodukcyjnym w populacji ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 17,4% 17,0% 16,7% 16,9% 16,9% 16,7% 16,4% 16,1% 16,0% 16,1% Niemcy 12,9% 12,6% 12,6% 12,5% 12,3% 12,1% 12,0% 12,1% 12,3% 12,5% Łotwa 14,6% 15,0% 14,1% 13,1% 12,2% 11,9% 12,1% 12,3% 12,2% 11,9% Litwa 15,2% 16,2% 16,3% 15,2% 13,9% 13,3% 13,5% 14,0% 14,1% 13,8% Polska 15,2% 15,6% 15,1% 13,7% 12,6% 12,1% 12,2% 12,5% 12,5% 12,1% Finlandia 16,6% 16,9% 16,9% 16,6% 16,2% 15,9% 15,9% 16,1% 16,1% 16,0% Szwecja 17,3% 17,9% 18,0% 17,7% 17,0% 16,5% 16,5% 16,8% 16,9% 16,8% Norwegia 18,5% 18,6% 18,6% 18,3% 17,8% 17,4% 17,2% 17,2% 17,2% 17,1% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 5. Udział męŜczyzn w wieku przedprodukcyjnym w populacji męŜczyzn ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 18,0% 17,6% 17,4% 17,5% 17,5% 17,3% 17,0% 16,7% 16,6% 16,6% Niemcy 13,4% 13,2% 13,1% 13,0% 12,8% 12,6% 12,6% 12,6% 12,8% 13,0% Łotwa 16,1% 16,5% 15,5% 14,3% 13,3% 12,9% 13,1% 13,2% 13,1% 12,7% Litwa 16,8% 17,9% 18,0% 16,8% 15,3% 14,5% 14,7% 15,2% 15,2% 14,8% Polska 16,1% 16,5% 16,0% 14,6% 13,4% 12,8% 12,9% 13,2% 13,1% 12,7% Finlandia 17,3% 17,6% 17,6% 17,3% 16,9% 16,6% 16,6% 16,7% 16,8% 16,6% Szwecja 17,8% 18,4% 18,5% 18,2% 17,5% 17,0% 17,0% 17,3% 17,4% 17,2% Norwegia 19,0% 19,1% 19,1% 18,8% 18,3% 17,9% 17,7% 17,7% 17,8% 17,6% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 6. Udział kobiet w wieku przedprodukcyjnym w populacji kobiet ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 16,8% 16,4% 16,1% 16,2% 16,3% 16,1% 15,8% 15,5% 15,5% 15,5% Niemcy 12,3% 12,1% 12,0% 12,0% 11,8% 11,6% 11,5% 11,6% 11,8% 12,0% Łotwa 13,3% 13,7% 12,9% 12,0% 11,2% 11,0% 11,2% 11,4% 11,4% 11,2% Litwa 13,8% 14,7% 14,8% 13,8% 12,7% 12,2% 12,4% 12,9% 13,1% 12,9% Polska 14,3% 14,7% 14,2% 12,9% 11,8% 11,4% 11,6% 11,9% 11,9% 11,5% Finlandia 15,9% 16,2% 16,1% 15,8% 15,5% 15,2% 15,3% 15,4% 15,5% 15,4% Szwecja 16,7% 17,4% 17,5% 17,1% 16,5% 16,0% 16,0% 16,3% 16,4% 16,3% Norwegia 18,1% 18,2% 18,2% 17,8% 17,3% 16,9% 16,7% 16,7% 16,7% 16,6% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Innowacje społeczne w perspektywie zmian demograficznych 71 Tabela 7. Udział osób w wieku produkcyjnym w populacji ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 64,1% 63,2% 62,2% 60,7% 59,3% 58,7% 58,7% 59,2% 59,1% 58,5% Niemcy 65,8% 64,4% 62,4% 59,5% 56,9% 56,2% 56,1% 55,6% 55,0% 54,7% Łotwa 67,4% 66,0% 64,9% 63,8% 63,1% 61,5% 59,6% 56,9% 53,8% 52,4% Litwa 68,2% 66,2% 64,2% 62,7% 62,0% 61,2% 60,2% 58,4% 56,2% 55,0% Polska 69,7% 66,5% 64,1% 63,8% 63,9% 62,9% 60,4% 57,2% 54,7% 53,4% Finlandia 63,5% 61,1% 59,5% 58,4% 58,1% 58,6% 58,5% 57,9% 57,5% 57,0% Szwecja 63,0% 61,5% 60,6% 60,0% 59,6% 59,4% 59,3% 58,7% 57,8% 56,9% Norwegia 65,2% 63,9% 62,5% 61,4% 60,4% 59,6% 59,4% 59,0% 58,5% 58,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 8. Udział męŜczyzn w wieku produkcyjnym w populacji męŜczyzn ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 65,1% 64,1% 63,1% 61,7% 60,4% 59,9% 60,1% 60,7% 60,7% 60,1% Niemcy 67,6% 66,2% 64,0% 61,0% 58,4% 57,7% 57,7% 57,3% 56,6% 56,3% Łotwa 71,1% 69,7% 68,8% 67,8% 67,1% 65,4% 63,3% 60,3% 57,0% 55,5% Litwa 71,3% 69,3% 67,4% 66,3% 65,8% 65,1% 64,0% 61,9% 59,5% 58,0% Polska 71,8% 68,8% 66,6% 66,5% 66,7% 65,8% 63,4% 60,1% 57,5% 56,2% Finlandia 65,3% 62,8% 61,2% 60,2% 60,0% 60,5% 60,3% 59,7% 59,2% 58,6% Szwecja 64,2% 62,5% 61,6% 61,0% 60,6% 60,6% 60,4% 59,9% 59,0% 58,1% Norwegia 66,3% 64,8% 63,2% 62,2% 61,1% 60,4% 60,2% 59,9% 59,5% 59,1% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 9. Udział kobiet w wieku produkcyjnym w populacji kobiet ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 63,2% 62,3% 61,3% 59,7% 58,2% 57,5% 57,4% 57,6% 57,5% 56,9% Niemcy 63,9% 62,6% 60,7% 57,9% 55,4% 54,7% 54,5% 54,0% 53,4% 53,3% Łotwa 64,3% 62,8% 61,6% 60,3% 59,6% 58,0% 56,3% 53,8% 50,8% 49,6% Litwa 65,5% 63,5% 61,3% 59,6% 58,7% 57,7% 56,8% 55,2% 53,3% 52,3% Polska 67,7% 64,4% 61,8% 61,3% 61,3% 60,2% 57,7% 54,5% 52,1% 50,8% Finlandia 61,7% 59,4% 57,8% 56,7% 56,3% 56,8% 56,7% 56,3% 55,9% 55,4% Szwecja 61,9% 60,5% 59,6% 59,0% 58,5% 58,3% 58,1% 57,6% 56,7% 55,7% Norwegia 64,1% 63,0% 61,7% 60,6% 59,6% 58,8% 58,5% 58,1% 57,4% 56,9% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 10. Udział osób w wieku poprodukcyjnym w populacji ogółem Państwo/ Rok Dania 2015 18,5% 2020 19,9% 2025 21,1% 2030 22,5% 2035 23,8% 2040 24,6% 2045 24,9% 2050 24,7% 2055 24,9% 2060 25,5% 72 Marzena Grzesiak Niemcy 21,4% 23,0% 25,1% 28,1% 30,8% 31,7% 31,9% 32,3% 32,7% 32,8% Łotwa 18,0% 19,0% 20,9% 23,1% 24,7% 26,6% 28,3% 30,8% 34,0% 35,7% Litwa 16,6% 17,6% 19,5% 22,1% 24,1% 25,6% 26,3% 27,6% 29,6% 31,2% Polska 15,2% 17,9% 20,8% 22,5% 23,6% 25,1% 27,3% 30,3% 32,8% 34,5% Finlandia 19,9% 22,1% 23,7% 25,0% 25,7% 25,5% 25,6% 26,0% 26,3% 27,0% Szwecja 19,7% 20,6% 21,4% 22,3% 23,4% 24,0% 24,2% 24,5% 25,3% 26,3% Norwegia 16,3% 17,5% 18,9% 20,3% 21,8% 23,0% 23,4% 23,8% 24,3% 24,9% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 11. Udział męŜczyzn w wieku poprodukcyjnym w populacji męŜczyzn ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 16,9% 18,3% 19,5% 20,8% 22,1% 22,8% 22,9% 22,6% 22,7% 23,3% Niemcy 18,9% 20,7% 22,9% 26,0% 28,8% 29,7% 29,8% 30,1% 30,6% 30,8% Łotwa 12,8% 13,8% 15,7% 17,9% 19,6% 21,7% 23,6% 26,5% 30,0% 31,7% Litwa 11,9% 12,8% 14,5% 17,0% 18,9% 20,4% 21,3% 22,9% 25,3% 27,2% Polska 12,1% 14,7% 17,4% 18,9% 19,9% 21,4% 23,7% 26,8% 29,4% 31,1% Finlandia 17,4% 19,6% 21,2% 22,4% 23,1% 22,9% 23,1% 23,6% 24,0% 24,8% Szwecja 18,1% 19,1% 19,9% 20,8% 21,8% 22,4% 22,6% 22,9% 23,7% 24,7% Norwegia 14,7% 16,1% 17,6% 19,0% 20,5% 21,6% 22,0% 22,3% 22,7% 23,3% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Tabela 12. Udział kobiet w wieku poprodukcyjnym w populacji kobiet ogółem Państwo/ Rok 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Dania 20,0% 21,4% 22,6% 24,1% 25,5% 26,4% 26,9% 26,8% 27,0% 27,6% Niemcy 23,8% 25,3% 27,2% 30,1% 32,8% 33,7% 34,0% 34,4% 34,8% 34,8% Łotwa 22,4% 23,6% 25,5% 27,7% 29,2% 31,0% 32,5% 34,8% 37,8% 39,3% Litwa 20,7% 21,8% 23,9% 26,5% 28,6% 30,1% 30,8% 31,9% 33,6% 34,9% Polska 18,0% 20,9% 24,0% 25,8% 26,9% 28,5% 30,7% 33,6% 36,1% 37,7% Finlandia 22,4% 24,5% 26,1% 27,5% 28,3% 28,0% 28,1% 28,3% 28,5% 29,2% Szwecja 21,4% 22,1% 22,9% 23,9% 25,0% 25,7% 25,9% 26,1% 26,9% 27,9% Norwegia 17,8% 18,9% 20,2% 21,5% 23,1% 24,3% 24,7% 25,2% 25,8% 26,5% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EuroStat [18.06.2012] Innowacje społeczne w perspektywie zmian demograficznych 73 SOCIAL INNOVATION IN THE DEMOGRAPHIC CHANGES PERSPECTIVE Abstract Functioning in the global economy with the increasing competition and pressure on innovativeness growth forcing organizations to seek newer and newer ways to stimulate entrepreneurship and creativity of the employees. Observed and forecasted changes in European demographics carry risks, but also can open up new opportunities for institutions, organizations and individuals in the development and implementation of social innovation. The chapter will present the courses of action set out in the Europe 2020 strategy corresponding directly or indirectly to the effects of demographic change. Are given as examples of good practices on the implementation of solutions to development potential of older people and women in selected countries in the Baltic Sea Region, to prevent social exclusion. Keywords: ageing of societies, social innovations STARSZY KONSUMENT NA RYNKU DETALICZNYCH ZAKUPÓW INTERNETOWYCH Monika Szyda27 Streszczenie Ponad dziesięcioletni rozwój handlu internetowego w Polsce oceniany jest jako dynamiczny. Nieustannie wzrasta liczba kupujących, która moŜe być jednym z mierników rozwoju handlu internetowego. MoŜna zadać sobie pytanie o to, jaką rolę w tym rozwoju pełni starszy konsument, czyli taki w grupie wiekowej 55+? Czy ta grupa ma jakikolwiek wpływ na rozwój handlu internetowego w Polsce, czy raczej w zakupach w sieci jest mało dostrzegalna? W niniejszym opracowaniu Autorka na podstawie badań rozwoju handlu internetowego w Polsce w latach 2005–2013 chce wykazać, Ŝe starsi konsumenci byli i niestety wciąŜ są marginalną grupą w populacji kupujących w Internecie. Mimo programów aktywizujących tę grupę wiekową do korzystania ze zdobyczy cywilizacyjnej jaką jest Internet, starszy konsument rzadko kiedy kupuje w sieci. W niniejszym opracowaniu podjęto takŜe próbę wskazania przyczyn takiego stanu rzeczy i określenie dalszych perspektyw rozwoju zakupów internetowych w populacji 55+. Słowa kluczowe: handel internetowy, osoby starsze Wstęp Handel internetowy jest jedną ze zdobyczy cywilizacyjnych, które dobrze przyjęły się w polskim społeczeństwie. Rozwój tej formy handlu określany jest mianem dynamicznego. Dzieje się tak w związku z gwałtownymi zmianami społecznymi i gospodarczymi, które przeobraziły takŜe i zwyczaje konsumpcyjne. Współczesny konsument, kojarzony jest z osobą młodą, dynamiczną, nowoczesną, lubiącą eksperymenty i wyzwania. Stąd wzrasta takŜe liczba osób, którzy zakupy dokonują za pośrednictwem Internetu. Interesującym jest to, jak wśród tej nowej rzeczywistości handlowej odnajduje się starszy konsument. Celem niniejszego opracowania jest zbadanie roli starszego konsumenta (w wieku 55–74 lata) w rozwoju handlu internetowego w Polsce i wykazanie, Ŝe mimo prób mobilizacji seniorów do aktywności w sieci, pozostają oni wciąŜ marginalną grupą kupujących za pośrednictwem Internetu. Dokonano analizy danych statystycznych dotyczących struktury starszych e-konsumentów pod względem płci, wykształcenia, nabywanego asortymentu czy wielkości wydatków dokonywanych na zakupy internetowe. RozwaŜane są takŜe przyczyny niskiej 27 Akademia Morska w Gdyni 76 Monika Szyda frekwencji osób starszych w zakupach on–line. Podjęto równieŜ próbę wskazania perspektyw dla tej grupy kupujących w sieci. 1. Współczesna konsumpcja a Internet i osoby starsze Globalizacja przyczynia się do istotnych i szybko postępujących zmian społeczno-gospodarczych, które mają takŜe nieodzowny wpływ na konsumpcję i zachowania konsumentów. PrzeobraŜenia w zachowaniach konsumentów zachodzą zasadniczo w strukturze potrzeb nabywców, ich systemie wartości, postawach i stylu Ŝycia, otoczeniu rynkowym konsumentów i warunkach zaspokajania ich potrzeb oraz sposobach zaspokajania tych potrzeb, zwyczajach zakupowych, zachowaniach nabywczych i konsumpcyjnych konsumentów [Szepieniec-Puchalska D. 2012, s. 80]. Zmianom zachowań konsumenckich towarzyszy takŜe dynamiczny rozwój handlu internetowego, co moŜe być zarówno przesłanką jak i odpowiedzią na przeobraŜenia w konsumpcji. We współczesnej gospodarce wiedzy wykształca się współczesny konsument (homo informaticus), który [Małysa-Kaleta A. 2009, s. 290]: ― poszukuje autentyczności zamiast wygody, ― podkreśla indywidualność, zamiast dostosowywać się do rynku, ― jest zaangaŜowany i niezaleŜny, ― jest dobrze poinformowany, ― posiada duŜą świadomość konsumencką, ― postępuje zgodnie z etyką. Wobec powyŜszego opisu, starszy konsument jest raczej konsumentem tradycyjnym. Zdolność absorpcji technologii informatyczno-telekomunikacyjnych, będąca podstawą rozwoju społeczeństwa informacyjnego, właściwego dla gospodarki opartej na wiedzy, intuicyjnie takŜe nie wydaje się być domeną osób starszych. Tymczasem być moŜe nie tylko wiek, ale takŜe właśnie styl Ŝycia, zainteresowania konsumentów mogą o poziomie tej absorpcji świadczyć [porównaj: Frączkiewicz E, b.r.]. Starsi konsumenci nie są jak pokolenie Y28 [patrz szerzej: Feldy M. 2012, s. 85 oraz Tapscott D. 2010, s. 50–84] – nie dorastali w obecności nowych technologii, które mogłyby się dla nich stać naturalną częścią otoczenia [Feldy M., 2012., s. 85–86]. Starzenie się społeczeństw jest wynikiem oddziaływania czynników demograficznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych, wśród których moŜna wymienić m.in.: starzenie się pokolenia powojennego (1945–1965), wzrost długości Ŝycia w starszym wieku, znaczny spadek urodzeń, zmianę stylu Ŝycia ludzi młodych czy zmianę modelu kariery wśród kobiet [Frączkiewicz E., b.r.]. Szacuje się, Ŝe populacja osób starszych osiągnie w 2030 roku około 25% ogółu mieszkańców Polski, zatem stanowić ona będzie waŜną część rynku 28 Osoby urodzone od stycznia 1977 do grudnia 1997, w Polsce tym terminem określane są osoby urodzone po 1980 roku. Z tego pokolenia wywodzi się największa liczba kupujących w sieci. Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych 77 konsumenckiego. Jako, Ŝe systematycznie wzrasta odsetek starszych osób w populacji Polaków, w handlu internetowym winno się tę grupę obierać za równieŜ istotny target. Jak pisze E. Frąckiewicz, osoby z populacji 55+ posiadają unikalne cechy takie jak siłę nabywczą (choć niekiedy ukrytą) oraz unikalne cechy psychologiczne i behawioralne, w tym: solidność, słowność, poczucie obowiązku, rzetelność i – duŜo wolnego czasu [patrz szerzej: Frączkiewicz E., b.r.]. Dodatkowo F. Bylok zauwaŜa, Ŝe dotychczasowy stereotyp starszej osoby oparty na tradycyjnym postrzeganiu jej jako biednej, schorowanej, skupionej jedynie na zaspokojeniu Ŝyciowych potrzeb – stopniowo ulega zmianie. Starsi ludzie dysponują coraz większym dochodem rozporządzalnym stając się grupą konsumentów o rosnących moŜliwościach. Oprócz tego coraz dłuŜej Ŝyją i preferują zdrowy styl Ŝycia – jest to najszybciej rosnący segment osób z rosnącą świadomością prowadzenia aktywnego Ŝycia. Niektórzy wciąŜ są czynni zawodowo. Jednak z drugiej strony, wciąŜ duŜą grupę stanowią starsze osoby, które ze względów finansowych wegetują w ekonomicznej niszy i są konsumentami biernymi [Porównaj: Bylok F. 2013, s. 140 oraz 142]. Słaba frekwencja starszych w zakupach internetowych, co zostanie wykazane w dalszej części opracowania, znajduje swe naukowe potwierdzenie takŜe w teoriach koncentrujących się na wyjaśnieniu przyczyn korzystania z określonych technologii przez jednostki. Subiektywne normy i postawy oraz przekonania dotyczące konsekwencji zakupów online oddziałują w znaczący sposób na intencję uŜytkownika, aby kupować przez Internet, co jest potwierdzeniem teorii planowego zachowania konsumenta (theory of planned behavior – TPB), której autorem był I. Ajzen. Teoria ta wykorzystana była do badania wpływu róŜnych czynników na intencje i zachowania dotyczące internetowego handlu. Według autora tej teorii, intencja jest głównym, ale nie jedynym, predyktorem zachowania. Innym istotnym czynnikiem jest spostrzegana kontrola behawioralna, która odnosi się do tego, jak ludzie oceniają stopień trudności danego działania. Konsumenci, którzy przypisują pewną wiarygodność środowisku Internetu oraz wierzą we własne moŜliwości w zakresie dokonywania zakupów online, są bardziej skłonni do korzystania ze sprzedaŜy internetowej [Patrz szerzej w: Szmigielska B. i inni 2012, s. 17–18 oraz Limayem W. i inni, 2000]. Szczególnie wydaje się to sprawdzać w przypadku osób starszych – nieufna postawa wobec handlu w sieci, poczucie niepewności, przywiązanie do tradycyjnych zakupów, niechęć do zmian i nowości staje się przeszkodą w dokonywaniu zakupów w Internecie. Uogólniona teoria akceptacji technologii i korzystania z nich (unified theory of acceptance and use of technology – UTAUT), której autorami byli V. Venkatesh, M.G. Morris, G.B. Davis i F.D. Davis, mająca na celu wyjaśnienie intencji korzystania z technologii informacyjnych oraz zachowań wynikających z tej intencji, pozwala oszacować prawdopodobieństwo sukcesu uŜytkowania nowej technologii oraz pomaga zrozumieć czynniki warunkujące jej akceptację [Szmigielska B. i inni 2012, s. 22–24 oraz Venkatesh V. i inni 2003, s. 425–478]. W przypadku ludzi starszych właśnie wiek jest silną determinantą intencji 78 Monika Szyda zakupowych w sieci. Dodatkowym czynnikiem moderującym jest doświadczenie zawodowe – dla osób z mniejszym doświadczeniem oczekiwany wysiłek odgrywa większą rolę, a takŜe wpływ społeczny, oznaczający stopień pewności, Ŝe decyzja konsumenta o zakupach w sieci zostałaby poparta przez osoby znaczące. Czwartą determinantą intencji zakupowych są sprzyjające okoliczności, definiowane jako stopień, w jakim jednostka jest przekonana, Ŝe istnieje organizacyjna i (lub) techniczna infrastruktura, która będzie stanowić wsparcie podczas korzystania z danej technologii – starsi konsumenci przywiązują większą wagę do otrzymywanego wsparcia [Szmigielska B. i inni, 2012, s. 22]. Tak więc starsi konsumenci kupują w Internecie wtedy, kiedy np. w swej pracy zawodowej mieli styczność z komputerem i Internetem, jeśli mają wsparcie w osobach z otoczenia, które do tych zakupów motywują i wspierają podczas korzystania z infrastruktury sprzedaŜowej w sieci oraz jeśli odpowiednio prosty, logiczny i wspierający jest sam system składania zamówień. Reasumując, mimo upowszechniania się nowych technologii, takŜe w sferze konsumpcji, starszy konsument zdecydowanie gorzej je absorbuje. Zmiany w sposobie dokonywania zakupów, wynikające z implementacji medium jakim jest Internet w procesy sprzedaŜy, mimo, Ŝe znajdują coraz więcej zwolenników, nie są źródłem entuzjazmu osób starszych, co ma takŜe swoje naukowe podwaliny. 