Najważniejsze surowce mineralne - występowanie w

Najważniejsze surowce mineralne - występowanie w Polsce i na świecie
Surowce w Polsce
Sposób powstania
geneza
Rodzaj skały
Czas powstania
Występowanie w Polsce
Węgiel kamienny
– skała osadowa
pochodzenia roślinnego,
zawierająca 75-97%
pierwiastka węgla, powstała
głównie w karbonie (era
paleozoiczna) ze szczątków
roślinnych, które bez
dostępu tlenu uległy
uwęgleniu
Osadowa organiczna
Paleozoik - karbon
Górnośląski Okręg
Przemysłowy: np. Ruda
Śląska, Chorzów,
Lubelskie Zagłębie
Węglowe: np. Bogdanka
Węgiel brunatny
Węgiel brunatny to skała
osadowa pochodzenia
organicznego roślinnego
powstała w trzeciorzędzie w
erze kenozoicznej ze
szczątków roślin
obumarłych bez dostępu
powietrza.
najlepsze warunki do
powstania bitumin były w
okresach transgresji
morskich, gdzie ze
szczątków roślinnych i
zwierzęcych na dnie
zbiorników wodnych
wytwarzały się gaz i ropa
Osadowa organiczna
Paleogen, neogen
Bełchatów, Turoszów,
Konin
Osadowa organiczna
perm
Dębno, Krosno Odrzańskie,
Kamień Pomorski
Jasło, Krosno, Robczyce
Ropa naftowa
Jura, kreda
Występowanie na
świecie
Wielka Brytania, Francja,
Niemcy, Polska, Ukraina,
Rosja (Peczorskie,
Kuźnieckie,
Czeremchowskie),
Kazachstan, Chiny ( na
północ od rzeki Jangcy),
Indie (okolice Kalkuty),
USA (Apallachy, G.
Skaliste), Brazylia,
Kolumbia, RPA , Australia
Niemcy (Kolonia, Drezno),
Polska, Czechy,
Rosja(okolice Moskwy,
Ural, Irkuck), Chiny, USA
(Dakota), Australia
Arabia Saudyjska
(wschodnia część kraju),
Rosja (Zagłębia:
Zachodniosyberyjskie,
Peczorskie,
Uralsko_Wołżańskie), USA
(zatoka Meksykańska,
Teksas, Kolorado, Nowy
Meksyk, Alaska), Iran,
Chiny, Meksyk, Wenezuela
(Maracaibo), Norwegia
(Szelf M. Północnego),
Libia, Egipt, Nigeria, szelf
M. Północnego (Norwegia,
Wlk. Brytania), Kanada,
Gaz ziemny (złoża
samodzielne, bez ropy
naftowej)
najlepsze warunki do
powstania bitumin były w
okresach transgresji
morskich, gdzie ze
szczątków roślinnych i
zwierzęcych na dnie
zbiorników wodnych
wytwarzały się gaz i ropa
Osadowa organiczna
Sól kamienna
Powstaje na skutek
odparowania roztworów z
wody morskiej.
powstanie złóż siarki w
Polsce wiąże się z
oddziaływaniem procesów
chemicznych na pokłady
gipsów w trzeciorzędzie
powstawały na przestrzeni
wszystkich er, zarówno w
wodzie jaki i lądzie wskutek
gromadzenia się różnych
składników mineralnych
Sedymentacja muszli w
środowisku wodnym
Osadowa chemiczna
perm
Osadowa chemiczna
Neogen (miocen)
Neogen (miocen)
Sieroszowice, Inowrocław,
Kłodawa
Bochnia, Wieliczka
Tarnobrzeg, Osiek
Osadowa chemiczna
jura
Nida
Osadowa organiczna
jura
Zlepione lepiszczem w
wyniku diagenezy ziarenka
piasku
Powstaje w wyniku
sedymentacji (osadzania się)
materiału w środowisku
wodnym.
