podstawowe założenia antropologii pragmatycznej w kontekście
advertisement
STUDIA TEOLOGICZNE NAWRÓĆCIE SIĘ I WIERZCIE W EWANGELIĘ 32(2014) KS. KAZIMIERZ RYNKIEWICZ PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA ANTROPOLOGII PRAGMATYCZNEJ W KONTEKŚCIE BEZPIECZEŃSTWA RODZINY Treść: 1. Wkład filozofii w kształtowanie wymiaru antropologicznego rodziny, 2. Wkład etyki stosowanej w kształtowanie wymiaru pragmatycznego rodziny, 3. Osobowa forma życia jako element wiążący w antropologii pragmatycznej, 4. Krytyczny wymiar antropologii pragmatycznej. Wstęp W świecie wypełnionym bytami o różnych stopniach doskonałości występują jednocześnie różnorodne zagrożenia, „nieustannie czyhające” na unicestwienie tych bytów. Takim bytem jest też rodzina ludzka, zarówno w wymiarze indywidualnym jako pojedyncza komórka społeczna – tylko tym wymiarem będę się tutaj zajmował, jak też w wymiarze społecznościowym jako całe społeczeństwo. Skuteczne funkcjonowanie rodziny jako instytucji gawarantującej w sposób najbardziej optymalny rozwój osoby ludzkiej wymaga zapewnienia wysokich standardów bezpieczeństwa, co we współczesnych strukturach kulturalno-społecznościowych nie jest rzeczą łatwą, ponieważ występują w nich różnego rodzaju niebezpieczeństwa. Wysokie standardy bezpieczeństwa, do których należy zaliczyć co najmniej zapewnienie podstawowych praw człowieka jak prawo do życia, do wolności w szerokim znaczeniu, do korzystania z dóbr społecznych jak służba zdrowia czy edukacja, wymagają nie tylko potężnych nakładów finansowych, ale nade wszystko teoretyczno-organizacyjnych. Aby zawężyć obszar pojęciowy tego określenia posłużę się w mojej refleksji wyrażeniem „antropologia pragmatyczna”. Pojęcie to umożliwia utworzenie podstawy dla „normalnego”, tzn. bezKs. Kazimierz Rynkiewicz – prof. dr hab. nauk humanistycznych w zakresie filozofii. Wykłada filozofię w Polsce i zagranicą. 335 Ks. Kazimierz Rynkiewicz piecznego rozwoju i funkcjonawania rodziny. W związku z tym można by sformułować następującą tezę: „Respektowanie założeń antropologii pragmatycznej może być postrzegane jako gwarancja bezpieczeństwa rodziny we współczesnym świecie”. Na pytanie, co to jest „antropologia pragmatyczna”, trudno jest w pluralistycznym kontekście udzielić jednolitej odpowiedzi. Bowiem już sama próba zedefiniowania obu tych predykatów (tzn. „antropologii” i „pragmatyczności”) wydaje się być trudna. Pomimo tego trzeba zauważyć, że predykaty te można syntaktycznie i semantycznie odnieść do rodziny. Aby to pokazać, ograniczę się w mojej refleksji do trzech zagadnień: filozofii klasycznej, etyki stosowanej i personalnej formy życia. Na końcu pojawi się spojrzenie krytyczne. 1. Wkład filozofii w kształtowanie wymiaru antropologicznego rodziny Aby dobrze zrozumieć współczesną rodzinę oraz jej potrzeby, należy dobrze zrozumieć jej wymiar antropologiczny, reflektowany na różnych obszarach nauki, także na obszarze teologii i filozofii. W piśmie apostolskim „Familiaris Consortio” Jana Pawła II czytamy, że Bóg stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo, powołał do życia z miłości, oraz powołał do miłości. Można bardzo łatwo się domyśleć, że taka konstelacja pociąga za sobą poważne konsekwencje społeczne. Dotyczy to przede wszystkim rodziny jako wspólnoty osób. Bowiem rodzina musi rozpoznać nie tylko swoją tożsamość, a więc to czym jest, lecz także swoją misję, a więc to co może i powinna czynić.1 Wyzwania te są poddawane refleksji również na obszarze filozofii, która nawet z biegiem czasu ukształtowała swój socjalny profil. Wystarczy wspomnieć tylko o zagadnieniach sprawiedliwości i przyjaźni, jakie były przedmiotem refleksji filozoficznej Arystotelesa w „Etyce nikomachejskiej”, czy