2. Rozwój handlu internetowego w Polsce a konsumenci internetowi Rozwój handlu internetowego w Polsce moŜe być mierzony wieloma wskaźnikami, na przykład liczbą klientów dokonujących zakupów tą drogą, liczbą sklepów internetowych, wartością rynku e-commerce czy udziałem handlu internetowego w sprzedaŜy ogółem. W Tabeli 1 rozwój handlu internetowego w latach 2005–2013 zobrazowano liczbą kupujących w sieci. W analizowanym okresie, widać, Ŝe bezwzględna liczba e-konsumentów wzrosła prawie pięciokrotnie z 2 mln w 2005 roku do prawie 10 mln w 2013 roku. Odnosząc liczbę kupujących przez Internet do populacji osób w wieku 16–74 lat takŜe widać dynamiczny wzrost zwolenników nowoczesnej metody dokonywania zakupów. W 2005 roku zaledwie 7% osób w wieku 16–74 lat deklarowało przynajmniej jednokrotne w ciągu roku zakupy w sieci. W 2013 roku, takie zakupy robił juŜ co trzeci Polak. Popularność tej formy handlu widać jeszcze lepiej jeśli e-konsumentów szukać wśród tzw. internautów, czyli osób deklarujących codzienne, regularne uŜytkowanie Internetu. Tu w latach 2005 – 2013 odsetek kupujących wzrósł ponad dwukrotnie – z 24 do 53%. Tabela 1. Kupujący przez Internet 2005 liczba kupujących przez Internet w ciągu ostatnich 12 miesięcy (w wieku 16–74 lat) odsetek kupujących przynajmniej raz w ciągu ostatniego roku w populacji 16–74 lat odsetek kupujących przynajmniej raz w ciągu ostatniego roku wśród internautów 2.059.970 7 24 Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych 79 2006 3.597.499 12 32 2007 4.608.895 16 37 2008 5.232.745 18 38 2009 6.726.985 23 39 2010 8.356.128 29 53 2011 8.639.046 30 52 2012 9.225.838 30 52 2013 9.697.967 32 53 Źródło: [obliczenia własne na podstawie: GUS, 2005–2013] Zastanawiające jest to, jak w tracie rozwoju handlu internetowego w Polsce, w tej licznej populacji kupujących w sieci znajduje się polski senior, czyli osoba, która przekroczyła 55 rok Ŝycia. W Tabeli 2 przedstawiono odsetek osób dokonujących zakupów w sieci w poszczególnych grupach wiekowych populacji 16–74 lat. Wyraźnie widoczne jest, Ŝe do zakupów internetowych entuzjastycznie podchodzi część społeczeństwa, która nie przekroczyła 45 roku Ŝycia. W 2005 roku zaledwie 4% osób w wieku 16–54 lat dokonywało zakupów on-line, w grupie wiekowej 55–74 lat tylko co setna osoba takich zakupów doświadczyła. Największy odsetek kupujących występował wówczas w grupie wiekowej 16–24 oraz 25–34 lat. Odpowiednio 13 i 11% populacji w tej grupie wiekowej było e-konsumentami. W 2013 roku, 43% osób w wieku 16–54 lat robiło zakupy z wykorzystaniem Internetu, odsetek ten względem roku 2005 zwiększył się 10 krotnie. Wśród osób starszych (55+) w 2013 roku e-konsumentów było 9%, czyli ich odsetek zwiększył się dziewięciokrotnie. Tempo wzrostu jest porównywalne wśród osób starszych (55–74 lat) i młodszych (16–54 lat), jednak młodsi ponad czterokrotnie częściej niŜ starsi dokonywali zakupów w sieci. W populacji seniorów warto zauwaŜyć, Ŝe od początku badanego okresu, zakupy on-line zachęcały większą liczbę osób w wieku 55–64 niŜ 65–74 lat. Trzykrotnie większy odsetek osób dokonujących w sieci miały osoby z tego pierwszego przedziału wiekowego. Tabela 2. Odsetek osób dokonujących zakupów internetowych w poszczególnych grupach wiekowych w populacji 16–74 wiek w latach 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 16–24 13 23 30 34 40 49 48 49 49 25–34 11 24 30 34 41 50 50 55 58 35–44 8 12 15 20 29 37 38 41 44 45–54 6 6 8 10 14 19 21 21 22 razem 16–54 4 16 20 24 31 38 39 41 43 bd 3 4 5 7 9 11 10 12 55–64 80 65–74 razem 55–74 Monika Szyda bd 1 2 2 2 3 4 4 4 1 2 3 4 5 7 8 8 9 Źródło: obliczenia własne na podstawie: GUS, 2005 – 2013 Warto jednak przyjrzeć się samej populacji kupujących w sieci. Biorąc taką pod uwagę, w Tabeli 3 przedstawiono strukturę osób dokonujących zakupów w Internecie z uwagi na wiek. Tu równieŜ potwierdza się, Ŝe zakupy internetowe są domeną osób młodych. W badanym okresie, osób w wieku 16–24 i 25–34 lat będących e-konsumentami było najwięcej. W 2005 roku stanowili oni odpowiednio 38 i 27%. Ich udział w populacji kupujących jednak stopniowo się zmniejszał w kolejnych latach, na rzecz innych grup wiekowych, z których konsumenci coraz entuzjastyczniej podchodzili do zakupów w sieci, takŜe stając się e-konsumentami. W 2013 roku najliczniej wśród konsumentów internetowych występowały osoby w wieku 25–34 oraz 35–44 lat – odpowiednio 33 i 24% kupujących. Są więc w tych przedziałach wiekowych ci najmłodsi zwolennicy handlu internetowego z 2005 roku, tyle Ŝe kilka lat starsi. Jeśli zaś chodzi o seniorów, to w 2005 roku stanowili oni zaledwie 4% populacji kupujących w sieci. 3% kupujących były to osoby w wieku 55–65 lat, tylko 1% stanowili konsumenci w wieku 65–74 lat. W 2013 roku osoby starsze stanowiły 9% wszystkich kupujących – 7% były to osoby w wieku 55–65 lat, zaledwie 2% stanowili konsumenci w wieku 65–74 lat. Zatem w badanym okresie udział osób starszych w populacji kupujących zwiększył się zaledwie dwukrotnie, co dowodzi, Ŝe dyfuzja tej nowoczesnej formy handlu w tej grupie wiekowej jest bardzo powolna. Tabela 3. Odsetek osób w poszczególnych grupach wiekowych w populacji kupujących przez Internet wiek w latach 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 16–24 38 36 36 33 29 28 26 25 22 25–34 27 34 32 32 32 31 31 31 33 35–44 18 15 16 18 21 22 22 23 24 45–54 13 11 11 11 12 11 13 12 12 razem 16–54 96 96 96 94 94 92 92 91 91 55–64 3 3 4 5 5 7 7 7 7 65–74 1 1 1 1 1 1 1 2 2 4 6 6 8 8 9 9 razem 55–74 4 4 Źródło: [obliczenia własne na podstawie: GUS, 2005–2013] Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych nie jest częstym przypadkiem. Potwierdza się tu zatem teoria jednostek Y – dobrze absorbują ten rodzaj sprzedaŜy ci, którzy w towarzystwie rozwijających się technologii wzrastali. JednakŜe starsi konsumenci niewątpliwie mają wysoką Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych 81 świadomość moŜliwości dokonywania zakupów przez sieć i nawet jeśli sami nie dokonują ich, mogą w znacznej mierze je inspirować albo być po prostu ich odbiorcami. Starsze osoby, nie umiejąc zakupów w sieci dokonać samodzielnie, często proszą krewnych czy inne bliskie osoby, by dokonały transakcji w ich imieniu. Rodzina czy przyjaciele osób starszych, opiekując się seniorami robią dla nich zakupy np. spoŜywcze właśnie za pośrednictwem Internetu. Niestety nie ma danych na temat tego jaka jest skala tejŜe indukcji czy inspiracji zakupów przez osoby starsze. Starszy konsument nie obył się z technologią tak dobrze, by zakupy internetowe stały się powszechne w tej grupie wiekowej, jednak mimo to, warto się bliŜej przyjrzeć specyfice zakupów internetowych dokonywanych przez seniorów i strukturze tej grupy kupujących, skoro społeczeństwo polskie się stopniowo starzeje. 3. Specyfika zakupów internetowych w populacji 55+ W trakcie badanego okresu 2005–2013 liczba e-konsumentów seniorów nie wzrastała dynamicznie ani nie osiągnęła imponującego poziomu. W Tabeli 4 przedstawiono dane odnośnie zróŜnicowania tej grupy konsumentów pod względem płci. W pierwszej części tabeli zawarto dane dotyczące udziału osób w poszczególnych grupach wiekowych, którzy dokonywali zakupów w sieci. W roku 2005 praktycznie Ŝadna kobieta w wieku 55–74 lat nie dokonała w ten sposób zakupów. Natomiast wśród męŜczyzn w tej grupie wiekowej, zakupów w sieci podjął się zaledwie co setny. W roku 2013 roku 8% kobiet w wieku 55–74 lat było juŜ e-konsumentkami. 11% kobiet w wieku 65–74 lat oraz 3% kobiet w wieku 65–75 lat kupowało towary i usługi za pośrednictwem sieci. Jeśli chodzi o męŜczyzn, to w 2013 roku co dziesiąty z tych w wieku 55–74 zetknął się z doświadczeniami zakupowymi on-line. Tu takŜe wyraźna jest przewaga osób w wieku 55–64 lat w zakupach w sieci. 13% z nich dokonało takich zakupów, podczas gdy w tej starszej grupie zrobiło to zaledwie 6%. Tabela 4. Starsi konsumenci internetowi według płci wiek w latach 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 a) odsetek osób w poszczególnych grupach wiekowych dokonujących zakupów internetowych wg płci kobiety 55–64 bd 2 4 4 5 7 9 9 11 65–74 bd 1 1 1 2 1 2 3 3 0 1 3 3 4 5 7 7 8 razem 55–74 męŜczyźni 55–64 bd 3 5 5 9 12 13 11 13 65–74 bd 1 2 2 3 5 5 5 6 1 2 4 4 7 10 11 9 10 razem 55–74 82 Monika Szyda b) odsetek osób w populacji kupujących przez Internet wg płci kobiety 55–64 bd 1 2 2 2 3 3 3 4 65–74 bd 0 1 1 1 0 1 1 1 1 1 3 3 3 3 4 4 5 razem 55–74 męŜczyźni 55–64 bd 2 2 2 3 3 4 3 4 65–74 bd 0 1 1 1 1 1 1 1 2 2 3 3 4 4 5 4 5 razem 55–74 Źródło: [obliczenia własne na podstawie: GUS, 2005–2013] W drugiej części Tabeli 4 obliczono odsetek osób w poszczególnych grupach wiekowych danej płci w populacji osób faktycznie kupujących w sieci. W 2005 roku kobiety stanowiły 1% kupujących, męŜczyźni 2%. Znów w całym badanym okresie widoczna była przewaga liczebna seniorów w wieku 55–64 lat. W 2013 roku zarówno seniorzy jak i seniorki stanowili po 5% populacji kupujących, z dokładnie takim samym podziałem tej grupy na osoby w wieku 55–64 lat – po 4% kupujących kaŜdej płci oraz po 1% w przypadku e-konsumentów starszych. Biorąc pod uwagę strukturę populacji kupujących widać, Ŝe męŜczyzn i kobiet wśród kupujących seniorów jest tyle samo. Podobnie płcie rozkładają się w generalnej populacji kupujących – w początkowym okresie przewagę mieli męŜczyźni, współcześnie udział kobiet i męŜczyzn wśród kupujących jest porównywalny. W Tabeli 5 scharakteryzowano e-konsumentów seniorów według wykształcenia. GUS publikuje dane w tym zakresie dopiero od 2010 roku. W części pierwszej tabeli (a) podano odsetek osób w poszczególnych grupach wiekowych dokonujących zakupów internetowych w zaleŜności od wykształcenia. W przypadku osób z niŜszym wykształceniem, wyraźnie widać, Ŝe jest to grupa z której najrzadziej wyłaniają się konsumenci Internetowi. W dodatku występuje tu duŜa zmienność udziału tych osób, zwłaszcza w grupie 55–65 lat oraz ogółem w wieku 55–75 lat. Niemniej jednak wśród osób w wieku 55–65 lat, takich którzy dokonują zakupów w sieci było od 0,3 do 1,4%. W przypadku osób w wieku 65–74 lat, odsetek ten kształtował się na poziomie 0,2–0,4%. Generalnie wśród osób w wieku 55–74 lat z niŜszym wykształceniem, zakupów w sieci dokonywało mniej niŜ 1%. W przypadku osób ze średnim wykształceniem takŜe widoczna jest zmienność odsetków w analizowanym okresie oraz przewaga osób w wieku 55–64 lat. Wśród osób w wieku 55–64 lat ze średnim wykształceniem, do zakupów w sieci przekonało się 7–10% z nich. Odpowiednio w grupie osób w wieku 65–74 lat, takich osób było 3–4% a razem w grupie seniorów w wieku 55–75 lat od 6 do 8%. Wyraźnie widać, Ŝe entuzjaści zakupów internetowych wśród seniorów Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych 83 rekrutują się z grupy osób o wyŜszym wykształceniu. Tu widoczna jest mniejsza zmienność wyników w analizowanym okresie, ale takŜe częściej e-konsumenci pochodzą z podgrupy osób w wieku 55–65 lat. Spośród tych młodszych seniorów, mniej więcej co trzeci dokonywał w analizowanym okresie zakupów w sieci (33– 38%). W przypadku seniorów starszych odsetek ten wynosił 12–19%, a w przypadku seniorów ogółem 25–30%. W populacji kupujących on-line, podobnie moŜna zauwaŜyć, Ŝe najwięcej e-konsumentów wyłania się z grup osób o wyŜszym oraz średnim wykształceniu. Tabela 5. Starsi konsumenci internetowi według wykształcenia a) 2010 2011 2012 2013 odsetek osób w poszczególnych grupach wiekowych dokonujących zakupów internetowych wg wykształcenia b) 2010 2012 2013 odsetek osób w populacji kupujących przez Internet wg wykształcenia niŜsze niŜsze 55–64 1,2 0,3 1,4 0,9 65–74 razem 55–74 bd 0,2 0,2 0,4 0,2 0,8 0,7 0,6 2011 55–64 0,2 0,1 0,2 0,1 65–74 razem 55–74 bd 0 0 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 średnie średnie 55–64 7 10 8 10 65–74 razem 55–74 3 3 4 4 6 8 7 8 55–64 3 4 3 4 65–74 razem 55–74 1 1 1 1 4 5 4 5 wyŜsze wyŜsze 55–64 33 33 34 38 65–74 razem 55–74 12 17 19 16 25 27 29 30 55–64 3 3 3 3 65–74 razem 55–74 1 1 1 1 4 4 4 4 Źródło: [obliczenia własne na podstawie: GUS, 2010–2013] W drugiej części tabeli (b) obliczono natomiast jaką częścią populacji kupujących w sieci są osoby starsze z uwzględnieniem wykształcenia. Najmniejszą grupą w analizowanym okresie czasu byli konsumenci seniorzy z niskim wykształceniem – stanowili oni 0,1–0,2% kupujących, po połowie na kaŜdą z podgrup wiekowych. Osoby starsze ze średnim wykształceniem stanowiły 4–5%, z czego tylko 1% przypadł na seniorów starszych. Mimo, Ŝe ze starszych osób z wyŜszym wykształceniem „generowało” się najwięcej e-konsumentów, w populacji kupujących takŜe stanowią niewielką, zaledwie czteroprocentową grupę. Starsi seniorzy z wyŜszym wykształceniem stanowią w tej grupie 1%. W Tabeli 6 natomiast zestawiono dane wskazujące na to, jaki procent kupujących towary lub usługi w danej grupie asortymentowej stanowiły osoby starsze ogółem (w wieku 55–74 lat). W badanym okresie prawie w kaŜdej z kategorii widać niewielką ale zmienną co do kierunku dynamikę odsetka kupujących seniorów. Spośród tak wielu grup asortymentowych, na zwrócenie 84 Monika Szyda szczególnej uwagi zasługują te kategorie, które cieszyły się największą popularnością wśród konsumentów, a były to: 1. Lekarstwa – choć GUS publikuje o nich dane dopiero od 2009 roku, to wyraźnie widać, Ŝe jest to kategoria (z oczywistych względów) bliska e-konsumentowi seniorowi. W 2009 roku 7% kupujących w tej grupie asortymentowej stanowili seniorzy, a w 2013 roku odsetek ten wyniósł 16% (w 2011 roku – nawet 17%). 2. Wycieczki, wczasy, krótkotrwałe zakwaterowanie – choć przeciętny polski senior, emeryt nie naleŜy do bogatych, okazuje się, Ŝe 13% kupujących ten asortyment w 2013 roku to były osoby starsze. 3. Bilety kolejowe, lotnicze, wynajem pojazdów – kategoria pokrewna poprzedniej. Wśród kupujących 11% stanowili seniorzy. 4. Meble, pojazdy, art. AGD, narzędzia, zabawki, biŜuteria – w tej licznej kategorii trudno sprecyzować, co dokładnie przyciągnęło seniorów do zakupów w sieci, ale w 2013 roku co dziesiątym kupującym w tej grupie asortymentowej był senior. 5. KsiąŜki, czasopisma, gazety – to takŜe kategoria wydająca się intuicyjnie bliską seniorom – w 2013 roku takŜe co 10 kupującym taki asortyment była osoba w wieku 55–75 lat. 6. Akcje, usługi finansowe, ubezpieczenia – to podobnie jak poprzednia kategoria, którą potencjalnie mogą interesować się starsze osoby. W 2013 roku co dziesiątym kupującym był właśnie senior. Tabela 6. Odsetek osób starszych (55–74 lata) w populacji kupujących w Internecie w poszczególnych grupach asortymentowych 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0 2 5 5 3 4 5 7 8 4 3 7 5 6 6 11 8 10 lekarstwa bd bd bd bd 7 13 17 13 16 filmy, muzyka 1 4 3 4 4 4 4 4 5 7 10 9 10 4 1 5 3 4 4 4 6 6 3 3 1 1 2 7 5 7 5 1 Ŝywność, napoje, uŜywki, kosmetyki, środki czystości meble, pojazdy, art. AGD, narzędzia, zabawki, biŜuteria ksiąŜki, czasopisma, gazety 5 4 7 6 8 materiały do nauki przez Internet odzieŜ lub sprzęt sportowy 2 2 3 4 gry komputerowe lub aktualizacje do gier programy komputerowe i aktualizacje programów 2 3 7 5 sprzęt komputerowy 3 2 4 2 4 4 5 2 1 pozostały sprzęt elektroniczny 2 3 5 5 7 7 7 8 2 usługi telekomunikacyjne i pokrewne (np. abonament TV) bd bd bd bd 8 6 10 11 8 akcje, usługi finansowe, ubezpieczenia bd bd 7 6 8 7 10 6 10 Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych wycieczki, wczasy, krótkotrwałe zakwaterowanie 2 bilety lotniczne, kolejowe itp., wynajem pojazdów bilety na imprezy, do kina, teatru, muzeum bd itp. inne produkty 5 10 10 85 10 6 13 13 13 9 8 10 14 11 5 2 5 7 6 6 8 9 8 9 5 10 7 5 12 6 9 Źródło: [obliczenia własne na podstawie: GUS, 2005–2013] Skoro wiadomo, co kupował polski senior w sieci, warto się przyjrzeć, ile był skłonny na te zakupy w sieci wydać. W Tabeli 7 zestawiono przeciętne wartości zamawianych on-line towarów i usług przypadające na 1 osobę w wieku 55–74 lat dokonującą zakupów w sieci. Wyraźnie widać, Ŝe w badanym okresie zakupy seniorów w sieci nie były skromne. Więcej skłonni byli wydawać „młodsi” seniorzy (55–65 lat), choć zdarzały się wyjątki (np. w roku 2006, 2007, 2009, oraz 2013). NajwyŜsze wydatki na zakupy w sieci poniesione zostały przez seniorów w latach 2009 (rok boomu zakupów internetowych), 2010 oraz 2013. Warto zauwaŜyć, Ŝe przeciętne kwoty przypadające na 1 seniora w badanym okresie były zbliŜone lub nawet wyŜsze niŜ w przypadku średniej kwoty wydatków na zakupy internetowe w przeliczeniu na 1 kupującego w sieci. Wynika z tego, Ŝe zakupów w sieci dokonują zamoŜni seniorzy. Tabela 7. Przeciętna wartość towarów i usług zakupionych on-line na 1 osobę w wieku 55–74 lat dokonującą zakupów (w zł) wiek w latach 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 55–64 653 892 65–74 800 423 1014 910 2306 1625 1200 1377 1431 2275 2106 1081 964 1118 1113 2987 razem 55–74 695 802 1278 1125 2101 1526 1187 1326 1697 Źródło: [Wykorzystanie technologii w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych ICT 2005 – 2013] Reasumując starsza osoba, dokonująca zakupów w sieci moŜe być zarówno kobietą jak i męŜczyzną z wyŜszym wykształceniem, dobrze sytuowaną. Najchętniej kupuje leki, wycieczki, bilety podróŜne, artykuły AGD i wyposaŜenia domu, ksiąŜki i czasopisma a takŜe usługi finansowe i ubezpieczenia. Na zakupy te wydaje sporo, więcej niŜ przeciętny e-konsument. PoniewaŜ w polskiej populacji dobrze sytuowane osoby starsze z wysokimi dochodami nie stanowią licznej grupy, być moŜe w tym tkwi jedna z przyczyn niskiego udziału seniorów na rynku zakupów internetowych. 4. Przyczyny niskiej frekwencji osób starszych w zakupach on-line GUS nie publikuje danych odnośnie przyczyn niekupowania w sieci. Publikuje natomiast wyniki badań odnośnie tego, dlaczego obywatele nie korzystają z Internetu. Bez tego medium nie ma zakupów internetowych, tak więc 86 Monika Szyda przyczyny te pośrednio moŜna uznać takŜe za powody niekupowania w sieci. Przyczyny wskazane przez osoby starsze w 2013 roku zebrano Tabeli 8. Tabela 8. Przyczyny niekorzystania z Internetu przez osoby starsze wśród niekorzystających z sieci (w %) 2013 brak odpowiednich umiejętności 81 inne powody 19 zbyt wysokie koszty Internetu 13 obawy związane z korzystaniem z Internetu 3 niepełnosprawność 3 Źródło: [GUS 2013] Przede wszystkim starsze osoby nie posiadają stosownych umiejętności. AŜ 81% seniorów wskazało ten powód. Osoby starsze, jak wcześniej juŜ w niniejszym opracowaniu sygnalizowano, nie są obyte ani z komputerem, ani tym bardziej z Internetem i nie wiedzą jak z nich korzystać. 19% starszych osób wskazało na inne powody niekorzystania z sieci. Inne powody niekorzystania z Internetu według GUS, to brak potrzeby korzystania z sieci, brak lub wysokie koszty sprzętu (komputer), czy teŜ brak technicznych moŜliwości korzystania z sieci. 