odkrywanie tajemnic ludzkiego mózgu - Alma Mater
advertisement
ODKRYWANIE TAJEMNIC LUDZKIEGO MÓZGU E pilepsja, współczesne leczenie następstw urazów mózgu, mogą nie tylko sprzyjać rozwojowi epilepsji, ale również zmniejmedyczne „ulepszanie” człowieka, eksperymenty z uprosz- szać prawdopodobieństwo jej wystąpienia. czonym modelem mózgu na domowym komputerze, leczenie Kolejnym ogromnym problemem w obecnych czasach są placebo oraz dietetyczne preferencje mózgu – to tematy szcze- coraz częstsze urazy czaszkowo-mózgowe, dotykające szczegółowo omawiane podczas gólnie ludzi młodych i aktywwykładów w ramach dziesiątenych. Stanowią najbardziej go już krakowskiego Tygodnia powszechne ze wszystkich Mózgu, organizowanego od rodzajów urazów i są częstą 10 do 15 marca 2008 roku w Auprzyczyną śmierci lub kalditorium Maximum. Tegoroczectwa. Jak stwierdził podczas nym hasłem przedsięwzięcia wykładu Współczesne leczenie było: Zadbaj o swój mózg, czyli następstw urazów głowy dr o profilaktyce oraz leczeniu chohab. Marek Moskała, mózg rób i urazów mózgu. człowieka to jedyny narząd, – Wciąż zdajemy sobie sprawę który sam siebie bada i ocenia. z tego, że więcej nie wiemy, niż – Im więcej mamy aktywnych wiemy o mózgu i pozostałych połączeń, czyli synaps, tym elementach układu nerwowego. mniejsze mogą być następstwa W czasie wykładów Tygodnia urazu, ponieważ łatwiej dochoMózgu 2008 jest okazja do dzi do przejęcia funkcji przez poznania niektórych tajemnic sąsiednie lub odległe od miejmózgu – stwierdziła prof. Elsca pierwotnego uszkodzenia żbieta Pyza, jedna z głównych komórki. Dlatego możemy poorganizatorek przedsięwzięcia. wiedzieć, że każdy uraz mózgu Jednym z ważniejszych probma charakter indywidualny lemów neurologii klinicznej, (w zależności od wspomniaktórego mechanizm wciąż pozonych aktywnych połączeń). staje nie do końca zbadany, jest Leczenie urazów mózgu musi epilepsja – na świecie choruje być podjęte jak najszybciej, aby na nią około 50 milionów ludzi. ograniczyć obszar uszkodzenia Ludzki mózg. Widok z góry Jak wyjaśnił podczas wykładu oraz umożliwić odtworzenie Epilepsja w uszkodzonym mózgu prof. Krzysztof Janeczko, połączeń, które podczas urazu uległy przerwaniu. – Ze względu choć epilepsja pojawia się głównie w okresie dorastania (kiedy na różnorodność urazów mózgu, zarówno co do lokalizacji, jak następuje intensywny rozwój mózgu), to ma również wpływ na i rozległości, nie można mówić o pełnej standaryzacji leczenia, funkcjonowanie w dorosłym życiu. Choroba często jest także ale jedynie o przyjęciu podstawowych zasad, które mogą znacząco skutkiem urazu mózgu. W Instytucie Zoologii UJ prowadzone zmniejszyć powikłania – stwierdził dr hab. Marek Moskała. Główsą badania doświadczalne na zwierzęcych modelach, odtwarza- nym wyzwaniem dla zmniejszenia następstw urazu mózgu jest jących objawy obserwowane w warunkach klinicznych, w tym zapobieganie lub zmniejszanie wystąpienia tak zwanego wtórnego na modelu niedorozwoju kory mózgowej wywołanego zaburze- uszkodzenia mózgu. Istotnym w postępowaniu terapeutycznym niami neurogenezy oraz modelu mechanicznego uszkodzenia jest unikanie, poprzez odpowiednie działania farmakologiczne mózgu. Odwołując się do wyników tych badań, prof. Janeczko i neuroprotekcyjne, zaburzeń metabolicznych i biochemicznych stwierdził, że można zaobserwować wielorakie wyznaczniki indukujących procesy niedokrwienne. Pamiętajmy, że nawet niewzrostu skłonności do przejawiania epileptycznej aktywności wielki pierwotny uraz mózgu może być powodem wielu różnych napadowej. Jest oczywiste, że o poziomie tej skłonności nie wtórnych rozległych uszkodzeń. Profesor Jerzy Vetulani podjął decyduje bezwzględny ilościowy deficyt tkanki nerwowej, ale się odpowiedzi na pytanie, czy medyczne ulepszanie człowieka funkcjonalna specyficzność obszaru, którego rozwój został może mieć przyszłość. – Szansę na rozszerzenie pola działania upośledzony, lub