też o zagadnieniach prawa i cnoty, jakimi zajmował się Kant w swojej „Metafizyce obyczajów” itd. Nie sposób prześledzić tutaj wszystkich ważnych pozycji i rozwiązań wypracowanych w historii filozofii. Na obszarze filozofii klasycznej, który jest najczęściej identyfikowany z epoką antyczną i nowożytnością, szczególne miejsce przysługuje myśleniu Arystotelesa. Chociaż przesłania Arystotelesa dotyczącego rodziny czy 1 Por. Jan Paweł II, Apostolisches Schreiben „Familiaris Consortio“, Bonn 1981, s. 15n. 336 Podstawowe założenia antropologii pragmatycznej w kontekście bezpieczeństwa rodziny relacji międzyludzkich nie można bezpośrednio odnieść do współczesnych wymagań socjalnych2, to można jednak znaleźć u niego wiele cennych wskazań w kontekście zagadnienia przyjaźni, jakie dzisiaj są nieodzowne w budowaniu wspólnoty rodzinnej. Bowiem każda rodzina jest wspólnotą opartą nie tylko na relacjach rodzicielskich, lecz także na przyjaźni. W obliczu wymagań egzystencjalnych współczesnego świata, pociągających za sobą konieczność uwzględnienia nowych metod wychowawczych, nie wystarcza już dzisiaj pielęgnowanie samej tylko relacji między ojcem czy matką oraz ich dzieckiem, relacja ta musi ona posiadać także wymiar przyjacielski. Ojciec i syn, matka i córka, rodzice i dzieci muszą więc potrafić budować więzi przyjacielskie, które stanową bazę do rozmowy na tematy, o jakich trudno się rozmawia na bazie wyłącznie rodzicielskiej. Takie przeświadczenie wydaje się stanowić dzisiaj szczególne wyzwanie dla modelu rodziny, gdzie relacje interpersonalne często pozbawione są dojrzałości wynikającej z przyjacielskiej otwartości i zaufania. Tymczasem pozytywne doświadczenia, jakie dzieci zdobywają w ramach przyjacielskich relacji ze swoimi rodzicami, owocują potem w dalszym ich życiu wzajemnym poszanowaniem, współczuciem i odpowiedzialnością za drugiego człowieka. Dlatego Arystoteles słusznie podkreśla, że przyjaźn w życiu ludzkim jest konieczna. Nikt nie chciałby żyć bez przyjaźni. A przy budowaniu przyjaźni należy dążyć do tego, by miała ona charakter cnoty, nie zaś opierała się jedynie na korzyści i przyjemności.3 Również zagadnienie cnoty, jakie dla etyki Arystotelesa posiada szczególne znaczenie, musi być podejmowane w kontekście problematyki rodzinnej. Możemy tutaj zwrócić uwagę na Kanta, który w swojej „Metafizyce obyczajów” cały traktat poświęcił cnocie. Kant pyta między innymi, jakie cele człowieka są jednocześnie obowiązkami, i odpowiada, że chodzi o własną doskonałość i obcą szczęśliwość. Aby to mogło zaistnieć, potrzebna jest do tego pewna „kultura dysponowania zdolnościami rozumu i woli”, jakie z natury posiadamy. W przypadku własnej doskonałości chodzi więc o obowiązek człowieka, by z tego, co określa się „stanem zwierzęcości”, uczynił on jak najwięcej tego, co nazywa się „człowieczeństwem”. Bowiem tylko dzięki temu jest on zdolny do określenia swoich własnych celów. Natomiast gdy chodzi o obcą szczęśliwość, to każdy człowiek jest zobowią2 3 Por. Arystoteles, Politik V, w: Tenże, Philosophische Schriften in sechs Bänden, Bd. 4, Hamburg 1995. Arystoteles mówił jeszcze np. o tym, że niewolnik „nie jest człowiekiem“. Por. Arystoteles, Nikomachische Ethik, w: Tenże, Philosophische Schriften in sechs Bänden, Bd. 3, Hamburg 1995. 