13% seniorów wskazało na zbyt wysokie koszty dostępu do sieci, co potwierdza ponownie, Ŝe niezamoŜność polskiego przeciętnego seniora jest barierą w dokonywaniu przez tę grupę zakupów. 3% seniorów wskazało jako przyczynę niekorzystania z sieci niepełnosprawność, utrudniającą im korzystanie z komputera i sieci. TyleŜ samo wskazało za przyczynę obawy związane z korzystaniem z Internetu, najprawdopodobniej chodziło o względy prywatności i bezpieczeństwa. Jako bariery w dokonywaniu zakupów w Internecie przez osoby starsze wymieniane są równieŜ [Szepieniec-Puchalska D. 2012., s. 99]: 1. niskie dochody, nie pozwalające na ryzykowne zakupy w Internecie, wymagające dodatkowo kosztownych sprzętu komputerowego oraz dostępu do sieci, 2. tradycjonalizm i mentalność Polaków w starszym wieku, które są w opozycji z nowoczesnymi zakupami on-line. 5. Perspektywy dla e-konsumenta seniora Zaktywizowanie starszych osób do korzystania z dobrodziejstw medium jakim jest Internet – w tym dokonywania zakupów w sieci, moŜe mieć poza wymiarem konsumpcyjnym, takŜe ekonomiczne i ogólnospołeczne znaczenie. Korzystanie z nowych technologii stanowi element budowania globalnego społeczeństwa wiedzy, które wymaga od swoich członków stałego rozwoju Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych 87 w ciągu całego swojego Ŝycia. NienadąŜanie za tym procesem grozi wykluczeniem ze społeczeństwa, a dla całego kraju moŜe oznaczać utratę miejsca w gospodarce przyszłości [Frączkiewicz E, b.r.]. Proces tej aktywizacji podejmowany przez liczne instytucje takŜe publiczne (np. urzędy pracy, instytucje zajmujące się ochroną i edukacją konsumentów, Uniwersytety Trzeciego Wieku, biblioteki, centra kultury a nawet parafie) nie przyniosły spektakularnego efektu, choć i tak obecny odsetek seniorów wśród kupujących w sieci moŜna uznać za względnie satysfakcjonujący, przy występujących licznych ograniczeniach i barierach, wskazanych w niniejszym opracowaniu, uniemoŜliwiających dokonanie zakupów w sieci. Seniorzy nie okazali się wcale oporni wobec Internetu, chętnie podejmują edukację w tym zakresie. Na bezpłatne kursy zdarza się więcej chętnych niŜ miejsc. Seniorzy deklarują, Ŝe nie boją się komputera i Internetu, wbrew stereotypowi nie są takŜe tacy niekompetentni cyfrowo. Okazuje się, Ŝe niektórzy mimo wieku, dobrze znają nowe technologie. Instruktorzy kursów zauwaŜyli, Ŝe wiele starszych osób, które dopiero zaczynają swoją przygodę z komputerem, zamiast myszki woli obsługiwać touchpad. Z badań portalu kodyrabatowe.pl wynika, Ŝe seniorzy, to grupa, która stosunkowo najczęściej podczas robienia zakupów korzysta z tabletów, gdyŜ ekrany dotykowe są znacznie bardziej intuicyjne i o wiele łatwiej nauczyć się korzystania z sieci właśnie za ich pomocą [Patrz szerzej w: Jak (i co) seniorzy kupują w sieci?, b.r. oraz Seniorzy surfują w sieci. Coraz chętniej, b.r.]. MoŜe warto zastanowić się czy barierą w niedokonywaniu zakupów w sieci nie jest takŜe nieprzystosowanie witryn do osób starszych. Projektując sklepy z myślą, Ŝe ich uŜytkownikami mogą być osoby starsze, koniecznie zatem naleŜy zwrócić uwagę na czytelność tekstu i rozmiar jego czcionki, zaprojektowanie witryny tak by wspierała uŜytkownika (np. podpowiedziami jak naleŜy wypełnić formularz i czy są w nim błędy), nawigacja nie powinna wymagać zbyt wielu kliknięć a proces zakupowy powinien być krótki i prosty. Dzisiejsza słaba frekwencja seniorów w sieci w porównaniu z pozostałymi grupami wiekowymi, nie musi zatem wynikać z niechęci tej grupy do nowych technologii, ale z braku moŜliwości ich poznania. Kolejne pokolenia seniorów będą zupełnie inne – obyte z nowymi technologiami, mające doświadczenia i określone, zdecydowanie większe oczekiwania. W perspektywie roku 2030 będą to bowiem osoby, które dzisiaj właśnie są w grupie 25–40 lat. [Frączkiewicz E, b.r.]. Zatem pozostaje chyba oczekiwać, Ŝe za kilkanaście lat obecni entuzjaści zakupów w sieci w średnim wieku bardziej znacząco podniosą współczynnik aktywności osób starszych w zakupach internetowych. Podsumowanie Polscy seniorzy to w większości grupa społeczna o niskich dochodach, dlatego często nie mogą pozwolić sobie na wydatki, które nie są im niezbędne do egzystencji. Większość polskich emerytów jest wykluczona z masowej konsumpcji z uwagi na nieprzystosowanie do współczesnej rzeczywistości, zwłaszcza tej jej 88 Monika Szyda części, w której wykorzystywane są nowoczesne technologie. Ci seniorzy raczej nie staną się aktywnymi e-konsumentami, choćby podejmowane były próby ich aktywizacji. JednakŜe moŜna zidentyfikować wyraźną grupę seniorów, która znakomicie odnalazła się w cyfrowej rzeczywistości. Te osoby są otwarte na nowości, chętniej przeznaczają posiadane, większe niŜ zasadnicza większość polskich seniorów środki finansowe na korzystanie z nieodkrytych dotąd przyjemności, takŜe tych związanych z dokonywaniem zakupów online. Mimo, Ŝe grupa takich konsumentów wzrasta i ma znaczącą siłę nabywczą, w populacji kupujących w sieci wciąŜ stanowi niewielki odsetek W Polsce wyraźnie widać, Ŝe popularyzowana są idee aktywnej starości, dostrzeŜono problem braku uczestnictwa emerytów w Ŝyciu społecznym i stąd programy aktywizujące osoby starsze, takŜe w sferze handlu w sieci. Warto, by takŜe sami sprzedawcy Internetowi podjęli wysiłek dostosowania nie tylko swojej oferty pod kątem asortymentu adresowanego do osób starszych, ale i przystosowania samego serwisu sprzedaŜowego do korzystania przez osoby starsze. Niemniej jednak nie naleŜy się raczej spodziewać gwałtownego i spektakularnego wzrostu liczby starszych konsumentów z uwagi na bariery głównie kompetencyjne, związane z brakiem odpowiednich umiejętności czy sprzętu koniecznych do dokonywania transakcji handlowych on-line. Pozostaje mieć takŜe nadzieję, Ŝe dzisiejsi czterdziestolatkowie za kilkanaście lat pozostaną aktywnymi e-konsumentami i wówczas udział seniorów w populacji kupujących w sieci będzie zdecydowanie wyraźniejszy – na tyle by juŜ tej grupy wiekowej nie dotyczył problem wykluczenia cyfrowego. Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Bylok F. (2013), Zachowania konsumpcyjne seniorów na rynku dóbr i usług, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 292. Feldy M. (2012), Sklepy internetowe. Jak złapać w sieci e-konsumentki i e-konsumentów?, Oficyna a Wolters Kluwer Business, Warszawa. Frączkiewicz E., Znaczenie grupy osób starszych i jej aktywność na rynku nowych technologii w procesie rozwoju społeczeństwa informacyjnego, http://www.instytut.info/IIIkonf/referaty/3c/ Frackiewicz%2060+.pdf, dostęp 15.06.2014 r. GUS, Wykorzystanie technologii ICT w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych 2005 – 2013, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_wykorzystanie_ict_PLK_HTML.htm?action=show _archive, dostęp 15.06.2014 r. Jak (i co) seniorzy kupują w sieci?, http://www.internet.senior.pl/153,0,Jak-i-co-seniorzykupuja-w-sieci,18561.html, dostęp 15.06.2014 r. Limayem W., Khalifa M., Frini A., What makes consumers buy from Internet? A longitudinal study of online shopping, 2000, http://ieeexplore.ieee.org/xpl/freeabs_all.jsp? reload=true&arnumber=852436, dostęp 15.06.2014 r. Małysa-Kaleta A. (2009), Strategie konsumentów w warunkach niepewności, [w:] Garbarski L., Tkaczyk J. (red.), Kontrowersje wobec marketingu w Polsce. Niepewność i zaufanie a zachowania nabywców, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Starszy konsument na rynku detalicznych zakupów internetowych 8. 9. 10. 11. 12. 89 Seniorzy surfują w sieci. Coraz chętniej, http://www.internet.senior.pl/153,0,Seniorzy-surfujaw-internecie-Coraz-chetniej,18869.html?utm_source=artykul&utm_medium=internet&utm _campaign=zobacz-takze, dostęp 15.06.2014 r. Szepieniec-Puchalska D. (2012), Polscy konsumenci w obliczu megatrendów w konsumpcji, Konsumpcja i rozwój, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, 1 (2) / 2012 Szmigielska B., Wolski K., Jaszczak A. (2012), Modele wyjaśniające zachowania uŜytkowników Internetu, e-mentor, 3 (45)/2012 Tapscott D. (2010), Cyfrowa dorosłość. Jak pokolenie sieci zmienia nasz świat, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Venkatesh V., Morris M.G., Davis G.B., Davis F.D. (2003), User acceptance of information technology: Toward a unified view, MIS Quarterly, nr 27. SENIOR CONSUMER ON THE INTERNET SHOPPING MARKET Abstract Over a ten-year development of e-commerce in Poland is rated as dynamic. We are constantly increasing for example the number of buyers, which can be considered as measure of e-commerce development. What role in this development holds a senior consumer, that is in the age group of 55+? Does this group have any effect on the development of e-commerce in Poland, or rather in shopping online is very noticeable? In this paper the author on the basis of e-commerce development in Poland in the years 20052013 wants to demonstrate that older consumers were, and unfortunately still are a marginal group in the population of buyers on the Internet. Although activation programs this age group to make use of the achievements of civilization that is the Internet, a senior consumer seldom buys on the network. In this study, it was also an attempt to identify the causes of this state of affairs and determine the future prospects of the development of online shopping in the population 55 +. Keywords: internet commerce, seniors UWARUNKOWANIE RYNKU PRACY OSÓB STARSZYCH W REGIONIE MORZA BAŁTYCKIEGO – WYBRANE ASPEKTY Katarzyna Skrzeszewska29 Streszczenie W Regionie Morza Bałtyckiego (RMB), podobnie jak w pozostałych państwach Unii Europejskiej, w obliczu wydłuŜającego się czasu trwania ludzkiego Ŝycia oraz zmniejszającej się dzietności kobiet pojawiają się pierwsze symptomy zmian, które w przyszłości mogą zrewolucjonizować istotę i charakter emerytury. Być moŜe nie będzie to czas pozostawania poza zasobami siły roboczej danej gospodarki. W artykule omówiono kwestie bezpośrednio związane z przejściem na emeryturę. Wybrano te zagadnienia, które w największym stopniu ulegają przemianom na przestrzeni ostatnich kilku lat. Słowa kluczowe: Wiek emerytalny, aktywność zawodowa osób starszych, bezrobocie osób starszych Wstęp Problem starzejących się społeczeństw dotyka większości państw rozwiniętych. Coraz dłuŜszy okres Ŝycia oraz mniejsza dzietność to dwa zjawiska, które nie tylko stwarzają zachętę, ale wręcz wymuszają, działania wspomagające dłuŜszą aktywność zawodową obywateli. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić kogo moŜna uznać za osobę starszą na rynku pracy. Generalnie, za osoby starsze powinno uwaŜać się te, które zgodnie z prawem nabyły prawa emerytalne. Ale w tym momencie opisując choćby wyłącznie unijny rynek pracy nie moŜna jednoznacznie wskazać cezury wiekowej ze względu na róŜne unormowania prawne w tym zakresie. Podobnie będzie w odniesieniu do instytucji statystycznych. W Głównym Urzędzie Statystycznym wiek emerytalny moŜne być wyznacznikiem traktowania osoby jako starsza (w Polsce, w kwietniu 2014 jest to 65 lat i 5 miesięcy dla kobiet oraz 66 lat i 8 miesięcy dla męŜczyzn). Unijny Eurostat wykorzystuje definicję Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO), w której do osób bezrobotnych (a więc i aktywnych na rynku pracy) zalicza się osoby do 74 roku Ŝycia. Analizując zaś programy opracowywane w ramach polityki rynku pracy i kierowane do grup defaworyzowanych na rynku pracy – moŜna stwierdzić, Ŝe juŜ osoby po 50 roku Ŝycia zaliczane są do osób starszych. 29 Akademia Morska w Gdyni 92 Katarzyna Skrzeszewska W artykule przyjęto, iŜ do osób starszych, aktywnych zawodowo będą zaliczane osoby w wieku 65 lat i starsze. W artykule do Regionu Morza Bałtyckiego (RMB) zaliczono 8 krajów, które tworzą unijny makroregion Bałtyk. NaleŜą do nich: Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia, Szwecja, Dania oraz Niemcy30. Odnosząc się zaś do Unii Europejskiej, w rozwaŜaniach uwzględniono 27 państw31. 1. Oczekiwana dalsza długość Ŝycia W krajach Unii Europejskiej oczekiwana dalsza długość trwania Ŝycia dla 65–latków waha się obecnie między 21 (kobiety) a 18 (męŜczyźni) lat. Na przestrzeni półwiecza czas ten wydłuŜy się do 26 lat w przypadku kobiet i 22 – w przypadku męŜczyzn (Tabela 1). Porównując średnią unijną oczekiwaną dalszą długość Ŝycia dzisiejszych 65–latków z danymi RMB, moŜna wskazać dwie grupy państw: z wyŜszą (kraje skandynawskie i Niemcy) oraz niŜszą (Polska i kraje bałtyckie) od średniej unijnej oczekiwaną długością dalszego Ŝycia. W tabeli 1 zacieniowano kraje, w których prognozowana dalsza długość Ŝycia jest niŜsza zarówno dla kobiet, jak i męŜczyzn. RóŜnice w długości dalszego Ŝycia pokrywają się z róŜnicami w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego państw tworzących RMB. RóŜnice w oczekiwanej dalszej długości trwania Ŝycia dla obecnych 65– latków, mimo, Ŝe nie zostaną całkowicie wyeliminowane w trakcie trwającego półwiecza, to zmniejszą się z 4 do 2 lat. Tabela 1. Oczekiwana dalsza długość trwania Ŝycia 65–latków (K – kobiet, M – męŜczyzn) w Unii Europejskiej, w tym w krajach Regionu Morza Bałtyckiego, w latach 2010–2060 Kraj 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 K K K K K K K K K K K M M M M M M M M M M M Dania 20 17 20 17 21 18 21 18 22 19 23 20 23 20 24 21 24 21 25 22 25 22 Niemcy 21 17 21 18 22 18 22 19 23 20 23 20 24 21 24 21 25 21 25 22 25 22 Estonia 19 14 20 15 20 16 21 16 22 17 22 18 23 18 23 19 24 20 24 20 25 21 Łotwa 18 13 19 14 19 15 20 16 21 16 21 17 22 18 23 19 23 19 24 20 24 21 Litwa 18 14 19 14 20 15 20 16 21 16 21 17 22 18 23 18 23 19 24 20 24 20 Polska 19 15 20 16 20 16 21 17 22 18 22 18 23 19 23 19 24 20 24 21 25 21 Finlandia 21 17 22 18 22 18 23 19 23 19 24 20 24 20 25 21 25 21 25 22 26 22 Szwecja 21 18 22 19 22 19 23 20 23 20 24 21 24 21 24 21 25 22 25 22 26 23 30 W opracowaniu nie uwzględniono Rosji, ze względu na niewystarczający dostęp do danych statystycznych. 31 Bez Chorwacji (nie zawsze ujmowanej we wcześniejszych statystykach). Uwarunkowania rynku pracy w Regionie Morza Bałtyckiego … EU27 93 21 17 21 18 22 18 22 19 23 19 23 20 24 20 24 21 25 21 25 22 26 22 Źródło: [Eurostat] Nieco inaczej wyglądają róŜnice w oczekiwanej długości Ŝycia w momencie urodzenia (Tabela 2). Tu równieŜ kraje południowo-wschodniego Bałtyku są w gorszej sytuacji, niŜ wskazuje średnia unijna (w roku 2060 poniŜej średniej unijnej znajdzie się równieŜ Dania). Tabela 2. Oczekiwana długość Ŝycia w momencie urodzenia (K – kobiet, M – męŜczyzn) w Unii Europejskiej, w tym w krajach Regionu Morza Bałtyckiego, w latach 2010–2060 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Kraj K K K K K K K K K K K Dania 81 77 82 78 83 79 84 79 84 80 85 81 86 82 86 82 87 83 88 84 88 84 Niemcy 83 78 83 78 84 79 85 80 85 81 86 82 87 82 87 83 88 84 88 84 89 85 Estonia 80 70 81 71 82 72 83 74 84 75 84 76 85 77 86 79 87 80 87 81 88 82 Łotwa 78 68 79 70 80 71 81 73 82 74 83 75 84 77 85 78 86 79 86 80 87 81 Litwa 79 68 80 69 81 71 81 72 82 73 83 75 84 76 85 77 86 78 86 80 87 81 Polska 80 72 81 73 82 74 83 75 84 76 84 78 85 79 86 80 87 81 87 81 88 82 M M M M M M M M M M M Finlandia 83 77 84 78 85 78 85 79 86 80 86 81 87 82 88 82 88 83 89 84 89 84 Szwecja 83 79 84 80 85 81 85 81 86 82 87 83 87 83 88 84 88 84 89 85 89 85 EU27 83 77 83 78 84 79 85 79 85 80 86 81 87 82 87 83 88 83 89 84 89 85 Źródło: [Eurostat] Dziwią natomiast większe niŜ w poprzednim zestawieniu róŜnice między przeciętnym wiekiem w UE a w poszczególnych państwach RMB: 9 lat, w przypadku męŜczyzn urodzonych w 2010 roku, 4 – dla męŜczyzn urodzonych w 2060 roku. Mimo zakładanej, postępującej konwergencji gospodarek, róŜnice w długości Ŝycia Skandynawów i Niemców oraz Bałtów i Polaków powiększą się. 2. Struktura i wysokość dochodów emerytów WydłuŜenie Ŝycia obywateli oznacza większe obciąŜenie dla budŜetu państwa. W byłych krajach o gospodarce centralnie planowanej, sytuacja jest o tyle powaŜna, Ŝe obowiązki utrzymywania emerytów w pełni były przejęte przez państwo. Brak moŜliwości konstruowania/tworzenia tzw. prywatnej emerytury skutkuje obecnie brakiem moŜliwości finansowania utrzymania przez emerytów środkami samodzielnie zgromadzonymi (Rysunek 1). Analizując strukturę dochodów obecnych emerytów w wybranych krajach europejskich, moŜna zauwaŜyć, Ŝe na Węgrzech, w Czechach, Polsce, Słowacji oraz Estonii, nie tylko dominują dochody z transferów budŜetowych ale, Ŝe udział dochodów ze zgromadzonego kapitału jest najniŜszy w porównaniu z resztą Europy – w Ŝadnym z wymienionych państw nie przekracza 2%. 