Stygniecie magmy
Powstały w wyniku
Osadowa okruchowa
paleogen
Częstochowa (Jura
Krakowsko Częstochowska)
Karpaty
Osadowa okruchowa
luźna
neogen
Wyszków
magmowa
hydrotermalne
perm
trias
Strzegom, Strzelin (Sudety)
Olkusz, Bytom, Zawiercie
siarka
Gipsy
wapienie
piaskowce
piaski
granity
Cynk i ołów
Jura, kreda, neogen
perm
Przemyśl, Lubaczów
(podkarpackie)
Brońsko, Kościan, Załęcze
(Wielkopolska)
wybrzeże M. kaspijskiego
(Kazachstan, Uzbekistan),
Kuwejt, Katar, ZEA, Jawa,
Borneo
Holandia, Niemcy, szelf M.
Północnego (Norwegia,
Wlk. Brytania)Rosja,
Uzbekistan, Turkmenistan,
Arabia Saudyjska,
Indonezja, Algieria, Libia,
Egipt, USA, Kanada,
Wenezuela, Kolumbia,
Argentyna, Australia
miedź
Rudy żelaza
uran
akumulacji minerałów w
szczelinach skalnych przez
roztwory wód juwenilnych.
powstawały na skutek
zalewów morza i
odsłaniania lądu w klimacie
ciepłym i suchym
Powstają na skutek
akumulacyjnej działalności
wód, które transportowały
zwietrzelinę zawierającą
minerał miedzi lub w skutek
krystalizacji magmy lub
lawy
powstawały jako złoża
pochodzenia osadowego,
które gromadziły się
podczas licznych transgresji
morskich w erze
paleozoicznej
skały pochodzenia
magmowego i osadowego,
powstałe już w prekambrze i
erze paleozoicznej na skutek
silnych ruchów
tektonicznych i zalewania
wodami morskimi; obecnie
w Polsce spotykane w
rejonie Suwałk
(miejscowość Krzemianka),
w Sudetach
Wietrzeniowe
pochodzenia
osadowego
perm
Polkowice, Sieroszowice,
Lubin, Rudna
Magmowe i osadowe
prekambr
Suwalszczyzna (teren
Wigierskiego PN - nie
eksploatowane), Sudety
(nie eksploatowane),
sprowadzamy głównie ze
Szwecji
Chiny, Brazylia, Australia,
Rosja, USA, Indie,
Ukraina, Szwecja, Francja
USA, RPA, Kanada
pierwiastek
-------------
Rudawy Janowickie
(Miedzianka, Kowary),
Masyw Śnieżnika, G.
Świętokrzyskie, G.
Izerskie, nie eksploatowane
od lat 50 tych XX wieku
(wcześniej eksploatowane
przez ZSRR)
Kanada, USA, Republika
Demokratyczna Konga,
Australia, RPA, Namibia,
Niger, Rosja, Uzbekistan,
Francja
Boksyty (aluminium)
marmur
Wodorotlenki aluminium
powstają w klimacie
gorącym i wilgotnym w
wyniku wietrzenia
glinokrzemianów
Powstaje z przeobrażenia
wapieni, rzadziej dolomitów
osadowa
Nie występuje
metamorficzna
Sudety (Masyw Śnieznika),
G. Swietokrzyskie
Włochy (Carrera),
Chorwacja (Wyspa Brac)
Diageneza (ang. diagenesis) to zespół procesów fizycznego i chemicznego przekształcania osadów, który rozpoczyna się w chwili
zdeponowania osadu, choć następuje głównie po jego przykryciu przez młodsze osady. Diageneza obejmuje procesy przebiegające przy
względnie niskich temperaturach (poniżej 300 st. C) i ciśnieniu. W początkowym okresie diagenezy dochodzi do przemian biologicznych oraz
wczesnej cementacji. zespół procesów zachodzących przy względnie niskiej temperaturze i niskim ciśnieniu, prowadzących do wytworzenia
litych skał z materiałów osadowych
Przykłady:
piasek (skała luźna) - (diageneza) - piaskowiec (skała lita)
żwir (skała luźna) - (diageneza) - zlepieniec (skała lita)
Sedymentacja, osadzanie, w geologii gromadzenie się na powierzchni skorupy ziemskiej, pod wpływem siły ciężkości, materiałów niesionych
przez wody płynące, lodowce, wiatr, rozpuszczonych lub zawieszonych w wodzie. Sedymentacja poprzedzana jest przez procesy wietrzenia i
erozji obszarów (tzw. obszarów alimentacyjnych) dostarczających materiał do miejsc osadzania (tzw. basenów sedymentacyjnych). Wyróżnia
się:
1) sedymentację mechaniczną - gromadzenie się okruchów skalnych i ziaren mineralnych,
2) sedymentację organogeniczną - gromadzenie się szczątków organizmów (roślinnych lub zwierzęcych) lub powstawanie osadu wskutek ich
działalności fizjologicznej,
3) sedymentację chemiczną - osadzanie się związków chemicznych wytrąconych z roztworów wodnych.