337 Ks. Kazimierz Rynkiewicz zany do jej wspierania. Powinienem więc uczynić wszystko, by inni ludzie mogli żyć szczęśliwie, jednak określenie tego, na czym to szczeście ma polegać, muszę już pozostawić innym.4 Nie ulega wątpliwości, że takie sformułowania posiadają ogromne znaczenie dla kształtowania relacji rodzinnych, gdzie też chodzi w zasadniczej mierze o wzajemne wspieranie się, czy też uszczęśliwianie się członków rodziny. Zaś czynny udział w takim procesie przyczynia się nie tylko do pozytywnego budowania własnej osobowości lub charakteru, lecz także do pomnażania towarzyszących temu uczuć. Skuteczne wspieranie realizacji kantowskich zaleceń, chociaż ich powinnościowe uzasadnienie posiada charakter czysto aprioryczny, mogłoby z pewnością zaowocować lepszym zrozumieniem współczesnych potrzeb drugiego człowieka. Natomiast w przypadku ich konfrontacji z tradycyjnymi uwarunkowaniami obyczajowo-pedagogicznymi możemy dużo uczyć się od Arystotelesa, który był – jako wiadomo – nauczycielem Aleksandra Wielkiego. Na końcu tego paragrafu zwrócę jeszcze uwagę na Hegla, który podkreśla znaczenie stanów odczuwania w rodzinie pojmowanej jako jedna z form „obiektywnego ducha”, gdy posłużymy się jego językiem. Hegel pisze więc o rodzinie jako „duchu odczuwającym”, którego wyznacznikiem jest więź miłości i pielęgnowanie ufności.5 W kontekście bezpieczeństwa rodziny trzeba by mówić o specyficznym wymiarze odczuwania rozumianego np. jako wczuwanie się poszczególnych członków rodziny w sytuacje i przeżycia innych. Brak takiego podejścia skutkuje co najmniej wyobcowaniem i utratą wzajemnego zaufania, co jest niezmiernie ważne w kształtowaniu wymiaru pragmatycznego rodziny, tzn. jej codziennego życia. 2. Wkład etyki stosowanej w kształtowanie wymiaru pragmatycznego rodziny Podczas gdy antropologia jako dyscyplina filozoficzna pyta, jak należy mówić o człowieku – także jako członku rodziny, to etyka stawia pytanie dotyczące tego, co człowiek powinien czynić. W ten sposób widać też pragmatyczny wymiar rodziny. Można by to jeszcze bardziej sprecyzować i zapytać, co człowiek lub rodzina powinna czynić, aby zagwarantować mak4 5 Por. I. Kant, Die Metaphysik der Sitten, Stuttgart 2001. Por. G.W.F. Hegel, Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften, Frankfurt am Main 5 2005, §518. 338 Podstawowe założenia antropologii pragmatycznej w kontekście bezpieczeństwa rodziny symalne bezpieczeństwo dla wszystkich jej członków. Ponieważ to pytanie domaga się określenia konkretnego kontekstu, może być podejmowane w ramach etyki stosowanej obejmującej różne obszary życia ludzkiego, także te współczesne. Tak będzie możliwy też wgląd na obszar bezpieczeństwa człowieka. Do tego celu możemy posłużyć się np. pojęciem „etyki bezpieczeństwa” jako jednej z wielu form etyki stosowanej. Etyka bezpieczeństwa, której zasadnicze pytanie brzmi: „Co powinienem czynić, by zagwarantować bezpieczeństwo człowieka lub rodziny?”, jest według mnie dyscypliną dopiero wschodzącą na obszarze etyki stosowanej. Bowiem mówi się dzisiaj o etyce politycznej, prawa, medycznej, ekologicznej, zwierząt, techniki, nauki, ekonomi itp.,6 natomiast nie mówi się wyraźnie o etyce bezpieczeństwa. Jest to przejaw pewnego „niedociągnięcia na obszarze etyki stosowanej”. Nie ulega wątpliwości, że na (wspomnianych) obszarach etyki stosowanej problematyka bezpieczeństwa musi być także podejmowana. Ale nie można tego skutecznie uczynić, jeżeli nie dokona się wyraźnego wyodrębnienia tej problematyki, a rozważa się ją tylko w specyficznej merytorycznie niedookreślonej perspektywie. W związku z tym pojawia się pytanie: Jak można by tę perspektywę merytorycznie uzupełnić, tak by aspekt bezpieczeństwa otrzymał jaskrawe kontury? Z filozoficznego punktu widzenia istnieje wiele możliwości. Jedną z nich jest przykładowo analiza tezy: „Trzeba zrozumieć jak człowiek działa”. Aby to uczynić zwrócę uwagę na trzy rzeczy: aksjologię, powinność oraz rozróżnienie pomiędzy etyką poglądów i etyką odpowiedzialności. Powyżej sformułowana teza posiada charakter etyczno-antropologiczny, na który zwrócił uwagę między innymi Karol Wojtyla w swojej książce „Osoba i