94 Katarzyna Skrzeszewska Rysunek 1. Struktura dochodów emerytów wybranych państw europejskich Źródło: [OECD, 2013] Badając dokładniej strukturę dochodów emerytów krajów RMB (Rysunek 2), moŜna sformułować podobne wnioski: w krajach, które dołączyły do UE w roku 2004, oszczędności ze zgromadzonego kapitału stanowią znikomą część dochodów (Polska i Estonia, pod tym względem zajmują ostatnie miejsca). Jednocześnie, w tych krajach transfery budŜetowe są na tyle niskie, Ŝe wymuszają aktywność zawodową starszych ludzi. W odniesieniu do Estonii – prawie jedną trzecią dochodów emerytów stanowi wynagrodzenie za pracę, w odniesieniu do Polski, stanowi ono nieco ponad ¼ wysokości dochodów. Uwarunkowania rynku pracy w Regionie Morza Bałtyckiego … 95 Rysunek 2. Struktura dochodów emerytów RMB (z wyłączeniem Litwy i Łotwy – brak danych) Źródło: [OECD, 2013] Struktura dochodów emerytów w pozostałych państwach RMB wskazuje, Ŝe wynagrodzenie za pracę emerytów stanowi mniejszą część dochodów ogółem niŜ dochody z zaoszczędzonego kapitału (wyjątek – Finlandia). W oparciu o statystyki OECD moŜna stwierdzić, Ŝe w przewaŜającej liczbie krajów ludzie przechodzą na emeryturę wcześniej niŜ wynika to z przepisów. Wśród krajów gdzie z kolei ludzie pracują zdecydowanie dłuŜej naleŜą kraje pozaeuropejskie, przede wszystkim: Meksyk, Korea Płd., Chile, Japonia, Izrael, Nowa Zelandia (róŜnice w wieku emerytalnym oficjalnym a rzeczywistym sięgają nawet 10 lat). W Europie najdłuŜej pracującymi kobietami są Brytyjki, Estonki i Portugalki (ok. 1,5 – 2 lat dłuŜej niŜ wynika to z przepisów). W odniesieniu do męŜczyzn, przodują Portugalczycy pracujący średnio prawie 3,5 roku więcej niŜ wynika to z przepisów. Z kolei kraje, w których przejście na emeryturę odbywa się najszybciej (w porównaniu z oficjalnym wiekiem emerytalnym) to Luksemburg, Belgia i Francja. Emeryci z tych krajów kończą pracę średnio 5 lat wcześniej niŜ wynika to z przepisów. Badając róŜnice między oficjalnym a faktycznym wiekiem przejścia na emeryturę w krajach RMB (Tabela 3) moŜna stwierdzić, Ŝe najdłuŜej pracują Szwedzi: zarówno kobiety (średnio do osiągnięcia wieku 64,2), jak i męŜczyźni (średnio do 66,1 lat). Najkrócej pracującymi zawodowo kobietami są Polki (60,2 lata w momencie przejścia na emeryturę), a męŜczyznami – Finowie (niespełna 62 lata). Jednak porównując faktyczny wiek przejścia na emeryturę z oficjalnym wiekiem nabycia praw emerytalnych, okazuje się, Ŝe Estończycy (i kobiety, i męŜczyźni) pracują dłuŜej niŜ wynika to z obowiązujących przepisów. Podobnie jest w przypadku Polek i Szwedów. W Regionie Morza Bałtyckiego szybciej niŜ wynika to z przepisów, przechodzą na emeryturę Finowie i Niemcy. Zarówno kobiety, jak i męŜczyźni pracują średnio 3 lata krócej. 96 Katarzyna Skrzeszewska Tabela 3. Rzeczywisty a wynikający z przepisów prawa wiek przechodzenia na emeryturę w krajach Regiony Morza Bałtyckiego w 2013 r. Wiek przejścia kobiet na emeryturę Kraj rzeczywisty wynikający z prawa Estonia 62,6 61 Polska 60,2 Szwecja 64,2 Dania Wiek przejścia męŜczyzn na emeryturę Kraj róŜnica* rzeczywisty wynikający z prawa róŜnica* 1,6 Szwecja 66,1 65 1,1 60 0,2 Estonia 63,6 63 0,6 65 –0,8 Dania 63,4 65 –1,6 61,9 65 –3,1 Polska 62,3 65 –2,7 Finlandia 61,9 65 –3,4 Niemcy 62,1 65 –2,9 Niemcy 61,6 65 –3,4 Finlandia 61,8 65 –3,2 Litwa b.d. b.d. – Litwa b.d. b.d. – Łotwa b.d. b.d. – Łotwa b.d. b.d. – *róŜnica między przeciętnym wiekiem przejścia na emeryturę, a wiekiem emerytalnym wynikającym z przepisów prawa Źródło: [OECD, 2013] DłuŜszy lub krótszy okres pracy zawodowej moŜe wynikać z wysokości stopy zastąpienia pensji emeryturą. W Tabeli 4 przedstawiono zarówno stopę brutto (stosunek wysokości świadczeń emerytalnych do przeciętnego wynagrodzenia brutto), jak i netto (stosunek wysokości świadczeń emerytalnych do przeciętnego wynagrodzenia netto)32. W kolumnach zawarte są informacje o stopie zastąpienia w odniesieniu do przeciętnych wynagrodzeń (kolumna „1”), niskich wynagrodzeń (stanowiących ok. 1/2 przeciętnych wynagrodzeń – kolumna „0,5”) oraz wysokich wynagrodzeń (stanowiących ok. 3/2 przeciętnych wynagrodzeń – kolumna „1,5”). Generalnie stopa zastąpienia brutto w RMB nie odbiega znacząco od średniej unijnej. Przeciętna płaca zastępowana jest stosunkowo najniŜszym świadczeniem emerytalnym w Niemczech (nieco ponad 40% wysokości wynagrodzenia), najwyŜszym w Danii (niespełna 80%). W pozostałych krajach emerytura stanowi około połowy przeciętnego wynagrodzenia. Tylko w dwóch krajach (Polsce i Niemczech) stosunek zastąpienia jest niezaleŜny od wysokości wynagrodzenia przed przejściem na emeryturę. W pozostałych krajach zarabiający najmniej otrzymują emeryturę stosunkowo wyŜszą niŜ osoby z wynagrodzeniem przeciętnym i ponadprzeciętnym. W najkorzystniejszej sytuacji są Duńczycy, dla których emerytura moŜe być wyŜsza niŜ wynagrodzenia (stopa zastąpienia brutto – ok. 121%, netto – ok. 118%). Porównując dane dotyczące RMB z resztą UE naleŜy 32 Stopa zastąpienia netto jest wyŜsza w porównaniu ze stopą brutto. Wynika to z faktu, Ŝe emeryci z powodu niŜszego poziomu świadczeń emerytalnych (w porównaniu do wynagrodzeń) odprowadzają niŜsze podatki w porównaniu z osobami otrzymującymi wynagrodzenia. Dotyczy to zarówno kwot i zakresu obciąŜeń. Uwarunkowania rynku pracy w Regionie Morza Bałtyckiego … 97 podkreślić, Ŝe Dania naleŜy do grupy trzech krajów, w których emerytura jest większa niŜ ¾ wynagrodzenia otrzymywanego przed przejściem na emeryturę (pozostałe – to Holandia, ze stopą zastąpienia ok. 91% oraz Austria – ok. 77%). W zestawieniu z danymi dotyczącymi pozaunijnych gospodarek, publikowanymi przez OECD, moŜna stwierdzić, Ŝe w krajach RMB sytuacja emerytów jest lepsza niŜ w innych krajach. Poza Arabią Saudyjską, w której emerytura nie róŜni się od wynagrodzenia otrzymywanego przed przejściem na emeryturę, średnia stopa zastąpienia w RMB jest wyŜsza od średniej stopy najbardziej rozwiniętych gospodarek – państw naleŜących do OECD. Przykładowo, w krajach, w których ludzie pracują najdłuŜej (liczba lat przepracowanych po osiągnięciu wieku emerytalnego jest najwyŜsza), wysokość emerytury w porównaniu do zarobków jest zdecydowanie niŜsza niŜ w Unii Europejskiej, czy teŜ RMB. W Meksyku (faktyczny wiek przejścia na emeryturę męŜczyzn 72, kobiet 69 lat) wynosi niespełna 29%, w Korei Płd. (wiek męŜczyzn 71, kobiet 70) niecałe 40%, w Japonii (wiek męŜczyzn 69, kobiet 67) – nieco ponad 35,5%, w Nowej Zelandii (wiek męŜczyzn 67, kobiet 66) – nieco ponad 40,5%. W Tabeli 4 zaznaczono (szare tło) stopy zastąpienia przeciętnej pensji emeryturą, wyŜsze w roku 2013, w porównaniu z rokiem 2011. Tylko w dwóch państwach sytuacja emerytów uległa poprawie – w Estonii oraz Szwecji. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe spośród gospodarek RMB właśnie te dwa kraje nie mają problemów z finansami publicznymi, mierzonymi wysokością długu publicznego w relacji do PKB. W Estonii, w latach 2011–2013 dług oscylował między 6 a 10% PKB, w Szwecji zaś – między 38 a 40%33. W Danii wynosił średnio 45%, w Niemczech 80%, w Polsce 56%, w Finlandii wzrósł z 49 do 57% . Tabela 4. Stopa zastąpienia brutto oraz netto pensji emeryturą Stopa zastąpienia pensji emeryturą brutto Kraj netto 1,0 1,0 0,5 1,5 2013 2011 120,7 78,5 79,7 64,4 Estonia 65,2 52,2 48,0 Finlandia 64,1 54,8 57,8 Litwa b.d. b.d. Łotwa b.d. b.d. Niemcy 42,0 Polska 48,8 Szwecja EU27 Dania 0,5 1,5 2013 2011 117,5 77,4 89,8 67,4 47,9 79,7 62,4 58,3 55,5 54,8 71,3 62,8 65,2 63,2 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 42,0 42,0 42,0 55,2 57,1 57,9 56,1 48,8 59,0 48,8 61,3 59,5 68,2 59,1 70,2 55,6 53,8 67,9 68,8 55,3 53,6 72,9 69,0 57,6 61,6 53,0 81,6 70,6 74,2 65,6 Źródło: [OECD, 2011], [OECD, 2013] 33 RównieŜ litewski i łotewski dług publiczny kształtował się przeciętnie na poziomie 40% PKB. 98 Katarzyna Skrzeszewska 3. Efekty zmian stopy obciąŜenia demograficznego Analizując zmiany w wysokości stopy zastąpienia nie moŜna pominąć tak istotnej kwestii, jak obciąŜenia ludności w wieku produkcyjnym, ludnością w wieku poprodukcyjnym. Według prognoz ONZ obciąŜenie to drastycznie wzrośnie w ciągu najbliŜszych kilku dekad. W roku 2012, szacowano, iŜ na jedną osobę powyŜej 65 roku Ŝycia przypada osób w wieku produkcyjnym: ― w Polsce – pięć, ― na Litwie, Łotwie, w Estonii, Finlandii i Danii – cztery, ― w Niemczech oraz w Szwecji – trzy. W porównaniu do średniej unijnej (4,3) powyŜsze liczby nie róŜnią się wiele, choć naleŜy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe z trzech krajów obecnie w najtrudniejszej sytuacji (jedna osoba w wieku poprodukcyjnym obciąŜa trzy w wieku produkcyjnym) – aŜ dwa – to kraje RMB, trzecim są Włochy. Niepokojące szacunki wskazują, Ŝe w roku 2050, w Unii Europejskiej obciąŜenie wzrośnie do dwóch osób pracujących na jedna osobę powyŜej 65 roku Ŝycia. Wyjątek stanowić będą jedynie dwa kraje: Luksemburg i Wielka Brytania, w których stosunek będzie wynosić 3:1. Na marginesie warto dodać, Ŝe problem ten dotyczy równieŜ innych kontynentów. Skutki dla gospodarek, w których obecnie ludzie pracują najdłuŜej będą szczególnie negatywne, bowiem obecne – niŜsze niŜ europejskie obciąŜenie (wyjątek stanowi Japonia), osiągnie w 2050 poziom zbliŜony do europejskiego: Meksyk z 10 do 3, Korea Płd. z 6 do 2, Nowa Zelandia z 5 do 3, Japonia z 3 do 1(!). Coraz dłuŜszy okres trwania Ŝycia, zabezpieczenie emerytalne zdecydowanie obniŜające dochody po przejściu na emeryturę oraz pogarszający się współczynnik obciąŜenia ludności produkcyjnej ludnością poprodukcyjną powodują, Ŝe europejskie, dwudziestowieczne systemy emerytalne wymagają gruntownych reform. Działania podjęte w tym kierunku przez większość państw UE zmierzają ku: ― ujednoliceniu wieku emerytalnego dla kobiet oraz dla męŜczyzn34, ― wydłuŜeniu okresu pracy i ustaleniu wyŜszego wieku emerytalnego: do 65 lat w 16 krajach UE, do 67 lat w 10 krajach UE i do 68 lat w 2 krajach UE. W Tabeli 5 zaprezentowano zmiany w odniesieniu do wieku emerytalnego obowiązującego oraz docelowego, którego zmiany są efektem reformy systemu emerytalnego w krajach RMB. 34 Wyjątek stanowi system czeski, w którym obecnie i w przyszłości wiek emerytalny kobiet będzie zaleŜał od liczby urodzonych dzieci, bułgarski i rumuński, w których kobiety osiągają wiek emerytalny wcześniej, odpowiednio o 2 i 5 lat. Uwarunkowania rynku pracy w Regionie Morza Bałtyckiego … 99 Tabela 5. Zmiany wieku emerytalnego w państwach RMB Przed zmianą Państwo Dania systemu emerytalnego Docelowy wiek Kobiety MęŜczyźni Kobiety MęŜczyźni Termin zakończenia wprowadzenia zmian 65 65 67 67 2022 60,5 63 65 65 2026 Finlandia** 65 65 65 65 Niemcy 65 65 67 67 2060* Łotwa 62 62 65 65 2026 Litwa 60 62,5 65 65 2026 Polska 60 65 67 67 2040 (kobiety), 2020 (męŜczyźni) Szwecja** 65 65 65 65 Estonia * od 1.07.2014 po 45 latach pracy moŜliwe przejście na emeryturę w wieku 63 lat **elastyczny system umoŜliwia przechodzenia na emeryturę w wieku 62–67 w Finlandii oraz 61–67 w Szwecji Źródło: [EC, 2011], [OECD, 2013], [UN, 2012] We wszystkich gospodarkach RMB wiek przechodzenia na emeryturę kobiet oraz męŜczyzn zostanie zrównany. W Danii oraz w Niemczech podniesiony zostanie wiek emerytalny o dwa lata, na Łotwie – o 3, w Estonii – od 2 do 4,5, na Litwie – od 2,5 do 5, a w Polsce – od 2 do 7 lat. Porównując Region Bałtyku z Unią Europejską, naleŜy stwierdzić, Ŝe o ile w UE wiek emerytalny od 67 (i więcej) roku Ŝycia będzie obowiązywał w prawie połowie państw członkowskich, tak w przypadku RMB, jedynie w 1/3 krajów. 4. Determinanty decyzji o przejściu na emeryturę Rządy państw, stojąc w obliczu zmniejszającego się potencjału zasobów ludzkich oraz towarzyszącego im wydłuŜania się okresu Ŝycia, mniejszej dzietności kobiet muszą rozwiązać problem coraz większych obciąŜeń budŜetu transferami społecznymi. Wobec rosnących potrzeb coraz starszego społeczeństwa, przy jednoczesnych problemach zrównowaŜenia finansów publicznych pojawiła się konieczność wydłuŜenia wieku produkcyjnego. Jednak wyłącznie prawne uregulowanie wieku przejścia na emeryturę nie rozwiąŜe problemów utrzymania ludzi starszych. Z dotychczasowych badań (Tabela 3) wynika, Ŝe większość obywateli krajów RMB przechodzi do zasobów osób biernych zawodowo jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego. 100 Katarzyna Skrzeszewska Tabela 6. Przyczyny przechodzenia na emeryturę, w tym emeryturę wcześniejszą (w 2006 r.) Osiągnięcie wieku Sprawy związane ze Utrata pracy/ emerytalnego/ chęć zdrowiem, opieką lub problemy przejścia na emeryturę kwestie finansowe związane z pracą Dania 52,0 29,2 18,6 0,3 Estonia 55,5 18,5 26,0 0,0 Finlandia 46,8 23,0 28,8 1,4 Brak odpowiedzi Niemcy 41,6 31,1 23,2 4,1 Łotwa 72,7 13,3 14,0 0,0 Litwa 84,0 7,7 8,2 0,1 Polska 54,3 24,3 21,4 0,0 Szwecja 55,7 30,6 13,7 0,0 Źródło: [Eurostat Statistical Books, 2011] Odpowiedzi udzielone na pytanie o przyczyny przechodzenia na emeryturę, zawarte w tabeli 6. wskazują, Ŝe najczęściej (niezaleŜnie od kraju) jest to osiągnięcie wieku emerytalnego. Zdecydowanie wyróŜniający się odsetek osób, które opuściły zasoby siły roboczej, w momencie, w którym pojawiła się taka moŜliwość zanotowano na Litwie oraz Łotwie. Prawdopodobnie było to skutkiem wysokiej (i rosnącej) stopy bezrobocia w tych krajach. Przejście na emeryturę chroni w takiej sytuacji przed utratą źródła utrzymania. Rysunek 3. Aktywna zawodowo ludność w wieku 65+ Źródło: [Eurostat] W obliczu zagroŜeń dla rynku pracy oraz finansów publicznych, jednym z najwaŜniejszych zadań w niedalekiej przyszłości powinna być aktywizacja osób po 65 roku Ŝycia. Porównując odsetek aktywnych zawodowo mieszkańców RMB po 65 roku Ŝycia (rys. 3.) moŜna zauwaŜyć jego zdecydowany wzrost (z wyjątkiem Łotwy) na przestrzeni ostatnich lat. Największy przyrost aktywnych zawodowo odnotowano w Niemczech i Szwecji (ponad 3 p.p.). W odniesieniu do danych dla całej Unii Europejskiej, moŜna stwierdzić, Ŝe ludność w Regionie Morza Bałtyckiego jest zdecydowanie aktywniejsza niŜ w pozostałych regionach. O tym, Uwarunkowania rynku pracy w Regionie Morza Bałtyckiego … 101 ze warto aktywizować osoby starsze świadczą dane z europejskiego rynku pracy dotyczące rozmiarów bezrobocia w tej grupie wiekowej (Tabela 7). Tabela7. Stopa bezrobocia wśród osób 65+ w Unii Europejskiej (UE27) Stopa bezrobocia 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 1,2 1,5 1,6 1,6 1,7 2,0 2,2 Źródło: [Eurostat] Wśród osób aktywnych po 65 roku jedynie ok. 2% nie moŜe, mimo chęci znaleźć pracy. Oznacza to, Ŝe osoby, które zdecydowały się pozostać na rynku pracy posiadają cechy, które doceniane są przez pracodawców lub sami są pracodawcami. Wnioski W efekcie przeprowadzonej analizy wybranych aspektów wpływających na rynek pracy osób starszych w Regionie Morza Bałtyckiego, w nawiązaniu do rozwiązań unijnych i niektórych światowych, stwierdzono, Ŝe: ― oczekiwana dalsza długość trwania Ŝycia dla 65–latków oraz oczekiwana długość Ŝycia w momencie urodzenia są wyŜsze dla ludności krajów skandynawskich oraz Niemiec w porównaniu z tzw. krajami bałtyckimi i Polską, ― struktura dochodów emerytów oparta jest przede wszystkim o transfery społeczne, które stanowią od 53 do 80% dochodów emerytów, kolejnymi elementami są dochody z pracy oraz dochody z zaoszczędzonego kapitału – w przypadku Polski i Estonii dochody z pracy stanowią 25–32% ogółu dochodów, natomiast dochody z zaoszczędzonego kapitału praktycznie nie mają, w tych krajach, Ŝadnego znaczenia, ― kobiety w RMB przechodzą na emeryturę około 62 roku Ŝycia, męŜczyźni – około 63 roku Ŝycia, w większości krajów pracownicy szybciej opuszczają rynek pracy niŜ wynika to z przepisów, ― stopa zastąpienia pensji emeryturą w większości krajów RMB wykazuje tendencje zniŜkową (między rokiem 2011 a 2013), najwyŜsza stopa zastąpienia występuje w Danii, najniŜsza w Niemczech, na tle UE i pozostałych rozwiniętych państw świata, stopy zastąpienia w RMB są jednymi z najwyŜszych, ― pogorszeniu ulega wskaźnik obciąŜenia osób w wieku produkcyjnym – osobami w wieku poprodukcyjnym – dzisiejsze róŜnice pomiędzy poszczególnymi krajami, zostaną w połowie wieku zniwelowane, na kaŜde 2 osoby pracująca będzie przypadała 1 osoba na emeryturze, ― zmiany zachodzące w społeczeństwach oraz gospodarkach wymusiły zmiany systemów emerytalnych, polegające głównie na ujednoliceniu wieku emerytalnego kobiet i męŜczyzn, oraz wydłuŜeniu okresu świadczenia pracy – 102 Katarzyna Skrzeszewska w przypadku krajów RMB zmiany będą mniej drastyczne niŜ w pozostałych krajach UE, ― osoby starsze przechodzą na emeryturę głównie z tego względu, Ŝe nabyły prawa emerytalne, ― na bałtyckim rynku pracy aktywność osób starszych jest nieco wyŜsza niŜ w pozostałych krajach UE, ― wśród najstarszych pracowników (65+) bezrobocie ogranicza się do 1 – 2%. Bibliografia 1. Active ageing and solidarity between generations 2012 edition, A statistical portrait of the European Union 2012 (2011), Eurostat Statistical Books. 2. Age and Employment (2011), EC, DG for Justice. 3. Ageing Report, Economic and budgetary projections for the EU–27 Member States (2008–2060) (2009), European Economy 2/2009, EC. 4. Eurostat. 