Sedymentacja prowadzi do powstawania skał osadowych
Metamorfizm, zespół procesów geologicznych zachodzących w obrębie skorupy ziemskiej, powodujący zmiany składu chemicznego i
mineralnego oraz struktury i tekstury jej skał, przy czym ich przeobrażenie (metamorfoza) odbywa się zwykle w fazie stałego stanu skupienia.
Czynnikami wywołującymi metamorfizm są: wysoka temperatura, wysokie ciśnienie, często także czynniki chemiczne. Procesy metamorfizmu
przebiegać mogą pod wpływem jednego z nich lub przy udziale wszystkich, w związku z tym wyróżnia się trzy rodzaje metamorfizmu:
1) metamorfizm kontaktowy (termiczny) - zachodzi najczęściej w pobliżu intruzji magmowych i spowodowany jest działaniem wysokiej
temperatury,
2) metamorfizm dyslokacyjny (dynamiczny) - zachodzi w rejonach objętych ruchami skorupy ziemskiej (fałdowania i uskoki) i spowodowany
jest występowaniem olbrzymich nacisków (ciśnienia kierunkowego),
3) metamorfizm regionalny (termodynamiczny) - związany z pogrążeniem skał na dużą głębokość pod grubą pokrywą innych utworów, dzięki
czemu jednocześnie działa wysoka temperatura i duże ciśnienie.
W wyniku działania procesów metamorfizmu tworzą się skały metamorficzne.
Przykłady:
wapień (skała osadowa) - (metamorfizm) - marmur (skała przeobrażona)
granit (skała magmowa) - (metamorfizm) - gnejs (skała przeobrażona)
piasek (skała osadowa luźna) - (diageneza) - piaskowiec (skała osadowa lita) - (metamorfizm) - kwarcyt (skała przeobrażona)
holocen
Neogen
Kenozoiczna
Części świata to
wyspy, Afryka
połączona z Arabią,
europa z Azją, M.
Śródziemne pozostałość po
oceanie Tetydy
Skamieniał
ości
przewodni
e
Roślinność
zwierzęta
Dryf
kontynent
ów
Orogeneza
Epoka
okres
Era
Najważniejsze wydarzenia w dziejach Ziemi (z uwzględnieniem Polski)
Góry
skały
klimat
ocieplenie
Plejstocen
ochłodzenie
Pliocen
Oligocen
Magmowe, sól kamienna
i siarka w Polsce
alpejskie
miocen
paleogen
Pireneje, Alpy,
Apeniny,
G.Dynarskie,
Karpaty,
Himalaje,
Kaukaz, Zagros,
Czerskiego,
Wierchojańskie,
Kordyliery
Ciepły, suchy
Trawy, ptaki,
ssaki,
naczelne,
australopitek (3,8 mln lat
temu - J.
Tanganika),
pitekantrop
(1,8 mln lat
temu), Homo
Sapiens (40 30 tys.)