czyn”7. Dokonując analizy czynów osoby ludzkiej możemy dowiedzieć się tego, kim ta osoba jest, ponieważ czyny posiadają odniesienie moralne, tzn. są dobre lub złe.8 Abstrahując od kompleksowej dynamiki antropologicznej oddziaływującej na funkcje mentalne osoby ludzkiej należy powiedzieć, że aksjologiczne implikacje posiadają tutaj zasadnicze znaczenie. Dlatego Wojtyła nawiązuje w tym kontekście do filozofii Maxa Schelera, a w szczególności do jego materialnej etyki wartości. Dla Schelera wartości są korelatami odczuwania, zaś odczuwanie stanowi specyficzny 6 7 8 Por. J. Nida-Rümelin (wyd.), Angewandte Ethik, Stuttgart 2005, s. 2n. Por. K. Wojtyla, Person und Tat, Freiburg-Basel-Wien 1981. Por. K. Rynkiewicz, Von der Grundlegung der christlichen Ethik zur Grundlegung der philosophischen Anthropologie. Eine kritische Untersuchung zum Personbegriff bei Karol Wojtyla, Berlin 2002, s. 13n. 339 Ks. Kazimierz Rynkiewicz rodzaj doświadczenia umożliwiającego wartościowanie świata. W procesie odczuwania świat jest przeżywany na płaszczyźnie jakościowej, tzn. na płaszczyźnie wartości. Scheler pojmuje wszystkie wartości jako materialne jakości, nie zaś jako anonimowe elementy ukrywające się gdzieś poza fenomenem. Wartości dostępne są człowiekowi niezależnie od rzeczy. Chociaż rzeczy jako nośniki wartości ulegają zmianie, same wartości pozostają niezmienne. Jeżeli np. przyjaciel mnie rozczarował, to wartość przyjaźni nie ulega zmianie.9 Tego, że rodzina musi być zbudowana na wartościach, nie trzeba dzisiaj specjalnie podkreślać: wolności, szacunku, wzajemnej pomocy, odpowiedzialności itp. Gdybyśmy chcieli to wymaganie budowania relacji rodzinnych na wartościach etycznie wzmocnić, moglibyśmy zasięgnąć rady Kanta mówiącego o powinności czy obowiązku wypływającym z racjonalnego uposażenia osób ludzkich. W tym celu Kant wprowadza cały szereg środków technicznych ułatwiających respektowanie obowiązku w relacjach interpersonalnych, jak np. maksymę i kategoryczny imperatyw. Podczas gdy maksyma stanowi subiektywną zasadę woli, to kategoryczny imperatyw wyjaśnia działanie jako obiektywnie konieczną czynność bez odnoszenia jej do żadnego zamiaru, tzn. bez żadnego innego celu.10 Chociaż zdominowanego przez formalizm kantowskiego schematu myślenia nie da się w sposób dosłowny powiązać z realną sytuacją rodziny, nie dokonując wcześniej praktycznych przekształceń podkreślających jego konkretny i realny wymiar osobowy, to należy docenić znaczenie opisanego tutaj obowiązku jako takiego. Bowiem każda osoba posiada w rodzinie określone obowiązki. Przy określaniu etycznego wymiaru konkretnych obowiązków warto zwrócić uwagę na wprowdzone przez Maxa Webera rozróżnienie między etyką poglądów i etyką odpowiedzialności. Chodzi przy tym o dwie zasadniczne postawy moralne. Etykiem odpowiedzialności Weber nazywa taką osobę, która w swoim działaniu bierze pod uwagę wszystkie skutki swojego działania, zaś ocena tych skutków stanowi dla niej kryterium przy podejmowaniu decyzji. Natomiast etykiem poglądów jest taka osoba, która 9 10 Por. M. Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik. Neuer Versuch der Grundlegung eines ethischen Personalismus, München 61980. Także por. K. Rynkiewicz, Von der Grundlegung der christlichen Ethik zur Grundlegung der philosophischen Anthropologie, s. 26n. Por. I. Kant, Grundlegung der Metaphysik der Sitten, Stuttgart 2000, 400n, 414n. Kategoryczny imperatyw może według Kanta występować w kilku formach: podstawowej, natury i królestwa celów. 