5. Pension at a Glance 2011. OECD and G20 Indicators (2011), OECD. 6. Pension at a Glance 2013. OECD and G20 Indicators (2013), OECD. 7. Population Ageing and Development 2012 (2012), Population Division Department of Economic and Social Affairs, UN. CONDITIONALITY OF THE LABOUR MARKET OF ELDERLY IN THE BALTIC SEA REGION – CHOSEN ASPECTS Abstract In the Baltic Sea Region (BSR) as in the rest of European Union, countries face of lengthening duration of human life and decreasing fertility of women. These conditions appear first signs of change, which in the future could revolutionize the essence and nature of retirement. The article discusses chosen issues directly related to retirement – especially these which have been changing in the last decade the most. Keywords: retirement age, economic activities of the elderly, unemployment of the elderly. ANALIZA KOHORTOWA PRZYCZYN BIERNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB W WIEKU 45+ Bogumił Czerwiński35 Streszczenie Zmiany demograficzne następujące w ostatnich latach w krajach rozwiniętych stawiają nowe wyzwania przed badaczami i praktykami rynku pracy. Jedną z najbardziej zauwaŜalnych konsekwencji „starzenia społeczeństw” jest wydłuŜenie czasu bierności zawodowej. Jednocześnie w wolniejszym tempie występuje proces wydłuŜenia czasu aktywności zawodowej. Z punktu widzenia stabilności systemu emerytalnego istotne jest zatem określenie przyczyn wczesnego przechodzenia osób w wieku przedemerytalnym w stan bierności zawodowej. Celem opracowania jest analiza przyczyn bierności zawodowej osób w wieku 45+ w ujęciu kohortowym. Dla realizacji tego celu zidentyfikowane zostały m.in. podstawowe parametry aktywności ekonomicznej ludności w wieku przedemerytalnym, dotyczące współczynników aktywności zawodowej, wskaźników zatrudnienia oraz stopy bezrobocia. Analizie poddane zostały osoby bierne zawodowo ze szczególnym uwzględnieniem przyczyn bierności, biorąc pod uwagę zróŜnicowanie ze względu na płeć. Zmiany parametrów aktywności ekonomicznej ludności zostały zaprezentowane z uwzględnieniem zmian zachodzących w kohortach. Pogłębionej analizie poddano przyczyny bierności w poszczególnych kohortach, ze szczególnym uwzględnieniem najwaŜniejszych przyczyn bierności zawodowej jakimi są: otrzymywanie świadczeń emerytalnych oraz zły stan zdrowia. Analizę przyczyn bierności zawodowej przeprowadzono na podstawie danych statystycznych (przede wszystkim BAEL GUS oraz Eurostat). Zakres czasowy opracowania obejmuje lata 1992–2013, skoncentrowano się jednak przede wszystkim na najnowszych danych za 2013 rok. Natomiast bezpośrednio przy analizie kohortowej, ze względu na jej specyfikę uwzględniono dane za lata 2003, 2008 i 2013. Słowa kluczowe: rynek pracy, starzenie, aktywność zawodowa, bierność zawodowa Wstęp Zmiana struktury demograficznej europejskich społeczeństw przyczynia się wydłuŜenia czasu aktywności zawodowej jak równieŜ, chociaŜ w wolniejszym tempie do wydłuŜenia czasu bierności zawodowej. Utrzymanie tych tendencji, przy stosunkowo wolnym wzroście wydajności pracy moŜe stać się powaŜnym wyzwaniem dla realizowanej obecnie polityki społecznej. Biorąc pod uwagę uwarunkowania o charakterze społecznym i ekonomicznym w perspektywie 35 Wydział Zarządzania i Ekonomii, Politechnika Gdańska 104 Bogumił Czerwiński najbliŜszych lat naleŜy podjąć działania skutkujące ograniczeniem niepokojącego zjawiska znacznego wzrostu liczby osób nieaktywnych zawodowo, niezbędne jest bowiem wydłuŜenie aktywności zawodowej osób dojrzałych [Klimkiewicz 2009, s.4]. Szczególnie istotne w tym kontekście istotne staje się zidentyfikowanie najwaŜniejszych czynników utrzymujących osoby w wieku przedemerytalnym w stanie bierności. W tekście skoncentrowano się na analizie bierności zawodowej w Polsce, jednocześnie dla pełnego przedstawienia zjawiska odwołano się równieŜ do sytuacji w Unii Europejskiej. Analiza bierności zawodowej ludności w wieku 45+ w niniejszym tekście koncentruje się na trzech podstawowych grupach wiekowych: 50–54, 55–59 oraz 60–64. Z powodu podobieństwa niektórych parametrów bierności w analizie uwzględniono ponadto grupę wiekową 45–49. Osoby w dwóch najmłodszych grupach: 45–49 i 50–54 pod względem parametrów bierności zawodowej oraz jej przyczyn są bardziej zbliŜone do siebie niŜ pozostałe grupy. Argumentem na rzecz uwzględnienia najmłodszej grupy w niniejszym opracowaniu jest równieŜ analogiczne potraktowanie tych osób w rządowym programie „Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+”, który obejmuje równieŜ grupę wiekową 45–49. 1. Bierność zawodowa osób w wieku 45+ W latach 1992–2013 wzrastała aktywność ekonomiczna w grupach wiekowych 50–54 i 55–59. Zjawisko to skutkowało wzrostem współczynników aktywności zawodowej ludności w 2013 roku do poziomów odpowiednio: 76,9% (po wzroście do 77,0% w 2012 roku) i 60,1%. Szczególnie istotne zmiany nastąpiły w starszej z wymienionych grup. Jedyną grupą wiekową, w której zaobserwowano spadek współczynnika aktywności zawodowej w badanym okresie jest grupa 60–64. Niekorzystna tendencja spadku aktywności uległa zmianie dopiero w 2010 roku. Obecnie współczynnik aktywności zawodowej dla tej grupy wiekowej wynosi 25,9% będąc zdecydowanie najniŜszym wśród analizowanych grup. W analizowanym okresie moŜna zaobserwować nieco bardziej zróŜnicowane zmiany wskaźników zatrudnienia osób w wieku 45+. W latach 1992–2002 w grupach wiekowych 45– 49 oraz 60–64 obserwowano zmniejszanie się poziomu zatrudnienia. W 2002 roku osiągnięto najniŜsze wartości wskaźnika zatrudnienia dla grupy 45–49 na poziomie 67,3% oraz dla grupy wiekowej 60–64 na poziomie 17,1%. W polskiej gospodarce (w mniejszym stopniu w całej Unii Europejskiej) odnotowano wówczas okres spowolnienia gospodarczego wynikającego z kryzysu rosyjskiego. Począwszy od 2003 roku rośnie zatrudnienie w obydwu grupach wiekowych, więc wskaźniki podlegają tendencji rosnącej, osiągając wartości 78,4% dla grupy 45–49 (w 2011 roku) oraz 24,1% dla grupy 60–64 (w 2013 roku). Z kolei w przypadku grup wiekowych 50–54 i 55–59 wzrost wskaźnika zatrudnienia nastąpił z opóźnieniem w stosunku do najmłodszej i najstarszej grupy. Analiza kohortowa przyczyn bierności zawodowej osób 45+ 105 NajniŜsze poziomy osiągnięto w 2004 roku: 52,7% (50–54) oraz 32,% (55–59). Warto podkreślić, Ŝe właśnie w tych grupach odnotowywany jest relatywnie szybszy wzrost aktywności zawodowej, do poziomu 70,9% dla grupy 55–59 (w 2012 roku) oraz 55,3% dla grupy 60–64 (w 2013 roku). Ostatnie lata (od 2008 roku) przyniosły więc znaczny wzrost zatrudnienia we wszystkich badanych grupach, ale symptomatyczne jest, Ŝe w najstarszej grupie wiekowej cały czas wskaźnik zatrudnienia jest niŜszy niŜ w latach 1992–1997. Niskie (w stosunku do innych krajów europejskich) wskaźniki zatrudnienia wynikają przede wszystkim z generalnie niŜszej aktywności zawodowej kobiet. Podobnie jak współczynniki aktywności zawodowej, wskaźniki zatrudnienia równieŜ istotnie róŜnią się dla poszczególnych kategorii wiekowych, jak równieŜ ze względu na płeć. Biorąc pod uwagę wydłuŜanie przeciętnego czasu Ŝycia, generalnie dobrą koniunkturę gospodarczą w minionym dwudziestoleciu oraz poprawę warunków Ŝycia nie istnieją przesłanki merytoryczne uzasadniające utrzymywanie niskiej aktywności zawodowej kobiet, przy względnie wysokiej aktywności męŜczyzn. Istotne róŜnice w poziomie zatrudnienia kobiet i męŜczyzn są wyjątkowo niekorzystnym zjawiskiem ekonomicznym i społecznym. Niski udział pracujących kobiet w starszych grupach wiekowych jest istotnym zagroŜeniem dla przyszłości systemu emerytalnego, a szczególnie dla wysokości świadczeń emerytalnych kobiet przy utrzymaniu mechanizmu łączącego wysokość emerytury z wysokością odprowadzanych składek na ubezpieczenie społeczne. Ponadto naleŜy podkreślić, iŜ znacznie wcześniejsze przechodzenie kobiet w stan bezczynności zawodowej moŜe przyczyniać się do utrwalania stereotypów łączących aktywność kobiet głównie ze sferą domu i rodziny, a aktywność męŜczyzn bezpośrednio z pracą zawodową. Bezrobocie w warunkach polskich w największym stopniu dotyczy osób młodych, wkraczających na rynek pracy. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe zjawisko to w róŜnym stopniu obejmuje wszystkie grupy wiekowe. Dotyczy to w duŜym stopniu osób w wieku 45+. Osoby takie po wcześniejszym zdobyciu doświadczenia zawodowego, w momencie utraty pracy często nie są w stanie ponownie w sposób trwały zaistnieć na rynku pracy. Według danych Eurostat w 2013 roku bezrobotni w wieku 45–64 stanowili 27,3% wszystkich bezrobotnych. Stopa bezrobocia wśród osób w wieku 45+ podlegała podobnym tendencjom jak stopa odnotowywana wśród wszystkich osób w wieku produkcyjnym. Po dynamicznych wzrostach w latach 1998–2005, bezpośrednio po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej nastąpił znaczny spadek natęŜenia bezrobocia. W konsekwencji spowolnienia gospodarczego od 2008 roku stopa bezrobocia sukcesywnie rośnie, utrzymując jednak stosunkowo niski poziom, znacznie niŜszy od odnotowywanego w młodszych grupach wiekowych, najniŜszy w najstarszej grupie 60–64 (7,2% w 2013 roku). 106 Bogumił Czerwiński Wykres 1. Osoby wyłączone z ewidencji bezrobotnych w latach 2006– 2013 (tys.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://psz.praca.gov.pl ZauwaŜalnym zjawiskiem wśród bezrobotnych jest narastający, szczególnie od 2010 roku, odpływ osób dotychczas bezrobotnych w kierunku świadczeń emerytalnych, rentowych i przedemerytalnych. Nastąpiło to w krótkim czasie po wejściu w Ŝycie Ustawy o emeryturach pomostowych z 19 grudnia 2008 roku, zastępującej funkcjonujący do 2008 roku, mechanizm wcześniejszych emerytur. Liczba osób opuszczających ewidencję bezrobotnych z przyczyny nabycia praw do świadczenia przedemerytalnego rośnie systematycznie od 2006 roku i wyniosła w 2013 roku 39 680 osób. Liczba osób opuszczających ewidencję bezrobotnych z przyczyny nabycia praw emerytalnych lub rentowych rośnie od 2009 roku i wyniosła w 2011 roku 26 708 osób. W ostatnich latach jednak spada ich liczba, do poziomu 16 383 w 2013 roku. Najmniej zauwaŜalny jest odpływ z przyczyny ukończenia 60/65 roku Ŝycia. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe liczba takich osób rośnie od 2006 roku i w 2013 roku wyniosła 9 343 osoby. Ogółem w latach 2010– 2013 udział osób uzyskujących świadczenia emerytalne, rentowe lub przedemerytalne wśród wszystkich bezrobotnych w wieku 50 lat i więcej opuszczających ewidencję bezrobotnych systematycznie rósł i wyniósł średnio 10,8%. W sytuacji problemów związanych z uzyskaniem pracy „odpływ” bezrobotnych w kierunku świadczeń emerytalnych, przedemerytalnych i rentowych stał się zjawiskiem narastającym, aczkolwiek nadal nie dominującym w badanej populacji. Warto podkreślić, Ŝe generalnie osoby w wieku 50+ „odpływające” z bezrobocia nieźle sobie radzą na rynku pracy, gdyŜ aŜ 41,1% z nich podejmuje pracę. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe aŜ 17,5% osób w tym wieku nie potwierdza gotowości do podjęcia pracy. Stosunkowo mało skuteczne okazały się ponadto w ostatnich latach działania związane z pracą subsydiowaną. Zaledwie 9,7% bezrobotnych w wieku powyŜej 50 roku Ŝycia będących w szczególnej sytuacji na Analiza kohortowa przyczyn bierności zawodowej osób 45+ 107 rynku pracy zostało wykreślonych z rejestru bezrobotnych wskutek podjęcia pracy subsydiowanej. Wykres 2. Udział osób biernych zawodowo w pięcioletnich grupach wiekowych w latach 1992–2013 (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat i BAEL GUS Konsekwencją zmian w poziomie aktywności zawodowej ludności są zmiany występujące w udziale osób biernych zawodowo. Wspomniano wcześniej, iŜ w ostatnich latach wzrosły wskaźniki aktywności zawodowej we wszystkich analizowanych grupach wiekowych. W efekcie w latach 2011–2013 odnotowano najniŜsze udziały osób biernych zawodowo w badanych grupach wiekowych. Wartości te wyniosły w 2013 roku: 39,9% (w grupie 55–59) i 74,1% (w grupie 60–64). W młodszych grupach najniŜszy udział osób biernych zawodowo odnotowano w 2011 roku (15,3% dla 45–49) oraz w 2012 roku (23,0% dla 50–54). W ostatnich latach w tych grupach zaobserwowano minimalne wzrosty udziału osób biernych zawodowo. Podobnie jak zaobserwowano przy analizie aktywności zawodowej moŜna wyróŜnić zasadnicze róŜnice dotyczące bierności pomiędzy płciami. Kobiety charakteryzują się znacznie wyŜszym udziałem osób biernych zawodowo we wszystkich analizowanych grupach wieku. W młodszych spośród analizowanych grupach wiekowych róŜnice te wynoszą 4,1–7,1 pkt. proc. Zdecydowanie powiększają się one z wiekiem. W grupie 55–59 udział męŜczyzn biernych zawodowo wynosi 29,8%, a kobiet aŜ 49,3% (w 2013 roku). RóŜnica w najstarszej grupie 60–64 zwiększa się dodatkowo, gdyŜ udział męŜczyzn biernych zawodowo zmniejszył się w ostatnich latach do 60,7%, natomiast udział kobiet biernych zawodowo nie zmienił się istotnie i wynosi w 2013 roku 85,6%. MoŜna zakładać, Ŝe znaczny wzrost odsetka kobiet biernych zawodowo po 55. roku Ŝycia wynikał z uzyskiwania przez nie prawa do wcześniejszych emerytur oraz do świadczeń przedemerytalnych [Klimkiewicz 2009, s.6] 108 Bogumił Czerwiński Wykres 3. Przeciętny efektywny wiek opuszczenia rynku pracy w krajach europejskich w 2010 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie [The 2012 Ageing Report, s. 99] Niska aktywność ekonomiczna ludności w Polsce wiąŜe się bezpośrednio z niskim przeciętnym wiekiem wyjścia z rynku pracy, czyli trwałym odpływem ze zbiorowości czynnych zawodowo do zbiorowości biernych zawodowo [Kryńska 2006, s.2]. Według danych za 2010 rok aktywność zawodowa Polaków kończy się w wieku 60,1 lat. Istnieją jednak powaŜne róŜnice w wieku zakończenia pracy w zaleŜności od płci. Dla męŜczyzn aktywność zawodowa kończy się w wieku 61,8 lat i jest nieznacznie niŜsza od średniej dla Unii Europejskiej, która wynosi 62,5 lata. [The 2012 Ageing Report 2012]. Natomiast w przypadku kobiet wiek ten wynosi 58,6 lat. Jest to obok Słowacji najniŜszy wynik w całej Unii Europejskiej, zdecydowanie niŜszy od średniej EU27, która wynosi 61,7 lat. 2. Przyczyny bierności osób w wieku 45+ W polskich warunkach rosnąca z wiekiem bierność wynika wprost z dwóch przyczyn: uzyskiwania świadczeń emerytalnych oraz zwiększonej zachorowalności na choroby. Kobiety bierne zawodowo do 54 roku Ŝycia nie podejmują aktywności zawodowej głównie z powodu choroby (37,6% w wieku 50–54 i 31,4% w wieku 45–49) oraz z innych powodów osobistych (29,6% w wieku 45–49 i 24,6% w wieku 50–54) (Wykres 4). Istotnym czynnikiem w dwóch najmłodszych badanych grupach wiekowych, znacznie waŜniejszym od świadczeń emerytalnych jest równieŜ opieka nad dziećmi lub innymi osobą. Wskazuje na ten fakt 14,8% kobiet biernych zawodowo w wieku 45–49. Wraz z uzyskiwaniem świadczeń emerytalnych od 55 roku Ŝycia to właśnie emerytura staje się czynnikiem Analiza kohortowa przyczyn bierności zawodowej osób 45+ 109 demotywującym do podejmowania aktywności zawodowej. W przypadku osób w wieku 60–64, bierność jest uzasadniana emeryturą przez 85,4% kobiet. Wykres 4. Przyczyny bierności zawodowej kobiet w pięcioletnich grupach wiekowych w 2013 roku (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL GUS Przyczyny bierności zawodowej męŜczyzn generalnie koncentrują się na dwóch obszarach. Do 59 roku Ŝycia zdecydowanie najwaŜniejszym czynnikiem jest choroba lub niepełnosprawność. Czynnik ten zyskuje na znaczeniu z wiekiem. W 2013 r. 56,8% męŜczyzn w wieku 55–59 lat było biernych z powodu choroby lub niepełnosprawności. Następnie wraz z moŜliwością uzyskania świadczeń emerytalnych od 60 roku Ŝycia rośnie znaczenie emerytury jako uzasadnienia bierności zawodowej. Deklaruje tak 94,1% męŜczyzn w wieku powyŜej 65 roku Ŝycia, czyli znacznie więcej niŜ odnotowano w przypadku kobiet w tym samym wieku (84,7%). Pozostałe czynniki nie odgrywają istotnego znaczenia w bierności zawodowej męŜczyzn. 110 Bogumił Czerwiński Wykres 5. Przyczyny bierności zawodowej męŜczyzn w pięcioletnich grupach wiekowych w 2013 roku (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL GUS W przeciwieństwie do kobiet dla męŜczyzn istotną determinantą bierności nie jest konieczność opieki. Bierność jest uzasadniana koniecznością opieki nad dziećmi lub innymi osobami zaledwie przez 2,9% męŜczyzn w wieku 45–49 lat. W kolejnych grupach wiekowych znaczenie tego czynnika dla męŜczyzn jest coraz mniejsze. Dane dotyczące bierności osób dojrzałych wskazują, Ŝe generalnie osoby te w większości sytuacji są w stanie łączyć obowiązki zawodowe z opieką nad innymi osobami. Zapewne jednak wraz z pogorszeniem stanu zdrowia osób znajdujących się pod ich opieką zmniejsza się skłonność do łączenia tych obowiązków. Warto zwrócić uwagę, Ŝe łącznie we wszystkich analizowanych grupach wiekowych ponad 27% kobiet wykonuje obowiązki opiekuńcze w stosunku do innych osób (najwięcej 37,4% w grupie 50–54). Z całą pewnością ogranicza to ich moŜliwości wykonywania pracy zawodowej, aczkolwiek większość łączy te obowiązki z obowiązkami zawodowymi. Zjawisko to zauwaŜalne jest równieŜ wśród męŜczyzn, aczkolwiek skala tego zaangaŜowania jest znacznie mniejsza, gdyŜ udział męŜczyzn opiekujących się innymi osobami wynosi od 15,4% (dla grupy wiekowej 60–64) do 19,3% (dla grupy wiekowej 50–54) [Kryńska E. i inni 2013]. Interesującym uzupełnieniem prezentującym uwarunkowania bierności zawodowej są deklaracje emerytów wskazujących przyczyny przejścia na emeryturę. Kobiety przechodzą na emeryturę z powodu złego stanu zdrowia lub wykorzystując moŜliwości stworzone przez ustawodawcę, obawiając się jednocześnie, czy będą mogły skorzystać z nich przy ewentualnym pozostaniu zatrudnionymi. Stosunkowo często kobiety decydują się na przejście na emeryturę Analiza kohortowa przyczyn bierności zawodowej osób 45+ 111 chcąc opiekować się innymi bliskimi osobami. W przypadku męŜczyzn dwie pierwsze przyczyny skorzystania ze świadczeń emerytalnych stosunkowo często uzupełniane są wypaleniem zawodowym [Kryńska E. i inni 2013]. Ograniczenie bierności zawodowej pozostaje największym wyzwaniem w procesie zwiększenia aktywizacji zawodowej osób starszych. Wyjątkowo wysoki udział osób biernych zawodowo, zwłaszcza kobiet, nie jest moŜliwy do utrzymania w rozwijającej się gospodarce. Taki stan rzeczy powodowałby m.in. konieczność ponoszenia znacznych dodatkowych nakładów finansowych przez osoby pracujące, co byłoby naturalnym czynnikiem ograniczającym ich skłonność do pracy, a w konsekwencji wypychającym starsze spośród nich (np. w wieku 36– 45 lat) w kierunku „szarej strefy”, a młodsze dodatkowo zachęcającym do emigracji zarobkowej. Zmiany zaobserwowane w ostatnich latach w postaci ograniczenia udziału osób biernych zawodowo w grupach wiekowych 45–59 są pozytywnym sygnałem. Istotnymi czynnikami utrzymującymi bierność zawodową na wysokim poziomie pozostają jednak: łatwość korzystania ze świadczeń emerytalnych, zły stan zdrowia Polaków oraz obowiązki związane z domem i rodziną. 