zlodowacenia
Zlodowacenie:
Bałtyckie
Srodkowopolskie
Południowopolskie
Eocen
paleocen
Rozpad Pangei,
powstanie części
Atlantyku. i
Indyjskiego
ochłodzenie
trias
hercyńskie
perm
Karbon
wapienie
Ciepły i
wilgotny
Sól, rudy
żelaza,
węgiel
kamienny i
brunatny
Skały
magmowe,
wapienie,
sól
kamienna,
miedź, ropa
naftowa
Węgiel
kamienny
Zwrotnikowy
(gorący i
suchy)
Zwrotnikowy
kontynentalny
Powstanie Pangei
równikowy
Liściaste,
iglaste, gady
dinozaury),
płazy,
Glony, gąbki,
koralowce
Jeżowce,
stawonogi,
ryby
Trylobity
graptolity
Jura
paleozoiczna
Ardeny, Harz,
Wogezy, Ural,
Rudawy, Masyw
Czeski, Sudety,
Ałtaj, Apallachy,
Tien Szan,
Wielkie Góry
Wododziałowe,
Świętokrzyskie
Skały
magmowe,
kreda
pisząca
Amonity
belemity
Początek
alpejskiej
Kreda
Mezozoiczna
Atlas, Apeniny,
Pireneje,
kaledońskie
Dewon
Pieniny,
Szkockie,
Kambryjskie,
Kaledońskie,
Skandynawskie,
Jabłonowe,
Sajany, Sudety,
Świętokrzyskie
Powstanie Laurazji,
Europa połączona z
Am. PN. i
Grenlandią, Azja
oddzielona,
Początek podziału
Gondwany
Polaczenie Europy i
Azji z Gondwaną
Sylur
ordowik
kambr
Rozpad kontynentu
prekambryjskiego
na: Am. Pn z
Grenlandią, Europę
i Gondwanę
Występowały, zjawiska wulkaniczne
Prekambr i archaik
Płw. Kolski
Część
Skandynawii
Granity,
gnejsy,
łupki
krystaliczne,
piaskowce,
zlepieńce,
rudy żelaza
w Szwecji,
Brazylii i
Australii,
uran w
Australii,
Kanadzie,
Zairze i
Zambii,
miedź w
Zairze i
Zambii
Początki
powstawania
kontynentów (
tarcze, płyty,
platformy)
Na początku
chłodny i
zimny, pod
koniec gorący i
suchy
Życie skąpe,
utajone
Początek
zlodowacenia
podział skał ze względu na genezę i przykłady
Skały
Zbiór minerałów, powstały w określonym procesie geologicznym, wykazujący jednolitą budowę i skład mineralogiczny.
Magmowe
Osadowe
Powstają z zakrzepłej magmy (stop krzemianowy z
Powstałe na skutek nagromadzenia rozdrobnionych cząstek innych skał oraz ze
rozpuszczonymi w nim gazami i przegrzanymi
szczątków roślinnych i zwierzęcych, a także w wyniku wytrącania sie z roztworów
roztworami wody, występujący w obrębie płaszcza i
wodnych; występują na powierzchni litosfery
skorupy ziemskiej) lub lawy (magma pozbawiona
substancji lotnych w czasie wydobywania się na
powierzchnię).
Kwaśne
Zasadowe
Jawno
Skryto
Okruchowe
Organiczne
Chemiczn
Krystaliczn Krystaliczn Powstają na skutek rozdrobnienia innych Powstają z nagromadzenia
e
Zawierają
Zawierają
skał
obumarłych szczątków roślin i
e
e
ponad 60% poniżej 60% (głębinowe) (wylewne)
zwierząt
krzemionki krzemionki,
Luźne
Zwięzłe
Lite
Roślinne
Zwierzęce
(SiO2),
ciemne,
Powstają
Powstają
Powstają w
jasne i
rzadkie
głęboko pod płytko pod
wyniku
Ziarna nie uległy Ziarna
Poszcze Powstają z
Powstają z
gęste
powierzchni powierzchni złączeniu ani
połączon gólne
nagromadzeni nagromadze wytrącania
ą gruntu w
ą gruntu lub
z roztworu
zespoleniu
e ze sobą ziarna
a szczątków
nia
wysokiej
na jego
wodnego
przez to,
są ze
roślinnych
szczątków
temp i
powierzchni,
że są
sobą
obumarłych
wysokim
lawa stygnie
mocno
mocno
zwierząt
ciśnieniu, im tak szybko,
rozdrobni złączon
głębiej
że nie ma
one i
e
powstają
czasu na
sprasowa lepiszcz
tym większe krystalizacje
ne
em
kryształy
minerałów
Granit
Sjenit
Liparyt
Porfir
kwarcowy
Dioryt
Gabro
Andezyt
Melafir
Bazalt
Migdałowiec
labradoryt
Granit
Sjenit
Dioryt
Gabro
labradoryt
Liparyt
Porfir
kwarcowy
Andezyt
Bazalt
Pumeks
Melafir
obsydian
Piasek
Żwir
Głaziki
Otoczaki
Głazy
tuf
Ił
Glina
Muł
less
Piaskow
iec
Iłowiec
Mułowi
ec
Zlepieni
ec
Brekcja
margiel
Węgiel
kamienny,
brunatny
Torf
Ropa naftowa
Gaz ziemny
Wapienie
Kreda
Opoka
Geza
Sól
kamienna,
potasowa
Gips
Anhydryt
Dolomit
Trawertyn
gejzeryt
Przeobrażone
Powstają na skutek
przeobrażenia skał
magmowych i
osadowych pod
wpływem wysokiego
ciśnienia i wysokiej
temperatury
Zmianom ulega skład
mineralny, struktura
Gnejs (z granitu)
Amfibolit (z gabro,
diorytu)
Kwarcyt (z
piaskowców,
mułowców)
Łupek grafitowy (z
ilastych)
Fyllit
Marmur (z wapieni)
procesy kształtujące powierzchnię Ziemi
Wewnętrzne (endogeniczne)
To procesy geologiczne wywołane energią wnętrza Ziemi. Powodują powstanie nierówności poprzez wypiętrzenie gór, wyżyn, grzbietów oceanicznych oraz tworzenie
rowów i zapadlisk tektonicznych.