340 Podstawowe założenia antropologii pragmatycznej w kontekście bezpieczeństwa rodziny ocenia określone działania jako moralne lub niemoralne w zależności od kontekstu, a więc czyni to co jest moralnie nakazane bez uwzględniania skutków określonych działań i zaniechań.11 Obie te postawy moralne znajdują w konkretnym życiu rodziny swoje odzwierciedlenie. Jednak odpowiedzialność stanowi szczególny element kształtujący personalną formę życia, także całej rodziny. 3. Osobowa forma życia jako element wiążący w antropologii pragmatycznej Antropologia pragmatyczna ugruntowana w filozofii czy też etyce stosowanej, wychodząca naprzeciwko współczesnym oczekiwaniom rodziny, domaga się jednocześnie realnego uzupełnienia w postaci osobowej formy życia. Forma ta może być postrzegana jako element wiążący w antropologii pragmatycznej, tzn. pokazuje ona, że rodzina jest wspólnotą osób ludzkich, gdzie widoczne są podstawowe aspekty antropologiczne jak osoba, autonomia, wolność, odpowiedzialność itp. Tak powstaje kontekst, w jakim można sformułować podstawowe zadania rodziny. Życie człowieka w rodzinie posiada niewątpliwie charakter osobowy. Oznacza to, że człowiek jest istotą wyróżniającą się pośród innych istot żywych; człowiek posiada szczególny egzystencjalny status. Tak moglibyśmy wraz z Boecjuszem powiedzieć, że człowiek jest „indywidualną substancją natury rozumnej”, wraz z Wojtyłą, że człowiek jest suppositum, tzn. substancjalnym podmiotem egzystencji i działania, cechującym się zdolnością do transcendencji oraz integracji. Wraz z Kantem moglibyśmy zwrócić uwagę na znaczenie pojęcia wolności jako klucza do wyjaśnienia autonomii woli, przy czym wolność ta jest pojmowana jako właściwość woli oraz nie stoi w sprzeczności z koniecznością natury.12 Wszystkie te predykaty podkreślają szczególność człowieka jako bytu osobowego, egzystującego i rozwijającego się w rodzinie, i zdolnego do odpowiedzialnego działania. Odpowiedzialność pociąga jednak za sobą określenie konkretnych zadań stojących przed rodziną. Najpierw trzeba tutaj zauważyć, że w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat dokonała się ogromna „funkcjonalna przemiana” w rodzinie. Podczas gdy rodzina dawniej posiadała charakter „obszerne11 12 Por. R. Spaemann, Grenzen. Zur ethischen Dimension des Handelns, Stuttgart 2001, s. 218. Por. I. Kant, Grundlegung der Metaphysik der Sitten, Stuttgart 2000, 445n. Por. także Kritik der reinen Vernunft. 341 Ks. Kazimierz Rynkiewicz go gospodarstwa” w tym znaczeniu, że była nie tylko wspólnotą życiową członków rodziny, lecz także miejscem edukacji dzieci oraz miejscem pracy, to ewolucja socjoekonomiczna i kulturowa doprowadziła do funkcjonalnej specjalizacji rodziny, skutkiem czego było między innymi rozdzielenie mieszkania od miejsca pracy czy też możliwość zdobywania wykształcenia w specjalistycznych ośrodkach dydaktycznych. Pomimo radykalnej funkcjonalnej przemiany, jaka w ostatnim czasie dokonała się w rodzinie, wydaje się być możliwe i konieczne określenie podstawowych zadań rodziny. Tak zostanie utworzona podstawa, na której można stawić czoła także współczesnym wyzwaniom. Pierwszym zadaniem rodziny jest więc zapewnienie spójności i stabilizacji jej członków w oparciu o więź emocjonalną. Rodzina jest chyba jedyną instytucją, w której można uzewnętrzniać uczucia i wyrażać indywidualną osobowość. Stanowi ona społeczną przestrzeń dozwolonej międzyludzkiej uczuciowości w przeciwieństwie do przybierającej na sile anonimowości relacji społecznych w innych sferach życia. Emocjonalna sprawność rodziny wyraża się między innymi w otoczeniu czułością małego dziecka, w świadczeniu pomocy wszystkim członkom rodziny, w utrwalaniu emocjonalnej więzi przez wspólne podejmowanie różnorodnych aktywności itd. Następnym zadaniem rodziny jest zagwarantowanie istnienia społeczeństwa w przyszłości na drodze prokreacji. Trzeba stanowczo podkreślić, że akty prokreacji zależą