3. Przyczyny bierności zawodowej w kohortach Oprócz zmian zachodzących pomiędzy analizowanymi rocznikami podczas badania realizowanego w 2013 roku, warto zwrócić uwagę na zmiany zauwaŜalne w ramach analizy kohortowej. Kohortą określa się grupę osób, które doznały tego samego wydarzenia wciągu tego samego czasu. Analiza kohortowa pozwala więc na ocenę procesów zachodzących w czasie w zbiorowości ludzi – kohorcie, wyróŜnionej na podstawie wspólnie przeŜytych zdarzeń związanych z określonym momentem lub okresem [Balicki 1997, s. 55; Wieteska 2012, s.164–165]. Niniejsza analiza koncentruje się na grupach rocznikowych w Badaniu Aktywności Ekonomicznej ludności (BAEL), realizowanym w poszczególnych latach. Analizując aktywność ekonomiczną w rocznikach 1944–48 oraz 1949–1953 na pierwszy plan wysuwa się oczywisty fakt wzrastającego z wiekiem udziału osób biernych zawodowo w obydwu kohortach. Osoby urodzone w latach 1944–1948 reprezentują grupę wiekową 45–49 w badaniu realizowanym w 1993 roku oraz starsze o 5 lat grupy wiekowe w badaniu realizowanym w 1998, 2003 i 2008 roku. Udział osób pracujących zmniejszył się w tych czasie z 75,8% (w 1993 roku) do 18,9% w 2008 roku. Analogicznie następował wzrost udziału osób biernych zawodowo z 16,2% w pierwszym badaniu do 80,4% w ostatnim badaniu w 2008 roku. Udział bezrobotnych w badanej populacji był stosunkowo niski i wynosił 8,0% w 1993 roku, systematycznie obniŜając się do poziomu 0,7% w 2008 roku. 112 Bogumił Czerwiński Wykres 6. Udział osób pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo wśród urodzonych w latach 1944–1948 wg BAEL 1993– 2008 (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat i BAEL GUS Wskazana niŜsza aktywność zawodowa odnotowana we wcześniejszych rocznikach została potwierdzona dla kohorty 1949–1953. ZauwaŜalny jest jednak nieco wolniejszy odpływ z rynku pracy osób z młodszej kohorty. Osoby urodzone w latach 1949–1953 reprezentują grupę wiekową 45–49 w badaniu realizowanym w 1998 roku oraz starsze o 5 lat grupy wiekowe w badaniu realizowanym w 2003, 2008 i 2013 roku. W pierwszych z wymienionych badań udział pracujących wynosił 74,9% badanej populacji. W następnych latach udział ten sukcesywnie spadał, do poziomu 24,1% w 2012 roku. NaleŜy podkreślić, Ŝe spadek następował początkowo szybciej (przy przejściu do grupy wiekowej 50– 54), a następnie wolniej niŜ miało to miejsce w starszej kohorcie. Udział osób pracujących w rocznikach 1949–1953 był nieco wyŜszy zarówno w badaniu zrealizowanym w 2008 jak i 2013 roku. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe kohorty roczników 1944–48 oraz 1949–1953 charakteryzowały się zbliŜoną aktywnością ekonomiczną, która zmienia się na korzyść większej aktywności na rynku pracy wraz z kolejnymi rocznikami. Zmniejszanie wskaźnika zatrudnienia następowało równolegle ze wzrostem udziału osób biernych zawodowo, których udział wzrósł z 18,9% do 74,1%. Wzrost ten następował wolniej niŜ obserwowany w przypadku wcześniejszej kohorty 1944–1948. Wyjątkiem ponownie było przejście do grupy 50–54, kiedy odnotowano znacznie wyŜszy niŜ dla starszej kohorty wzrost liczby osób biernych zawodowo. Analiza kohortowa przyczyn bierności zawodowej osób 45+ 113 Wykres 7. Udział osób pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo wśród urodzonych w latach 1949–1953 w badaniu BAEL 1998–2013 (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat i BAEL GUS Istotną róŜnicą w aktywności ekonomicznej obydwu kohort jest stały spadek udziału osób bezrobotnych w starszych rocznikach, w przeciwieństwie do wahań obserwowanych w rocznikach 1949–1953. Udział bezrobotnych w młodszej kohorcie początkowo zwiększył się z 6,3% do 9,3%, aby spaść w 2013 roku do minimalnego poziomu 1,9%. Zjawisko to najprawdopodobniej związane było z ogólną sytuacją na polskim rynku pracy. W 1998 roku stopa bezrobocia w Polsce wg BAEL wyniosła 10,2%, w ciągu kolejnych pięciu lat wzrosła do 19,8%, a następnie w związku z bardzo dobrą koniunkturą gospodarczą oraz przystąpieniem do UE w 2008 roku znacznie spadła do 7,1%. (BAEL GUS, 1998– 2008). Przyczyny bierności zmieniają się jak wcześniej zasygnalizowano w zaleŜności od płci. Dla zachowania aktualności opracowania poddano analizie przyczyny bierności dla kohort osób uroczonych w latach 1949–1953 oraz 1954– 1958. W starszej kohorcie osób urodzonych w latach 1949–1953 najwaŜniejszą przyczyną bierności dla kobiet w wieku 50–54 lat oraz dla męŜczyzn w wieku 50– 59 lat była choroba lub niepełnosprawność. Większość starszych osób, zarówno kobiet jak i męŜczyzn wskazywało natomiast jako przyczynę bierności emeryturę od wieku 55 lat dla kobiet i od 60 lat dla męŜczyzn. MoŜliwość uzyskania świadczeń emerytalnych jest więc faktyczną, bezpośrednią przyczyną bierności zawodowej w Polsce. Oprócz wcześniejszego przechodzenia na emeryturę cechą charakteryzującą kobiety było wskazywanie jeszcze jednej przyczyny bierności zawodowej. Zajmowanie się domem lub opieka nad innymi osobami było najwaŜniejszą przyczyną bierności dla 15,6% kobiet w wieku 50–54 w 2002 roku. W kolejnych latach, przyczyna ta miała marginalne znaczenie i była wskazywana przez znacznie mniejszą część kobiet. NaleŜy przyjąć, Ŝe prawdopodobnie zakres obowiązków 114 Bogumił Czerwiński rodzinnych kobiet (podobnie jak wcześniej wskazana bezpośrednia opieka nad innymi osobami) nie zmienia się tak szybko, więc traktują je jako mniej istotną, bezpośrednią przyczynę dla bierności niŜ uzyskane uprawnienia emerytalne. Generalnie jednak badania budŜetu czasu kobiet i męŜczyzn wskazują znaczny zakres tzw. podwójnego cięŜaru ponoszonego przez aktywne zawodowo kobiety. Osoby te podejmują pracę zawodową i jednocześnie realizują większość obowiązków opiekuńczych i domowych [Głogosz 2007, s. 29]. Utrzymywanie takiej sytuacji w dotychczasowej skali zapewne będzie utrudniało wydłuŜenie aktywności zawodowej kobiet 45+. Wykres 8. Dekompozycja bierności zawodowej wśród osób urodzonych w latach 1949–1953 w badaniu BAEL 2003–2013 (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL GUS Dla późniejszej kohorty roczników 1954–1958 parametry aktywności ekonomicznej wskazywały na nieco wyŜszą aktywność dla osób w tym samym wieku. Przyczyny bierności uległy równieŜ zauwaŜalnym zmianom. Analiza kohortowa przyczyn bierności zawodowej osób 45+ 115 Wykres 9. Dekompozycja bierności zawodowej wśród osób urodzonych w latach 1954–1958 w badaniu BAEL 2003– 2013 (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL GUS NajwaŜniejszą przyczyną bierności męŜczyzn pozostają choroby, wskazując pośrednio na niezmiennie ich gorszą kondycję zdrowotną. Wśród męŜczyzn urodzonych w latach 1954– 1958 nie zaobserwowano jeszcze duŜego znaczenia przypisywanego emeryturze jako przyczynie bierności. WaŜną róŜnicą u męŜczyzn w młodszej kohorcie jest mniej wyraźne łączenie bierności z szeroko rozumianymi „pozostałymi” przyczynami. Z kolei u kobiet ponownie zaobserwowano bardziej zróŜnicowane przyczyny bierności. W młodszych grupach podstawową przyczyną bierności pozostają choroby oraz opieka nad dziećmi i innymi osobami. W 2013 roku w grupie 55–59 pojawia się emerytura jako waŜna przyczyna bierności, aczkolwiek z powodu ograniczenia moŜliwości przechodzenia na wcześniejszą emeryturę nie tak waŜna, jak w starszej kohorcie. 4. Zmiany przyczyn bierności w kohortach Analizując zmiany, jakie nastąpiły w pięcioletniej perspektywie związanej z przejściem poszczególnych kohort do kolejnych przedziałów wiekowych zwracają uwagę odmienne zachowania kobiet i męŜczyzn. Młodsi męŜczyźni (50–54 lata) z kohorty 1954–1959 częściej niŜ wcześniejsze roczniki uzasadniają bierność emeryturą. W przypadku kobiet młodsza kohorta rzadziej uzasadnia swoją bierność w tak duŜym stopniu chorobą lub opieką nad domem i rodziną, częściej za to pojawiają się trudno do zidentyfikowania inne powody osobiste oraz pozostałe przyczyny. 116 Bogumił Czerwiński Wykres 10. Zmiany przyczyn bierności zawodowej wśród osób urodzonych w latach 1949–1953 oraz 1954–1958 w grupie wiekowej 50–54 (w pkt. proc.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL GUS Starsi męŜczyźni (55–59 lat) z kohorty 1953–1957 częściej uzasadniają bierność chorobą, jednocześnie rzadziej uzasadniając ją bezpośrednio moŜliwością uzyskania świadczeń emerytalnych. W przypadku kobiet nastąpiła najbardziej zauwaŜalna zmiana. Młodsza kohorta zdecydowanie rzadziej uzasadnia swoją bierność emeryturą (29,0% w stosunku do 62,4% w 2008r.), wskazując częściej na wszystkie pozostałe przyczyny. ZauwaŜalne w ich przypadku są efekty likwidacji wcześniejszych emerytur zastąpionych przez emerytury pomostowe. Wykres 11. Zmiany przyczyn bierności zawodowej wśród osób urodzonych w latach 1949–1953 oraz 1954–1958 w grupie wiekowej 55–59 (w pkt. proc.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL GUS Analiza kohortowa przyczyn bierności zawodowej osób 45+ 117 Efektem spadku bierności zawodowej jest nieco wolniejsze odejście z rynku kolejnych kohort, sukcesywnie zasilających grupę osób biernych zawodowo. ZauwaŜalne są ponadto zmieniające się w ramach kohort przyczyny wskazanej bierności. Zaobserwowane róŜnice w większym stopniu dotyczą kobiet, które z powodu zmian ograniczających dostęp do wcześniejszych świadczeń emerytalnych, zdecydowanie rzadziej przechodzą w stan bierności zawodowej z powodu emerytury. Z kolei męŜczyźni w kolejnych rocznikach stosunkowo rzadziej stają się biernymi z powodu choroby. Podsumowanie Znaczenie osób dojrzałych na rynku pracy w związku z oczywistymi zmianami demograficznymi wzrasta i moŜna oczekiwać, iŜ w kolejnych latach będą oni coraz waŜniejszymi podmiotami na tym rynku. NaleŜy zakładać, Ŝe podniesienie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku dojrzałym jest niezbędne, zarówno z ekonomicznego, jak i społecznego punktu widzenia [Błędowski 2013, s. 61]. Na podstawie przeprowadzonych analiz moŜna jednak zaobserwować, Ŝe w Polsce procesy te przebiegają w stosunkowo wolnym tempie. Przeprowadzone analizy pozwalają stwierdzić, Ŝe: ― Wartości współczynników aktywności zawodowej oraz wskaźników zatrudnienia dla osób w wieku 45+ rosną w ostatnich latach. Pozytywne zjawiska mają szanse stać się tendencjami, które zmienią sytuację osób dojrzałych na rynku pracy. ― Podstawowym obszarem, w którym cały czas obserwowane są negatywne zjawiska jest bierność zawodowa kobiet. Pojawiają się jednak pierwsze symptomy zmniejszenia bierności kobiet. ― Bierność zawodowa osób dojrzałych wynika przede wszystkim z dostępności świadczeń emerytalnych oraz złego stanu zdrowia. WaŜną przyczyną w przypadku kobiet są ponadto obowiązki związane z domem i opieką nad innymi osobami. ― Występują niewielkie zmiany aktywności ekonomicznej w ramach kolejnych kohort osób starszych. Kolejne kohorty charakteryzują się jednak coraz wyŜszymi wskaźnikami aktywności zawodowej i współczynnikami zatrudnienia. MoŜe to świadczyć o zmianach wobec zatrudnialności, występujących w kolejnych rocznikach osób w wieku 45+. ― Bezpośrednimi przyczynami bierności zawodowej w kolejnych kohortach coraz rzadziej staje się emerytura (dla kobiet) i choroba (dla męŜczyzn). Bibliografia 1. 2. Balicki A. (1997), Zastosowanie metod analizy kohortowej do badania czasu pozostawania bez pracy, Wiadomości statystyczne, nr 7, s. 55. Bieszk-Stolorz B. (2012), Determinanty bierności zawodowej osób niepełnosprawnych w Polsce, Optimum. Studia ekonomiczne, nr 55, s.151–152. 118 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Bogumił Czerwiński Błędowski P. (2013), Aktywność zawodowa osób w starszym wieku, W. M. Kiełkowska (red.) Rynek pracy wobec zmian demograficznych Warszawa: Instytut Obywatelski, s. 61. Głogosz D. (2007), Godzenie obowiązków rodzinnych z zawodowymi wyzwaniem dla polityki rodzinnej, Polityka społeczna nr 401, s. 29. Klimkiewicz A. (2009), Społeczno-prawne uwarunkowania aktywności zawodowej osób w wieku 50+ na rynku pracy, Polityka społeczna nr 419, s.6. Kryńska E. (2006), WydłuŜanie Ŝycia zawodowego na polskim rynku pracy, Polityka społeczna nr 390, s.2. Kryńska E. i inni (2013), Diagnoza obecnej sytuacji kobiet i męŜczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź: Uniwersytet Łódzki (Badanie CATI realizowane w ramach projektu). Wieteska S. (2012), Zastosowanie analizy kohortowej do oceny stopnia zaspokojenia potrzeb ubezpieczeniowych na Ŝycie, W. M. Plich, red. Metody ilościowe w Krajowych Ramach Kwalifikacji, Łódź, Instytut Ekonometrii Uniwersytetu Łódzkiego, s. 164–165. The 2012 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the 27 EU Member States (2010–2060) (2012), Brussels, European Union, s .99. Bazy danych Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (1992–2013), Główny Urząd Statystyczny, dostęp: 9– 13.06.2014 na serwerze MPiPS COHORT STUDY OF THE CAUSES OF INACTIVITY PEOPLE AGED 45+ Abstract Demographic changes following in last years in developed countries pose new challenges for researchers and the practicians of the labour market. One of the most noticeable consequences of "aging societies" is prolonged inactivity. At the same time at a slower pace is the process of prolongation of activity. From the point of view of the stability of the pension system is important to identify the causes of early transition to retirement in a state of inactivity. Analysis of causes of professional passivity persons in age 45 is the aim of the study+ using cohort study. Identification basic parameters of the activity of the economic population in the pre-retirement age were identified for the realization of this aim. Passive persons were subjected for the analysis with special regard of the causes of passivity, taking under the attention the differentiation because of the sex. The changes of the parameters of the activity of the economic population were presented with the regard of changes setting in cohorts. In-depth analysis was the cause of passivity in different cohorts, with a particular focus on the most important causes of economic inactivity which are receiving retirement benefits, and poor health. The analysis of the causes of economic inactivity was conducted on the basis of the statistical data (first of all BAEL GUS and Eurostat) in years 1992–2013. Keywords: labour market, aging, professional activity, economic inactivity ELASTYCZNE FORMY ZATRUDNIENIA JAKO INSTRUMENT STYMULOWANIA AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB STARSZYCH Katarzyna Bałandynowicz-Panfil36, Ewa Patra 37 Streszczenie Starzenie się społeczeństw niesie za sobą liczne społeczne i ekonomiczne konsekwencje. Jednym z nich są zmiany zachodzące na rynku pracy. Coraz częściej obserwowane niedobory ilościowe i jakościowe w połączeniu z sytuacją budŜetu państwa, wymuszają podjęcie działań na rzecz zwiększenia i wydłuŜenia aktywności zawodowej osób starszych. Zarówno na poziomie państwa, jak i poszczególnych przedsiębiorstw stosowane są juŜ liczne narzędzia zachęcające do takiej aktywności. Przedmiotem analizy niniejszego opracowania jest diagnoza poziomu wykorzystania atypowych form zatrudnienia jako narzędzia umoŜliwiającego wzrost stopy aktywności zawodowej osób starszych w Polsce na tle wybranych krajów Unii Europejskiej. Formy te, ze względu na swoją wysoką elastyczność, stanowić mogą, alternatywne w stosunku do tradycyjnych rozwiązanie, pozwalające na lepsze dostosowanie się do indywidualnych potrzeb starszych wiekiem pracowników, ograniczenie nadal silnych barier ich aktywności przy jednoczesnych rosnących potrzebach rynku pracy. Przeprowadzone rozwaŜania obejmują m.in. ocenę dotychczasowego poziomu stosowania wybranych elastycznych form zatrudnienia pracowników w starszym wieku, analizę porównawczą z wybranymi rynkami europejskimi oraz wnioski, równieŜ z uwzględnieniem aspektów teoretycznych. RozwaŜania prowadzą do konkluzji o niedocenieniu nietypowych form zatrudnienia w stymulowaniu aktywności zawodowej osób starszych. Słowa kluczowe: rynek pracy, starzenie się społeczeństw, elastyczne formy zatrudnienia, elastyczność rynku pracy, aktywność zawodowa. Wstęp W niniejszym opracowaniu analizie poddane zostały zmiany zachodzące na rynku pracy w perspektywie starzenia się społeczeństw. Temat ten jest szeroko omawiany zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze przedmiotu a analizy 36 37 Instytut Handlu Zagranicznego, Uniwersytet Gdański. Państwowa WyŜsza Szkoła Zawodowa w Elblągu. 120 Katarzyna Bałandynowicz-Panfil, Ewa Patra zmian struktury wiekowej ludności jednoznacznie wskazują na wzrost odsetka osób starszych38 w społeczeństwie. Stosunek osób w wieku 65 lat i więcej do populacji ogółem przekroczył juŜ granicę 20% (przede wszystkim kraje wysokorozwinięte) i stale dynamicznie rośnie (szczególnie w krajach rozwijających się). Prognozuje się dalsze zmiany w tym zakresie, które mają istotny wpływ równieŜ dla funkcjonowania rynku pracy poprzez: ― depopulację zasobów pracy ― niedobory ilościowe i jakościowe ― wzrost odsetka niemobilnych zasobów pracy. Depopulacja zasobów pracy, czyli spadek liczby ludności w tzw. wieku produkcyjnym jest naturalną konsekwencją zmian struktury wiekowej, a przede wszystkim zbyt niskiej stopy dzietności kobiet [Jóźwiak 2013, s.11]. W konsekwencji, coraz mniej liczne roczniki zasilają zasoby pracy, natomiast znaczny odsetek osób aktywnych zawodowo osiąga wiek emerytalny i przechodzi w stan bierności ekonomicznej. Niewystarczająco liczne zasoby pracy prowadzą do występowania niedoborów ilościowych (generalnego braku odpowiedniej liczby osób chętnych i mogących podjąć zatrudnienie w odpowiedzi na zapotrzebowanie rynku pracy) oraz jakościowych, czyli braku osób o odpowiednich kompetencjach. Zmianie ulega równieŜ struktura wiekowa zasobów pracy. Rosnący udział starszych pracowników prowadzą do zmian w strategiach zarządzania personelem, konieczności dopasowania stanowisk pracy, struktury organizacji i polityki przedsiębiorstw w kierunku pełniejszego wykorzystania potencjału tej grupy pracowników. Współczesne procesy demograficzne powinny być rozpatrywane jako wyzwanie, gdyŜ nie mają jednoznacznego negatywnego czy pozytywnego wymiaru. Z punktu widzenia zapotrzebowania rynku pracy oraz finansów publicznych państwa (szczególnie w odniesieniu do potrzeb systemów ubezpieczenia społecznego oraz zmniejszonych dochodów budŜetowych) starzenie się społeczeństw jest jednak powaŜnym problemem ekonomicznym, z którym zmagają się podmioty na róŜnych płaszczyznach: poszczególnych przedsiębiorstw, branŜ, sektorów gospodarek krajowych i ugrupowań międzynarodowych. Aby sprostać wyzwaniom starzenia się społeczeństw opracowywane są kolejne strategie i załoŜenia do polityki państw. RównieŜ w Polsce opracowywane są kolejne rozwiązania w kierunku podniesienia poziomu aktywności zawodowej osób powyŜej 50 roku Ŝycia39. NaleŜą do nich m.in. reformy emerytalne, reformy rynku pracy oraz takie strategie jak: Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia 38 Najczęściej przyjmuje się jako granicę wieku starszego 65 rok Ŝycia. Jest to jednak wartość umowna i w zaleŜności od dziedziny nauki mogą być przyjmowane niŜsze lub wyŜsze pułapy (np. w marketingu starsi konsumenci to osoby w wieku 45 lat i więcej; w odniesieniu do rynku pracy starsi pracownicy to osoby w wieku 50-55 lat i więcej). 