Działanie procesów endogenicznych wyjaśnia teoria tektoniki płyt litosfery.
górotwórcze
izostatyczne
Lądotwórcze
Trzęsienia
plutonizm
wulkanizm
metamorfizm
epejrogeniczne
Ziemi
To powolne
Powolne,
To powolne
Nagły ruch
Obejmują krzepnięcie
To ogół zjawisk
To zespół procesów
ruchy skorupy
pionowe
pionowe ruchy
skorupy ziemskiej magmy w skorupie
związanych z
geologicznych zachodzących w
ziemskiej
ruchy
lądów wywołane
związany z
ziemskiej oraz
wydobywaniem się
obrębie skorupy ziemskiej,
odpowiedzialne skorupy
przemieszczaniem nagłym
przemiany skał z nią
magmy na powierzchnię powodujący zmiany składu
za powstawanie ziemskiej
się magmy na
przemieszczeniem sąsiadujących
Ziemi. Istotą zjawisk
chemicznego i mineralnego
gór. Zachodzą
wywołane
skutek prądów
się magmy lub
(metamorfizm
wulkanicznych jest
oraz struktury i tekstury jej skał,
w strefie
zachwianiem konwekcyjnych
mas skalnych w
kontaktowy). W wyniku
istnienie w głębi ziemi
przy czym ich przeobrażenie
zgniatania
równowagi
wewnątrz Ziemi
skorupie
intruzji magmowych
ognisk magmowych
(metamorfoza) odbywa się
materiału
grawitacyjnej
ziemskiej.
wewnątrz litosfery różne składających się z
zwykle w fazie stałego stanu
zgromadzonego (izostazji)
Miejsce
formy.
glinokrzemianów i
skupienia.
w obniżeniach
zarówno
przesunięcia
innych związków
Czynnikami wywołującymi
(geosynklinach) przez
warstw skalnych
chemicznych i gazów.
metamorfizm są: wysoka
na krawędzi
czynniki
wewnątrz ziemi Proces ten jest wywołany temperatura, wysokie ciśnienie,
płyt litosfery.
zewnętrzne
ognisko
prawdopodobnie
często także czynniki chemiczne.
jak i
(hipocentrum)
prężnością gazów.
Procesy metamorfizmu
wewnętrzne.
Miejsce na
Klasyfikacja wulkanów:
przebiegać mogą pod wpływem
Zachodzą w
powierzchni ziemi
1. stożkowy
jednego z nich lub przy udziale
obszarach,
nad hipocentrum
Powstaje z law kwaśnych wszystkich, w związku z tym
gdzie zmienił
to epicentrum
i stałych produktów
wyróżnia się trzy rodzaje
się
Obszary
wybuchu wulkanów,
metamorfizmu:
(zwiększył
występowania:
lawa wydobywa się w
lub
obszary graniczne
miejscu kolizji płyt
1) metamorfizm kontaktowy
zmniejszył)
płyt litosfery,
litosfery a lawę stanowią (termiczny) - zachodzi najczęściej
pionowy
obszary
stopione skały budujące
w pobliżu intruzji magmowych i
nacisk na
wulkaniczne,
sial. Są wysokie, a
spowodowany jest działaniem
powierzchnię
obszary młodych
nachylenie stoków
wysokiej temperatury,
litosfery.