wyłącznie od rodziców i muszą być powiązane z odpowiedzialnym rodzicielstwem. Wynika stąd, że za narodzone dziecko należy wziąć odpowiedzialność. Kolejnym zadaniem bezpośrednio powiązanym z prokreacją jest wychowanie dzieci. Niepodważalną normą wychowawczo-pedagogiczną jest od dawna teza, że dzieci powinny dojrzewać w rodzinie, niezależnie od tego z jakim modelem rodziny mielibyśmy do czynienia. Każdy model rodziny musi jednak zagwarantować prawidłowy rozwój dziecka, tak by mogły w nim ukształtować się wartości, zdolności i predyspozycje umożliwiające mu pełnię dalszego życia w wymiarze osobowym i społecznym. Konieczność tę potwierdza również fakt, że w przypadku braku rodziny poszukuje się rodziny zastępczej. Pozostałe instytucje jak przedszkola i szkoły posiadają jedynie charakter wspomagający. W rodzinie powinna też być okazywana wzajemna pomoc, co przyczynia się do budowania solidarności międzypokoleniowej i stanowi bardzo ważne zadanie rodziny. Wreszcie rodzina powinna zagwarantować 342 Podstawowe założenia antropologii pragmatycznej w kontekście bezpieczeństwa rodziny zdrowie i wypoczynek poszczególnych jej członków.13 4. Krytyczny wymiar antropologii pragmatycznej W świecie realnym istnieje wiele wyzwań, jakim rodzina dzisiaj musi sprostać. W debatach na temat rodziny, szczególnie na obszarze języka polskiego, uczestników „prowokuje” ostatnio pojęcie „gender”, doprowadzając do „kolizji myślowych” w wielu środowiskach politycznych i religijnych, a czasami też naukowych. Najpierw trzeba zauważyć, że wszelkie debaty na ten temat odbywają się na obszarze antropologii pragmatycznej, współkształtowanej przez czynniki ekonomiczne, demograficzne, wychowawcze itp. Ponieważ prowokatorskie oddziaływanie pojęcia „gender” dokonuje się w dużej mierze w kontaktach z powyższymi czynnikami - posiadającymi jednocześnie zabarwione egzystencjalnie podłoże, zwrócę więc tutaj w kilku słowach uwagę jedynie na to pojęcie. Bowiem treści kryjące się za tym pojęciem mogą stanowić szczególne wyzwanie dla współczesnej rodziny, potrzebującej stabilnych wyznaczników gwarantujących jej prawidłowy rozwój w 21. wieku. Pojęcie „gender” jest terminem technicznym występującym w naukach społecznych i humanistycznych. Jako pewna koncepcja oznacza ono najpierw psychologiczną, ukształtowaną społecznie stronę płci osoby, w odróżnieniu od jej biologicznej strony (=„sex”). Pojęcie „gender” oznacza zatem społeczną rolę płci, czy też społeczne cechy płci, a więc wszystko, co w danej kulturze uważane jest za typowe dla określonej płci. W tym kontekście można by powiedzieć, że „gender” oznacza płeć zależną od czynników społecznych i kulturowych. Posiada to poważne konsekwencje dla rodziny znajdującej się w dużej mierze pod wpływem tych czynników. Konsekwencje te wynikają stąd, że czynniki społeczne i kulturowe zawsze ulegają zmianie, zaś nie wszystkie ich zmiany wpływają korzystnie na prawidłowe funkcjonowanie rodziny. Prawidłowe funkcjonowanie rodziny polega na tym, że jest ona w stanie wypełnić wszystkie zadania wynikające z jej natury. Dopuszczenie możliwości dokonywania zmian na danym obszarze otwiera jednak drogę do manipulacji zagrażającej istniejący porządek osób ludzkich. Gdy John Money, psycholog z USA, w 1955 roku wprowadził 13 Por. A. Anzenbacher, Wprowadzenie do chrześcijańskiej etyki społecznej, Kraków 2010, s. 93n. 343 Ks. Kazimierz Rynkiewicz pojęcia „gender role” i „gender identity”, dał wyraźnie do zrozumienia, na czym ta manipulacja mogłaby polegać. Chodzi o manipulację przy określaniu statusu osoby ludzkiej jako dziewczynka lub chłopczyk, kobieta lub mężczyzna. Według teorii Money´a tożsamość płci człowieka można dowolnie określać do trzeciego roku życia. Oznacza to