39 Szerzej na temat polityki zwiększania aktywności zawodowej osób starszych w: [BałandynowiczPanfil 2005; Reday-Mulvey 2005]. Elastyczne formy zatrudnienia jako instrument stymulowania aktywności … 121 na lata 2012–2014, Program Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+40, czy ZałoŜenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce w latach 2014–202041. Niezmiernie ciekawe badania w zakresie spadku podaŜy pracy w przyszłości przeprowadził P. Strzelecki [2013, s.13–23]. W przyjętych scenariuszach autor analizował moŜliwe działania, mające zahamować depopulację zasobów pracy. Kluczowe wnioski to: ― istotne zahamowanie spadku podaŜy pracy byłoby moŜliwe przy natychmiastowym wzroście stopy dzietności do poziomu prostej zastępowalności (2,1) lub przynajmniej poziomu 1,8 – co nie jest realne; ― podwyŜszenie wieku emerytalnego (nawet do poziomu 70 lat w roku 2060) nieco ogranicza tendencję spadkową wielkości podaŜy pracy, ale w niewielkim stopniu; istotne w tym zakresie byłoby dopiero osiągniecie niewyobraŜanego pułapu 76 lat; ― skala migracji zastępczej na pobyt stały musiałaby znacznie przewyŜszać 5 mln osób, przy jednoczesnym corocznym dodatnim saldzie migracji o 100 tys. osób; ― podwyŜszenie współczynnika aktywności zawodowej do poziomu krajów najbardziej pod tym względem rozwiniętych42 jest najbardziej realnym scenariuszem i moŜe w pewnym stopniu ograniczyć depopulację osób w wieku produkcyjnym, jednak nie w pełni i nie rozwiązując przyczyn spadku podaŜy pracy. Z punktu widzenia niniejszych rozwaŜań, kwestia aktywności zawodowej osób starszych jest niezbędnym elementem składowym działań, na rzecz utrzymania konkurencyjności gospodarki w obliczu starzenia się społeczeństw, m.in. poprzez ograniczenie tempa spadku podaŜy pracy. 1. Elastyczne formy zatrudnienia – uwagi ogólne Negatywne konsekwencje starzenia się społeczeństw skłaniają do podejmowania polityki kształtowania aktywności zawodowej osób starszych. W ramach stosowanych rozwiązań państwo moŜe wykorzystać szereg dostępnych instrumentów z zakresu: ― działań w obszarze reform systemów emerytalnych i socjalnych; ― przeciwdziałania dyskryminacji oraz promowania zatrudnienia osób starszych; 40 Program „Solidarność Pokoleń…” został przyjęty przez Radę Ministrów 25 marca 2010, opublikowany w Biuletynie Informacji Publicznej. 41 ZałoŜenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014–2020 zostały przyjęte 24 grudnia 2013 r. uchwałą nr 238 Rady Ministrów i opublikowane w Monitorze Polskim 4 lutego 2014 r. (Poz. 118). 42 Do grupy krajów o najwyŜszym wskaźniku zatrudnienia osób starszych w Europie w 2013r. naleŜą: Szwecja (73,6%), Niemcy (63,5%), Estonia (62,6%), Dania (61,7%), Holandia (60,1%) i W. Brytania (59,8%). Dla porównania, w Polsce wyniósł on 40,6% [Employment rate… 2014]. 122 Katarzyna Bałandynowicz-Panfil, Ewa Patra działań na rzecz większej zdolności do pracy osób starszych. Wymienione obszary obejmują szeroki pakiet działań z zakresu zmian legislacyjnych, systemowych, kształtowania postawy wobec roli osób starszych w społeczeństwie, ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy. Jednymi z działań na rzecz promocji zatrudnienia i wzrostu aktywności zawodowej osób starszych jest rozpowszechnianie elastycznych form i warunków zatrudnienia osiąganych między innymi dzięki nowoczesnemu prawu pracy, układom zbiorowym i organizacji pracy43. Są one jednym z elementów modelu flexicurity44 rozumianego jako zespół rozwiązań w zakresie zatrudnienia, które łączą elastyczność z bezpieczeństwem i stabilnością pracy. Rosnącej popularności nietypowych form zatrudnienia towarzyszy powstawanie wielu ich odmian i postaci [Makowski 2006, s.14–15]. MoŜna je pogrupować według określonych kryteriów, co powoduje, iŜ mówi się o sposobach zatrudnienia, które są nietypowe ze względu na: ― okres obowiązywania umowy o pracę; ― wymiar czasu pracy; ― miejsce wykonywania pracy; ― szczególną konfigurację podmiotową. Do głównych form nietypowego zatrudnienia moŜna zaliczyć: pracę na podstawie umów terminowych, zatrudnienie tymczasowe, pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy, pracę dorywczą, wypoŜyczanie pracowników, dzielenie pracy, pracę na wezwanie, czy pracę w domu. Cechą łączącą pracownicze formy nietypowego zatrudnienia jest świadczenie pracy w ramach stosunku pracy rozumianego jako zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, a pracodawcy do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem. Do form nietypowego zatrudnienia niepracowniczego, świadczonego na podstawie umów cywilnoprawnych zalicza się np.: własną działalność, czy umowę zlecenie45. ― 2. Poziom wykorzystania umów terminowych 43 Elastyczne formy zatrudnienia (nietypowe) definiuje się w opozycji do modelu klasycznego (typowego). Typowy model umowy o pracę występuje wówczas, gdy jest to umowa zawarta na czas nieokreślony, w pełnym wymiarze czasu bez określonego terminu jej zakończenia, a pracownik pozostaje z tego tytułu wyłącznie w relacji z pracodawcą. Ta forma zatrudnienia jest kojarzona z poczuciem bezpieczeństwa. O typowości umowy o pracę świadczą zatem pewne cechy, jakimi charakteryzuje się taki stosunek. Cechy te powinny występować łącznie, brak którejkolwiek z nich rodzi nietypowy stosunek zatrudnienia. 44 Pozostałe komponenty to: kompleksowe strategie uczenia się przez całe Ŝycie, skuteczna aktywna polityka rynku pracy oraz nowoczesne systemy zabezpieczenia społecznego [Szuwarzyński 2009, s.19-21]. Szerzej na temat modelu flexicurity w: [Komunikat Komisji… 2007]. 45 W dalszej części opracowania omówione zostaną jedynie wybrane formy elastycznego zatrudnienia, które wydają się być istotne biorąc pod uwagę zakres ich stosowania na rynku pracy w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Elastyczne formy zatrudnienia jako instrument stymulowania aktywności … 123 Jedną z form elastycznego zatrudnienia są umowy terminowe. Ich kwestię reguluje w polskim prawie między innymi kodeks pracy, w którym wyróŜnia się trzy rodzaje tego typu umów: umowę na okres próbny, na czas wykonywania określonej pracy oraz na czas określony. Podstawową formą umowy terminowej jest jednak umowa na czas określony. Czas trwania tej umowy jest określony przez strony, najczęściej przez wskazanie daty końcowej lub okresu, na jaki została zawarta46. Odsetek osób zatrudnionych w Polsce na podstawie umowy na czas określony utrzymuje się od kilku lat na wysokim poziomie, co czyni z Polski lidera tej strategii elastyczności Tabela 1). Tabela 1. Zatrudnienie na podstawie umów terminowych w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2002–2013 Umowy na czas określony (%) Lata 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 UE 27 12,3 12,7 13,3 14,0 14,5 14,6 14,2 13,6 13,9 14,1 13,7 13,8 Polska 15,4 19,4 22,7 25,7 27,3 28,2 27,0 26,5 27,3 26,9 26,9 26,9 Hiszpania 31,8 31,8 32,5 33,3 34,0 31,7 29,3 25,4 24,9 25,3 23,6 23,4 Portugalia 21,5 20,6 19,8 19,5 20,6 22,4 22,8 22,0 23,0 22,2 20,7 21,5 Holandia 14,4 14,5 14,8 15,5 16,6 18,1 18,2 18,2 18,5 18,4 19,5 20,6 Szwecja 15,2 15,1 15,5 16,0 17,3 17,5 16,1 15,3 16,4 17,0 16,4 16,9 Niemcy 12,0 12,2 12,4 14,2 14,5 14,6 14,7 14,5 14,7 14,7 13,9 13,4 Dania 9,1 9,3 9,5 9,8 8,9 9,1 8,5 8,7 8,4 8,8 8,5 8,8 Rumunia 1,0 2,0 2,5 2,4 1,8 1,6 1,3 1,0 1,1 1,5 1,7 1,5 Litwa 7,2 7,2 6,3 5,5 4,5 3,8 2,4 2,3 2,4 2,7 2,6 2,7 Estonia 2,7 2,5 2,6 2,7 2,7 2,1 2,4 2,5 3,7 4,5 3,7 3,5 Bułgaria 5,3 6,5 7,4 6,4 6,2 5,2 5,0 4,7 4,5 4,1 4,5 5,7 Źródło: [Employees… 2014] Jak wynika z tabeli 1, odsetek pracowników czasowych w poszczególnych państwach UE jest znacznie zróŜnicowany. Polska jest krajem, w którym popularność tego rozwiązania jest najwyŜsza w ogóle pracowników najemnych (26,9 % przy średniej 13,8% dla UE27). Tak częste jego stosowanie moŜna tłumaczyć między innymi faktem, iŜ polską regulację umów terminowych cechuje znaczna elastyczność w stosunku do rozwiązań stosowanych w innych krajach UE47. Z zasady niedyskryminacji i promocji równości w zatrudnieniu wynika jednak, Ŝe pracownicy zatrudnieni na czas określony nie mogą być traktowani gorzej w zakresie warunków pracy niŜ porównywalni pracownicy zatrudnieni na czas nieokreślony[art. 18³ª § 1 k.p.] 46 Polski kodeks pracy nie ustala maksymalnego czasu trwania tej umowy - Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.). 47 W niektórych państwach UE uzaleŜnia się moŜliwość zawarcia umowy terminowej od wystąpienia przyczyny, uzasadniającej terminowy charakter zatrudnienia. W razie braku takiej przyczyny umowę uwaŜa się za zawartą na czas nieokreślony. Szerzej w: [Hajn 2003, s.60]. 124 Katarzyna Bałandynowicz-Panfil, Ewa Patra Znaczący udział pracowników czasowych w ogóle zatrudnionych występuje takŜe w Hiszpanii48 (23,45%) i Portugalii (21,5%), Holandii (20,6%) oraz w Szwecji (16,9%). Kontrakty czasowe cieszą się zatem popularnością zarówno w państwach przechodzących pewne trudności na rynkach pracy, jak i w tych, znanych z korzystnej sytuacji i sukcesów we wdroŜeniu rozwiązań z obszaru flexicurity. Niski odsetek umów czasowych charakteryzuje natomiast nowe państwa członkowskie – szczególnie Rumunię (1,5%), Litwę (2,7%), Estonię (3,5%) i Bułgarię (5,7%). Wydaje się zatem, Ŝe wysoki poziom rozwoju gospodarczego wiąŜe się z dość powszechnym stopniem rozpowszechnienia umów czasowych, choć są wyjątki – stanowią one jedynie 6,2% zawieranych umów w Wielkiej Brytanii i 7,1% w Luksemburgu oraz niewiele ponad 8% w Belgii (8,2%) i Danii (8,8%). JeŜeli podda się analizie strukturę wiekową osób zatrudnionych na podstawie umów terminowych (Tabela 2), to widać, Ŝe dominującą grupą jej odbiorców są osoby młode – w ten sposób było zatrudnionych 42,4% pracowników w wieku 15– 24 lata [Pańków 2012, s.18]. Osoby w wieku 25–54 lata stanowiły 11,6% pracowników czasowych, a te w wieku 55 lat i więcej jedynie 6,8% tej grupy zatrudnionych [European social… 2013, s.141]. Tabela 2. Pracujący na podstawie umów terminowych według wieku w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2011r. Kraj Zatrudnieni na podstawie umów terminowych wg kategorii wieku ( % wszystkich zatrudnionych) 15 –24 lata 25 – 54 lata 55 –64 lata UE 27 42,4 11,6 6,8 Polska 65,6 23,8 19,1 Hiszpania 61,4 24,6 10,4 Portugalia 57,2 20,3 11,0 Słowenia 74,5 13,4 11,0 Szwecja 56,8 12,0 6,5 Belgia 34,3 6,9 4,0 Dania 22,1 6,9 3,6 Luksemburg 34,5 5,7 3,2 Bułgaria 7,6 3,7 4,4 Źródło: [European social… 2013, s.141] Jako, Ŝe udział umów terminowych jest najwyŜszy w Polsce spośród wszystkich krajów Unii, jest on takŜe znaczący dla starszych pracowników 48 W maju 2006r. podpisano w Hiszpanii kompleksowe, obowiązujące do końca 2007r. porozumienie pomiędzy partnerami społecznymi ze wsparciem rządu, ograniczające nadmierne stosowanie umów na czas nieokreślony i zmniejszające wymogi wobec pracodawców. Szerzej: [Witkowska, Bieńkowski 2008, s.394]. Elastyczne formy zatrudnienia jako instrument stymulowania aktywności … 125 w wieku powyŜej 55 lat. Wydaje się jednak, Ŝe nie wpływa to w istotnym stopniu na poziom ich aktywności zawodowej, czego potwierdzeniem moŜe być stosunkowo niewielki udział umów czasowych wśród analogicznej grupy szwedzkich pracowników, charakteryzujących się od wielu lat najwyŜszym wskaźnikiem zatrudnienia (73,6% w 2013r.). Co więcej, poza regulacjami prawnymi, trudno jest wyróŜnić inne kryteria popularności kontraktów czasowych w poszczególnych krajach Unii, które moŜna by odnieść do innych cech, tj. poziom rozwoju gospodarczego, czy sytuacja na rynku pracy, a które jednoznacznie uzasadniałyby skalę stosowania tej formy nietypowego zatrudnienia. 3. Praca w niepełnym wymiarze czasu Elastyczną formą zatrudnienia, ze względu na wymiar czasu pracy, jest zatrudnienie wykonywane w niepełnym wymiarze czasu. W poszczególnych krajach Wspólnoty obowiązują róŜne definicje tej formy zatrudniania, stąd uzasadnione wydaje się sięgnięcie po definicję zawartą w konwencji MOP nr 175 z 1994 oraz w dyrektywie UE nr 97/81 z 15 grudnia 1997 r.49. Według artykułu 1a konwencji, pracownikiem zatrudnionym w niepełnym wymiarze czasu jest pracownik, którego normalny czas pracy jest krótszy od czasu pracy pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze i znajdujących się w porównywalnej sytuacji50. Podobnie, według definicji przyjętej we wspomnianej dyrektywie, osoba pracująca w niepełnym wymiarze to taka, której normalna liczba godzin pracy liczona tygodniowo lub w przyjętym okresie rozliczeniowym krótszym od jednego roku jest niŜsza niŜ normalna liczba godzin pracy porównywalnej osoby pracującej na pełnym etacie [Dyrektywa 1997]51. W 2012r. odsetek osób w wieku 15–64 lata pracujących w niepełnym wymiarze czasu wyniósł w UE 19,2%. Pracownicy ci dominowali w Holandii – 49,2%, oraz w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Szwecji, Belgii i Danii, gdzie stanowili około 25% wszystkich zatrudnionych. Ta forma zatrudnienia pozostała mało popularna na rynku pracy w Bułgarii – 2,2%, czy Słowacji – 4,0%. Wśród pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu przewaŜały kobiety – stanowiły one 31,9% wszystkich pracujących kobiet w wieku 15–64 lata (i aŜ 49 Dyrektywa Rady 97/81/WE z dnia 15 grudnia 1997 r. dotycząca Porozumienia ramowego dotyczącego pracy w niepełnym wymiarze godzin została zawarta przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców (UNICE), Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP) oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych(ETUC). 50 Konwencja Nr 175 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca pracy w niepełnym wymiarze czasu została przyjęta na Konferencji Ogólnej Międzynarodowej Organizacji Pracy, zwołanej w Genewie przez Radę Administracyjną Międzynarodowego Biura Pracy i zebrana tam w dniu 7 czerwca 1994 r. na osiemdziesiątej pierwszej sesji. Weszła w Ŝycie 28 lutego 1998 r. Tekst konwencji dostępny na: [Convention concerning… 1998]. 51 Na podkreślenie zasługuje postanowienie dyrektywy, zgodnie z którym odmowa pracownika przejścia z pełnego etatu pracy do pracy w niepełnym wymiarze lub na odwrót nie powinna sama w sobie stanowić przyczyny uzasadniającej rozwiązanie umowy o pracę. 126 Katarzyna Bałandynowicz-Panfil, Ewa Patra 76,9% wszystkich zatrudnionych Holenderek52). Dla męŜczyzn proporcja ta w 2012r. wynosiła 8,4%. Analizując strukturę wieku osób pracujących w niepełnym wymiarze pracy w IV kwartale 2013r. w Polsce moŜna zauwaŜyć, iŜ osoby w wieku 55 lat i więcej dominowały wśród tej grupy zatrudnionych. MoŜna zatem przypuszczać, iŜ ta forma elastycznego zatrudnienia jest dla nich wyjątkowo korzystna i umoŜliwia aktywne uczestnictwo w rynku pracy. Spośród 389 tys. osób pracujących 1–19 godzin tygodniowo 149 tys. stanowili starsi pracownicy. W grupie 481 tys. osób pracujących 20–29 godzin tygodniowo osoby w wieku 55 lat i więcej stanowiły 154 tys., a wśród 271 tys. osób pracujących co najmniej 30 godzin ich liczba wyniosła 79 tys. osób. Wśród pracowników w analizowanej grupie wiekowej zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu dominowały kobiety i tak 89 tys. kobiet pracowało do 19 godzin tygodniowo (59 tys. męŜczyzn), 84 tys. w wymiarze 20–29 godzin tygodniowo (70 tys. męŜczyzn) oraz 45 tysięcy kobiet pracowało co najmniej 30 godzin (34 tys. męŜczyzn) [Aktywność ekonomiczna 2014, s.102]. 4. Samozatrudnienie Kolejną, istotną z punktu widzenia aktywności zawodowej starszych pracowników, formą elastycznego zatrudnienia jest samozatrudnienie. Liczba osób samozatrudnionych na rynkach pracy w poszczególnych krajach UE ulegała na przestrzeni ostatnich lat nieznacznym zmianom. W 2000r. stanowiły one 15,8% zatrudnionych, w 2011r. 14,4 %53, a w 2012r. 15,2% wszystkich pracowników. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe kaŜde z państw członkowskich definiuje samozatrudnienie inaczej. Samozatrudnienie jest w polityce zatrudnienia większości państw UE oraz w indywidualnych strategiach aktywności ekonomicznej poszczególnych osób traktowane jest ono jako ucieczka przed bezrobociem w okresie kryzysu. Wspieranie samozatrudnienia oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest z kolei postrzegane przez poszczególne państwa UE jako narzędzie słuŜące do walki z kryzysem ekonomicznym. Jak wynika z badań Eurobarometru, 49% osób, które otworzyły własną działalność kierowało się moŜliwością rozwoju i realizacji związaną z większymi zarobkami i elastycznością w działaniu, natomiast 29% rozpoczęło własną działalność, poniewaŜ zmusiły je do tego okoliczności54. Jednak, po pewnym wzroście liczby 52 Szerzej na temat specyfiki czasu pracy w Holandii w: [Bosch, Deelen, Euwals 2008]. W 2011r. najwięcej osób samozatrudnionych występowało w: Grecji (30,4%), we Włoszech (22,5%), Polsce (18,5%) i Rumunii (17,9%); najmniej odnotowano ich w Danii (8,45), Estonii (8,0%) i Luksemburgu (7,7%). Szerzej w: [European social…. s.140]. 