gór fałdowych
wynosi kilkadziesiąt
stopni. Przykłady:
2) metamorfizm dyslokacyjny
Wezuwiusz,
(dynamiczny) - zachodzi w
Kluczewskaja Sopka
rejonach objętych ruchami
2. tarczowy
skorupy ziemskiej (fałdowania i
Góry fałdowe
Powstają w
wyniku
zgniatania i
fałdowania
osadów
zgromadzonych
w
geosynklinach
lub przesunięcia
płaszczowin
Przykłady
fałdowych:
Himalaje,
Alpy,
Karpaty,
Kordyliery,
Andy
Góry zrębowe
Powstają w
wyniku
pionowego
przemieszczania
W ich wyniku
niektóre obszary
ulegają
wydźwignięciu
(np. Zat.
Botnicka,
Meksykańska,
część M.
Śródziemnego,
wybrzeże Egiptu,
Jawa) a inne
obniżaniu (np.
wybrzeża
Holandii, okolice
Odessy, Wyspa
Południowa w
Nowej Zelandii)
formy
Lakolit
Lawa wciska się między
warstwy skalne i zastyga
w postaci soczewek
Batolit
Nieregularne bloki
granitowe o znacznych
rozmiarach pod
powierzchnią Ziemi,
powstałe z zastygłej
magmy.
Lopolit, Fakolit, Dajki,
Żyły pokładowe (sille)
Powstaje z law
zasadowych, lawa
wydobywa się w miejscu
rozchodzenia się płyt
litosfery, lawa to
przetopiony materiał z
warstwy bazaltowej
simy, wybuch przebiega
spokojnie, stożek jest
niski o małym stopniu
nachylenia. Przykłady:
Mauna Loa
uskoki) i spowodowany jest
występowaniem olbrzymich
nacisków (ciśnienia
kierunkowego),
Produkty wybuchu
wulkanów:
W wyniku działania procesów
metamorfizmu tworzą się skały
metamorficzne.
Lawa - zbudowana z
tlenków krzemu i innych
metali, jej prędkość
zależy od nachylenia
stoków i zawartości
krzemionki (kwaśne wolne, zasadowe szybkie)
Gazy - wydobywają się z
krateru i potoków lawy,
H2O, CO2, N2, SO2,
CO, F2, Cl2
Bomby wulkaniczne zakrzepła lawa o
krztałtach
wrzecionowatych lub
nieregularnych o
wielkości główki kapusty
3) metamorfizm regionalny
(termodynamiczny) - związany z
pogrążeniem skał na dużą
głębokość pod grubą pokrywą
innych utworów, dzięki czemu
jednocześnie działa wysoka
temperatura i duże ciśnienie.
mas skalnych
wzdłuż
uskoków
tektonicznych
Przykłady:
Sudety,
Wogezy,
Schwarzwald,
Smocze.
Góry
wulkaniczne
Są
konsekwencją
gwałtownych
erupcji
wulkanicznych.
Wyrzucany
przez wulkan
materiał może
tworzyć całe
masywy.
Przykłady:
Kilimandżaro,
góry na
Kamczatce, w
Japonii, na
Hawajach, w
Polsce:
masywy: Ślęży,
Strzegomia,
Strzelina
Lapille - okruchy lawy
wielkości ziarna grochu
Piaski i popioły - drobny
materiał skalny
procesy zewnętrzne
czynnik
grawitacja
Woda zawierająca CO2
Proces (rodzaje procesów)
Ruchy grawitacyjne (ruchy masowe)
odpadanie
obrywanie
osuwanie
spełzywanie
Lawiny
spłukiwanie
krasowienie
Kras powierzchniowy
Kras podziemny
W jaskiniach
formy
Jamy, nisze, kieszenie
Nisze, wyrwy skalne
Osuwiska
Bruzdy (żłobki), żebra, studnie, leje z
wymycia
Jaskinie, leje zapadliskowe, uwały, polje,
mogoty, ponor, wywierzysko
Stalaktyty, stalagmity, stalagnaty
(kolumny), draperie, makarony,