więc, że dziecko nie przychodzi na świat jako chłopczyk czy dziewczynka, lecz jedynie jako człowiek, którego płeć można dowolnie określać.14 Nie ulega wątpliwości, że ideologia „gender” propagująca oderwanie obszaru biologicznego (sex) od obszaru socjalnego (gender) uderza w naturalnie i prawnie ukształtowane podstawy rodziny. Bowiem próba sztucznego przyporządkowania wzorców odmiennych zachowań, jakie stoją w sprzeczności z wymaganiami i opartym na logice gatunku przyzwoleniem natury, prowadzi nieuchronnie do wypaczenia psychiki osobowości, dewiacji moralnych i zachwiania w relacjach społecznych. Wszelkie zewnętrzne ingerencje w porządek naturalny gwarantujący harmonię osoby ludzkiej prowadzą do zniszczenia jej substancjalnego fundamentu. Nietrudno zauważyć, że zwolennicy ideologii „gender” popełniają błąd kartezjański polegający na tym, że ciało i umysł są ujmowane jako dwie odrębne substancje, jakie mogą bez siebie egzystować.15 Tymczasem dualizm kartezjański, jak wiadomo, nie posiada dzisiaj nazbyt przekonujących podstaw egzystencjalno-teoretycznych, ani na obszarze nauk przyrodniczych, ani też na obszarze filozofii. Wystarczy prześledzić tylko współczesną debatę podejmowaną przez filozofię umysłu i dotyczącą relacji „ciało-umysł”. Również rezultaty naukowe osiągane na obszarze filozofii neuronalnej podważają roszczenia wysuwane przez zwolenników „gender”. W tym kontekście można by co najmniej zapytać, czy mózg jest umysłem? Jak powstaje i kształtuje się świadomość ludzka od pierwszych lat życia?16 Zakończenie Rodzina może skutecznie realizować swoje powołanie tylko w atmosferze bezpieczeństwa i pokoju. Do stworzenia takiej atmosfery zobowiązane 14 15 16 Por. J. Lorber, Constructing Gender. The Dancer and the Dance, w: J.A. Holstein/J.F. Gubrium (wyd.), Handbook of Constructionist Resarch, New York 2008, 531-544, s. 532n. Por. R. Descartes, Meditationen über die Grundlagen der Philosophie, Hamburg 1994. Med. II. Por. F. Tretter, o.i., Ist das Gehirn der Geist? Grundlagen der Neurophilosophie, Göttingen 2010, s. 11n. 344 Podstawowe założenia antropologii pragmatycznej w kontekście bezpieczeństwa rodziny jest najpierw państwo jako instytucja dysponująca odpowiednimi narzędziami prawnymi i ekonomicznymi. Zaangażowanie państwa nie zastąpi jednak współdziałania w tym procesie całego społeczeństwa, poszczególnych rodzin i osób ludzkich. Myślę, że odpowiedzialne spojrzenie na platońskiego erosa, który dzisiaj jest często tylko jednostronnie, tzn. w kontekście aspektu seksualnego, interpretowany, pomoże wyzwolić pozytywne uczucia umacniające więzi rodzinne. Bowiem eros uświadamia nam co najmniej dwie rzeczy: z jednej strony konieczność powiązania pożądania postrzeganego z dystansu z pożądaniem celującym na zjednoczenie, z drugiej zaś konieczność powiązania świadomości osoby kochającej, że osoba kochana jest już doskonała, ze świadomością jej własnej niedoskonałości. Przy tym świadomość własnej niedoskonałości zmusza jednocześnie osobę kochającą – wbrew jej przekonaniu - do tego, by rozpoznać, że mogłaby ona zostać udoskonalona tylko wtedy, gdy także osoba kochana byłaby niedoskonała i mogłaby zostać udoskonalona przez osobę kochającą.17 Dla wyważonego rozwoju i bezpieczeństwa rodziny taka teoretyczna strategia myślenia byłaby z pewnością konstruktywna. Streszczenie Skuteczne funkcjonowanie rodziny jako instytucji gwarantującej w sposób najbardziej optymalny rozwój osoby ludzkiej wymaga zapewnienia wysokich standardów bezpieczeństwa, co we współczesnych strukturach kulturalno-społecznościowych nie jest rzeczą łatwą, ponieważ występują w nich różne niebezpieczeństwa. Respektowanie założeń „antropologii pragmatycznej” może być tymczasem postrzegane