54 Z własnej woli najchętniej firmy otwierali mieszkańcy Danii i Holandii (81% i 78%), a najczęściej zmuszeni okolicznościami byli mieszkańcy Estonii, Bułgarii i Grecji (36-39%). Respondenci większości krajów uznali, Ŝe jedną z przyczyn załoŜenia przez nich firmy była moŜliwość zmniejszenia opłat podatkowych i składek (Austria, Belgia, Cypr, Czechy, Francja, Grecja, 53 Elastyczne formy zatrudnienia jako instrument stymulowania aktywności … 127 osób samozatrudnionych, ta liczba często zaczyna spadać, poniewaŜ wiele w ten sposób powstałych firm nie radzi sobie na rynku w dłuŜszej perspektywie czasu. Raporty krajowe pokazują, Ŝe osoby samozatrudnione mają tendencję do przechodzenia do szarej strefy lub w stan bierności zawodowej, poniewaŜ rynek jest juŜ nasycony małymi firmami [Petelczyc, Roicka 2013, s.77]. Analizując wiek pracowników samozatrudnionych w 27 krajach Unii (Tabela 3), moŜna zauwaŜyć, Ŝe przewaŜają wśród nich osoby w wieku 50–64 lata, które w 2012r. stanowiły 19,2% wszystkich pracujących w tej kategorii wiekowej (w wieku powyŜej 65 lat aŜ 49%). Udział pracowników samozatrudnionych w wieku 15–24 lata wynosił 4,3%, a w wieku 25–49 lat 13,9% wszystkich pracujących [Self employed… 2013]. Tabela 3. Samozatrudnieni według wieku w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2012r. Kraj UE 27 Portugalia Włochy Rumunia Grecja Belgia Polska Słowacja Łotwa Estonia Udział pracowników samozatrudnionych w ogóle pracujących wg wieku (%) 15– 24 lata 26 – 49 lat 50 – 64 lat 65 lat i więcej 4,3 13,9 19,2 49,0 4,8 13,3 28,9 86,1 12,2 21,8 25,8 74,5 10,7 15,9 27,0 67,4 9,2 27,4 45,2 65,1 4,5 12,7 16,3 61,6 5,5 17,4 24,9 44,9 10,6 15,5 16,0 25,9 3,2 10,4 12,1 18,2 3,6 8,8 8,4 10,7 Źródło: [Self employed… 2013]. Jak wynika z tabeli 3, odsetek osób samozatrudnionych w wieku 50–64 lata był w 2012r. w Polsce na poziomie nico powyŜej średniej UE27, natomiast tych w wieku 65 lat i więcej właściwie się z nią pokrywał. Poddając jeszcze bardziej szczegółowej analizie udział starszych pracowników w tej grupie moŜna stwierdzić, iŜ pod koniec 2013r. spośród 2879 tys. osób samozatrudnionych 679 tys. stanowiły osoby starsze, z czego 373 tys. te w wieku 55–59 lat, 195 tys. w wieku 60–64 lata, a 111 tys. osoby w wieku 65 lat i więcej. W kaŜdej z analizowanych grup wiekowych wśród samozatrudnionych dominowali męŜczyźni i tak w grupie wiekowej 55–50 lat ich udział wynosił 265 tys. osób w stosunku do 108 tys. kobiet, w grupie 60–64 lata 145 tys. wobec 50 tys. kobiet, a w grupie 65 lat i więcej 73 tys. do 38 tys. kobiet. ZawęŜając analizowaną grupę samozatrudnionych osób do kategorii pracodawców, których w omawianym okresie było w Polsce 659 tys., moŜna stwierdzić, Ŝe udział w niej starszych osób ulega znacznemu zmniejszeniu (choć 157 tys. pracodawców to osoby w wieku 55 lat i więcej) i wynosił odpowiednio: Hiszpania, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Wielka Brytania, Włochy) [ Self-employment… 2010, s.5]. 128 Katarzyna Bałandynowicz-Panfil, Ewa Patra 86 tys. dla osób w wieku 55– 59 lata, 49 tys. dla osób w wieku 60–64 lata oraz 22 tys. dla najstarszych uczestników rynku pracy [Aktywność ekonomiczna 2014, s.89]. Podsumowanie – kluczowe wnioski Problem starzenia się społeczeństw i zachodzące w zawiązku z nim zmiany na rynkach pracy są jednym z kluczowych wyzwań współczesnych gospodarek i związanych z nimi polityk rynków pracy. Jako jedną z form działań na rzecz wzrostu zatrudnienia i aktywności zawodowej osób starszych wskazuje się tą związaną z rozpowszechnianiem elastycznych form zatrudnienia. Mogłyby one stanowić skuteczne rozwiązanie problemu niskiej aktywności zawodowej osób starszych w perspektywie licznych barier tej aktywności, zarówno w charakterze niskiej motywacji do pozostania na rynku pracy, bądź wejścia/powrotu w struktury aktywnych zasobów pracy55. Co więcej, wyniki badań, według których, osoby w wieku 45 lat i więcej istotnie róŜnią się w zaleŜności od swojego statusu na rynku pracy, wskazują na to, Ŝe osoby pracujące w tym przedziale wiekowym odznaczają się wyŜszym przeciętnym poziomem kapitału ludzkiego [Aktywność ekonomiczna…, 2014, s.39], lepszym subiektywnym stanem zdrowia [SHARE 2009, s.9; Kalwij, Vermeulen 2005] oraz niŜszymi obciąŜeniami wynikającymi z konieczności/chęci opieki nad osobami zaleŜnymi [Kotowska 2008, s.24–29; Sprawowanie opieki…, 2008]. Nietypowe formy zatrudnienia mogłyby zatem stanowić alternatywę w stosunku do bierności zatrudnienia, ułatwiając godzenie Ŝycia zawodowego i rodzinnego, równieŜ w aspekcie dbania o zdrowie lub elastyczność zatrudnienia tej grupy wiekowej w zaleŜności od zapotrzebowania rynku pracy na odpowiednie kompetencje. RóŜnorodność odmian oraz postaci nietypowych form zatrudnienia wskazywałaby na łatwość i powszechność ich zastosowania. Tymczasem stanowią one, jak się wydaje, niedocenianą jak dotąd56 moŜliwość pełniejszego wykorzystania potencjału osób w wieku 50 lat i więcej na rynku pracy. Po dokonaniu analizy zastosowania wybranych rodzajów elastycznych form zatrudnienia wśród pracowników z omawianej kohorty wiekowej, moŜna stwierdzić, Ŝe ich zastosowanie jest dość zróŜnicowane w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. Biorąc pod uwagę umowy czasowe, których dominującą grupą odbiorców są osoby młode, ich zastosowanie było bardzo zróŜnicowane wśród grupy starszych 55 Bariery, o których mowa mają zarówno charakter instytucjonalny, dochodowy, indywidualny, czy społeczny. I.E. Kotowska [2008] charakteryzuje w tym zakresie trzy indywidualne przyczyny dezaktywizacji: poziom kapitału ludzkiego, stan zdrowia i zobowiązania opiekuńcze. 56 Elastyczne formy zatrudnienia częstokroć nie są nawet ujmowane w zestawieniach instrumentów polityki zatrudnienia osób starszych. Por. [Schimanek 2012, s. 88-89]. Jednak na taką alternatywę wskazują juŜ inni autorzy, m.in. Błędowski [2013, s. 57-58]. Elastyczne formy zatrudnienia jako instrument stymulowania aktywności … 129 pracowników (od 3,2% w Luksemburgu do 19,1% w Polsce) i zaleŜało bardziej od regulacji prawnych, obowiązujących w danym kraju, niŜ konkretnych działań aktywizacyjnych. Nietypowa forma zatrudnienia jaką jest samozatrudnienie cieszyła się duŜą popularnością wśród starszych pracowników w poszczególnych krajach Unii, szczególnie tych powyŜej 65 roku Ŝycia (49% osób aktywnych zawodowo w tej grupie to osoby samozatrudnione). Trudna wydaje się jednak analiza wpływu tej formy zatrudnienia na aktywność zawodową starszych osób w dłuŜszej perspektywie czasu ze względu na róŜnorodność motywów, które kierowały osobami uruchamiającymi własną działalność. Wymiar czasu pracy, który jest podstawą do wyodrębnienia kolejnej elastycznej formy zatrudnienia jaką jest praca w niepełnym wymiarze czasu, wydaje się być rozwiązaniem popularnym wśród starszych pracowników i mającym znaczny wpływ na poziom ich aktywności zawodowej. Tak jak w przypadku pozostałych form elastycznego zatrudnienia, jej rozpowszechnienie róŜni się w poszczególnych krajach Unii, ale nawet na rynku pracy w Polsce, gdzie niespełna 8% wszystkich pracujących pracowało w niepełnym wymiarze czasu, pracownicy w wieku 55 lat i więcej dominowali wśród tej grupy zatrudnionych. Biorąc pod uwagę fakt, iŜ wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55 lat i więcej nie przekracza w wielu krajach Unii 50% moŜna stwierdzić, Ŝe skuteczne działania na rzecz wzrostu ich aktywności zawodowej, choć nie są łatwe, są niezbędne. Zawierają się one w szeregu działań i propozycji, np. w skutecznym realizowaniu modelu flexicurity, który opiera się na kilku zasadach, do których naleŜą między innymi: wdraŜanie elastycznych form i warunków zatrudnienia połączonych z bezpieczeństwem, współgrających ze zmianami zachodzącymi w kolejnych fazach Ŝycia zawodowego człowieka. NaleŜy zatem podkreślić konieczność rozpoczęcia bardziej pogłębionych badań w zakresie moŜliwości wykorzystania elastycznych form zatrudnienia jako instrumentu zarządzania aktywnością zawodową osób starszych oraz promocji tej formy kształtowania stosunków rynku pracy, przy zachowaniu odpowiednich proporcji między elastycznością i bezpieczeństwem stosowanych rozwiązań. Bibliografia 1. Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2013 (2014), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. 2. Bałandynowicz-Panfil K. (2005), Wybrane problem aktywności zawodowej osób starszych [w:] Problemy współczesnej gospodarki światowej, red. H. Treder, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot. 3. Błędowski P. (2013), Aktywność zawodowa osób w starszym wieku, „Zeszyty demograficzne”, red. M. Kiełkowska, nr 1. 4. Bosch N., Deelen A., Euwals R. (2008), Is Part-time Employment Here To Stay? Evidence from the Dutch Labour Force Survey 1992–2005, Institute for the Study of Labor, IZA Discussion Paper Series, No. 3367. 5. Convention concerning Part-Time Work (Entry into force: 28 Feb 1998),1998, http://www.ilo.org (dostęp: 16.08. 2014). 130 Katarzyna Bałandynowicz-Panfil, Ewa Patra 6. Dyrektywa Rady 97/81/WE z dnia 15 grudnia 1997 r. dotycząca Porozumienia ramowego dotyczącego pracy w niepełnym wymiarze godzin zawartego przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych (1997), http://eur-lex.europa.eu (dostęp: 25.06.2014). 7. Employees with a contract of limited duration (annual average) (2014), Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp: 27.06.2014). 8. Employment rate for the population aged 20 to 64 in the EU28 down to 68.3% in 2013.Opposite trend for those aged 55 to 64 (2014), Labour Force Survey, Eurostat News Release, Eurostat Press Office. 9. European social statistics 2013 (2013), Publications Office of the European Union, Luxembourg. 10. Hajn Z. (2003), Elastyczność popytu na pracę w Polsce. Aspekty prawne [w:] Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, red. E. Kryńska, IPiSS, Warszawa. 11. Jóźwiak J. (2013), Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce, „Zeszyty demograficzne”, red. M. Kiełkowska, nr 1. 12. Kalwij A., Vermeulen F. (2005), Labour Force Participation of the Elderly in Europe: The Importance of Being Healthy, Institute for the Study of Labor, IZA DP nr 1187. 13. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego i Komitetu Regionów, Wspólne zasady wdraŜania modelu flexicurity (2007), COM(2007) 359 wersja ostateczna, Bruksela, dnia 27.6.2007. 14. Kotowska I.E. (2008), Zmiany aktywności zawodowej a proces starzenia się [w:] Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk o pracy i polityce społecznej, red. J.T. Kowalewski, P. Szukalski, Uniwersytet Łódzki, Łódź. 15. Makowski D. (2006), Praca tymczasowa jako nietypowa forma zatrudnienia, Difin, Warszawa. 16. Osoby powyŜej 50 roku Ŝycia na rynku pracy w 2012r. (2014), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa-Bydgoszcz. 17. Pańków M. (2012), Młodzi na rynku pracy, Raport z badania, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. 18. Petelczyc J., Roicka P. (2013), Nietypowe formy zatrudnienia w krajach UE [w:] Równowaga ekonomiczna systemów emerytalnych. Współpraca w ramach Unii Europejskiej w zakresie zabezpieczenia społecznego, materiały z seminarium ZUS (3), Warszawa. 19. Reday-Mulvey G. (2005), Working Beyond 60. Key Policies and Practices in Europe, Palgrave Macmillan, Great Britain. 20. Schimanek T. (2012), Zatrudnienie osób starszych [w:] Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje, Rzecznik Praw Obywatelskich, Warszawa. 21. Self employed status 2012 (2013), Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp: 26.06.2014). 22. Self-employment in Europe (2010), European Employment Observatory, European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities, September 2010. 23. SHARE (2009), Zdrowie, praca i styl Ŝycia populacji 50+ w Polsce na tle innych krajów Europy, Survey on Health, Ageing and Retirement in Europe, CenEA Research Note Series, RN02pl/09. 24. Sprawowanie opieki oraz inne uwarunkowania podnoszenia aktywności zawodowej osób w starszym wieku produkcyjnym. Raport z badań (2008), red. I.E. Kotowska, I. Wóycicka, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. 25. Strzelecki P. (2013), PodaŜ pracy w długim okresie a stabilność systemu ubezpieczenia społecznego [w:] Równowaga ekonomiczna w systemach emerytalnych. Współpraca w ramach Unii Europejskiej w zakresie zabezpieczenia społecznego, Materiały z seminariów ZUS (3), Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa. 26. Szuwarzyński A. (2009), Problematyka starszych pracowników w działaniach Unii Europejskiej [w:] Aktywizacja zawodowa osób w wieku 50+ – szanse i ograniczenia, Opracowanie w ramach projektu „Analiza potencjału i przeszkód aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+ w województwie mazowieckim”, PBS DGA Sp. z o.o., Human Capital Business Sp. z o. o., Sopot. Elastyczne formy zatrudnienia jako instrument stymulowania aktywności … 131 27. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.). 28. Witkowska B., Bieńkowski S. (2008), Hiszpania, Holandia - analiza stosowania niestandardowych form zatrudnienia [w:] Badanie czynników warunkujących wykorzystanie niestandardowych form zatrudnienia w Polsce, Adam Marszałek, Warszawa. FLEXIBLE FORMS OF EMPLOYMENT AS AN INSTRUMENT STIMULATING PROFESSIONAL ACTIVITY AMONG OLDER WORKERS Abstract The ageing of societies, defined as a process which increases the proportion of old people within the total population, is one of the main challenges of this century. It affects or will affect both developed and developing countries and has significant influence on labour market. The aim of this article is to characterise briefly impact of flexible forms of employment on increasing professional activity among older workers in Poland and in selected countries of the European Union. There were presented: employment based on agreements signed for fixed period, part-time employment and self-employment. A scope and principles of applying individual forms of employment were characterised. There was made an analysis of their influence on labour markets and employment among older workers in individual countries of the European Union. The discussed problems are confirming the assumption that, even though they are becoming powerful alternative at the labour markets, with the exception of part-time working and self-employment, there is relatively little evidence of their significant impact on fostering active ageing. This fact brings to the conclusion that a dissemination of non-typical forms of employment among older workers is worth further investigation in terms of their contribution to professional activation and active age management. Keywords: labour market, ageing of societies, flexible forms of employment, labour market flexibility, professional activity O Autorach Bałandynowicz Katarzyna, Dr, adiunkt w Instytucie Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego; zainteresowania naukowe: społeczno-ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństw, konsumenci 50+, strategie rynkowe przedsiębiorstw w perspektywie starzenia się społeczeństw, zarządzanie wiekiem, aktywizacja zawodowa kobiet i osób starszych; członek Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego i Polskiego Towarzystwa Demograficznego; koordynator i współrealizator projektów, m.in.: Wykorzystaj nas! Pracownicy 45+ w Twojej Firmie (Polskie Towarzystwo Ekonomiczne), Poznaj swoją mocną stronę. Program doradczo-szkoleniowy dla kobiet (Polskie Towarzystwo Ekonomiczne), Inicjatywa Gender Budget w Gdańsku (NEWW – Polska). Mail: [email protected] Czerwiński Bogumił, Dr, Adiunkt w Katedrze Marketingu na Wydziale Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej. Zainteresowania naukowe: rynek pracy, usługi finansowe, innowacje marketingowe. Mail: [email protected] Grzesiak Marzena, Dr inŜ., Adiunkt w Katedrze Zarządzania na Wydziale Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej. Zainteresowania badawcze: analiza i symulacja procesów biznesowych oraz innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw. Udział w realizacji projektu MAYDAY (Model Aktywnego Wsparcia Rozwoju Pracowników i Firm wobec Zmian Strukturalnych w Gospodarce, projekt realizowany przy udziale środków Europejskiego Funduszu Strukturalnego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Czas realizacji projektu od 2005 do 2008). Kierownik projektów: MESIMA (Manufacturing and Enterprise Simulation and Modeling Arena – projekt tematyczny realizowany w ramach programu Leonardo da Vinci w latach 2003–2006); #32 BSR QUICK (projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Regionu Morza Bałtyckiego i realizowany w latach 2009– 2012) oraz #73 BSR QUICK IGA (projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Regionu Morza Bałtyckiego oraz ze środków finansowych na naukę w latach 2012–2014 przyznanych na realizację projektu międzynarodowego współfinansowanego, realizowany w latach 2012–2014). Mail: [email protected] Kruk Hanna Dr, Kierownik Zakładu Nauk Ekonomicznych i Społecznych Akademii Morskiej w Gdyni. Zainteresowania naukowe: rozwój zrównowaŜony, rozwój regionalny, konkurencyjność. Mail: [email protected] Patra Ewa, Mgr, asystent w Państwowej WyŜszej Szkole Zawodowej w Elblągu, Instytut Ekonomiczny; zainteresowania naukowe: rynki pracy w krajach Unii Europejskiej, elastyczne formy zatrudnienia, motywacja pracowników. Mail: [email protected] Skrzeszewska Katarzyna, Dr, adiunkt Katedry Ekonomii i Zarządzania na Wydziale Przedsiębiorczości i Towaroznawstwa Akademii Morskiej w Gdyni. Zainteresowania naukowe: wybrane zagadnienia gospodarcze, przed wszystkim, Regionu Morza Bałtyckiego. Mail: [email protected] Sobczak Izydor, Dr hab., Profesor Gdańskiej Szkoły WyŜszej, członek Rządowej Rady Ludnościowej, Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Demograficznego Oddział w Gdańsku. Zainteresowania naukowe: demografia i statystyka społeczna Szyda Monika, Mgr, Pracownik naukowo-dydaktyczny Zakładu Nauk Ekonomicznych i Społecznych na Wydziale Przedsiębiorczości i Towaroznawstwa Akademii Morskiej w Gdyni. Zainteresowania naukowe: detaliczny handel internetowy, e-konsument, jakość usług handlowych oraz marketing elektroniczny. Mail: [email protected] Waśniewska Anetta, Dr inŜ., Adiunkt w Zakładzie Nauk Społecznych i Ekonomicznych na Wydziale Przedsiębiorczości i Towaroznawstwa Akademii Morskiej w Gdyni, pracownik naukowo-dydaktyczny Państwowej WyŜszej Szkole Zawodowej w Elblągu. Zainteresowania naukowe: kapitał ludzki, demografia i ekonomiczne podstawy zachowań ludzkich, a takŜe konkurencyjność regionów Zainteresowania naukowe: demografia i statystyka społeczna. Mail: [email protected]