jako gwarancja bezpieczeństwa rodziny we współczesnym świecie. Aby dobrze zrozumieć rodzinę oraz jej potrzeby, należy dobrze zrozumieć jej wymiar antropologiczny, reflektowany między innymi na obszarze filozofii. Arystoteles podkreśla szczególne znaczenie dla tego wymiaru sprawiedliwości i przyjaźni, Kant natomiast zwraca swoją uwagę na zagadnienia prawa i cnoty. Podczas gdy antropologia jako dyscyplina filozoficzna pyta, jak należy mówić o człowieku – także jako członku rodziny, to etyka stawia pytanie dotyczące tego, co człowiek powinien czynić. Działania człowieka służące zapewnieniu bezpieczeństwa rodziny podejmuje „etyka bezpieczeństwa” jako jedna z form 17 Por. B. Seth, Sokrates und Platon. Dialektik des Eros, München 1999, s. 18. 345 Ks. Kazimierz Rynkiewicz etyki stosowanej. Aby zrozumieć jak człowiek działa, należy opisać przede wszystkim wymiar aksjologiczny i powinnościowy jego działania, a następnie określić zakres odpowiedzialności. To powstaje kontekst, gdzie z jednej strony widoczna jest osobowa forma życia, z drugiej zaś możliwe jest sformułowanie podstawowych zadań rodziny. Rodzina jest chyba jedyną instytucją, w której można uzewnętrzniać uczucia i wyrażać indywidualną osobowość. W świecie realnym istnieje jednak wiele wyzwań, jakim rodzina musi sprostać. Jednym z nich jest tak zwana „ideologia gender”. Odpowiedzialne spojrzenie na platońskiego erosa sprzyja atmosferze bezpieczeństwa i pokoju, co jest konieczne do tego, by rodzina mogła skutecznie realizować swoje powołanie. Słowa kluczowe: rodzina, bezpieczeństwo, filozofia, antropologia pragmatyczna, etyka stosowana, osobowa forma życia. Basic Presuppositions of Pragmatic Anthropology in the Context of the Security of the Family Summary The efficient functioning of the family as an institution that best guarantees the development of the human person requires high standards of safety. But this, in the current cultural and social structures, is not simple because various dangerous situations may occur in it. However, respecting the conditions of pragmatic anthropology can be regarded as a guarantee of the safety of the family in today’s world. To understand the family and its needs well, one must understand well its anthropological dimension, which is reflected especially in the field of philosophy. Aristotle emphasizes the importance of justice and friendship for this dimension, while Kant turns his attention to the problem of law and virtue. While anthropology as a philosophical discipline asks how one should speak about the person – as a family member also, ethics poses the question about what man should do. “Ethics of security”, as one of the forms of applied ethics, is concerned with actions serving the security of the family. In order to understand how the person acts, one must above all describe the axiological and duty dimensions of his actions, and then determine the extent of his responsibility. This creates the context where on one hand the personal dimension 346 Podstawowe założenia antropologii pragmatycznej w kontekście bezpieczeństwa rodziny of life is visible, while on the other hand it is possible to formulate the basic tasks of the family. The family is probably the only institution, in which feelings and individual personality can be expressed. In the real world however, there are many challenges that a family must confront. One of these challenges is the so-called “gender ideology”. The responsible view of the Platonic Eros promotes the atmosphere of peace and security, which is necessary, in order that the family fulfill its calling efficiently. Key words: family, security, philosophy, pragmatic anthropology, applied ethics, personal dimension of life. 347