wiek, w którym uszkodzenie powstało. Dużą medycyny, poza tradycyjnymi jej celami, czyli rozpoznaniem złożoność tego problemu pokazują również wyniki badań pro- i leczeniem choroby, daje postęp w badaniach nad materią żywą, wadzonych w naszym Zakładzie Neuroanatomii IZ UJ. Dowodzą określany jako rewolucja biomedyczna i biotechnologiczna. Na one bowiem, że zaburzenia wczesnych stadiów rozwoju mózgu pewno umożliwia on ulepszanie zdrowych ludzi, chociaż moż- 18 ALMA MATER A. Wojnar liwości te budzą – u niektórych – zastrzeżenia natury etycznej sieci neuronowej. Pozwala ona na przeprowadzenie – jak wyjaśnił – wyjaśniał prof. Vetulani podczas wykładu Medyczne ulepszanie podczas wykładu Jak eksperymentować z uproszczonym modelem człowieka. – Nowoczesne techniki biomedyczne dają możliwości mózgu na domowym komputerze prof. Ryszard Tadeusiewicz modyfikacji zachowania ludzkiego, poprawy sprawności fizycznej, – kilkudziesięciu doświadczeń o narastającym stopniu złożoności. przedłużenia życia i poprawy pozycji w rywalizacji społecznej. – Między innymi można zaprojektować i przebadać neurokomW wyniku ich stosowania we współczesnej medycynie pojawia się puter, który będzie mógł poznawać zupełnie nieznane światy – na trend: od leczenia choroby, poprzez zapobieganie predyspozycjom przykład podczas wypraw kosmicznych na nieznane planety. Ta do choroby, aż po aktywne wzmaganie poszczególnych fizycznych niezwykła maszyna będzie do tego zdolna dzięki temu, że zostanie wyposażona w umiejętność samouczenia i psychicznych funkcji organizmu ludzkiego. się. Twórca takiego neurokomputera nie Wśród głównych kierunków badań, które musi więc z góry wiedzieć, jak będą wymogłyby mieć zastosowanie w ulepszaniu glądali kosmici, których sonda odnajdzie człowieka, profesor wymienił: klonowanie na dalekiej planecie. Neurokomputer sam (ludzkie klony „hodowane” na narządy), się nauczy rozpoznawać ich i dzielić na wykorzystanie komórek macierzystych grupy, na przykład związane z płciami, (przedłużanie życia), preimplementacyjktórych u kosmitów może być więcej niż ną selekcję genetyczną (wybieranie płci dwie! Budowniczy sondy nie musi też i określonych cech dzieciom), inżynierię próbować przewidywać, jakie potwory genetyczną (manipulacja DNA bezpośredmogą zaatakować wysłaną sondę i jak nio w embrionie lub dorosłym organizmie się będzie można przed nimi bronić – bo – ulepszanie wybranych cech), interfejsy wszystko to budowana samoucząca się i nanotechnologię (implanty ślimakowe sieć neuronowa sama odkryje! – wyjaśnił dające bezpośrednio impuls sensoryczny do profesor. ludzkiego układu nerwowego – tworzenie Leczenie za pomocą placebo (czyli cyborgów), psychofarmakologię kosmesubstancji niemających właściwości tyczną (leki psychotropowe dla usprawleczniczych) jest znane od stuleci i uważa nienia pewnych funkcji mózgu, zwłaszcza się je za podstawę uzdrawiania. Mówimy poznawczych, i polepszenia nastroju). Jak wtedy o efekcie placebo. Wiemy już, że poinformował profesor, według raportu stan psychiczny chorego odgrywa kluczoAmerykańskiej Rady Prezydenckiej do wą rolę w procesie leczenia, wspomagając spraw Bioetyki już teraz istnieje kilka obna przykład działanie lekarstw. – Nadzieja szarów, w których ulepszanie człowieka się Prof. Jerzy Aleksandrowicz podczas wykładu pobudza mobilizację do walki z chorobą odbywa. Jest to na przykład działanie w celu uzyskania maksymalnej sprawności fizycznej, szczególnie w spor- i jej przyczynami, co wpływa zarówno na podejmowanie działań cie. Osiąga się to za pomocą środków chemicznych wpływających sprzyjających odzyskaniu zdrowia – współpracę z leczącymi – jak na układ nerwowy lub metabolizm, a także dzięki zwiększaniu i na pobudzenie aktywności układu odpornościowego. Uzyskiwasiły mięśniowej poprzez terapię genową. Zaliczyć tu także można nie informacji wyjaśniających istotę choroby i uzasadniających walkę z procesami starzenia się oraz nieterapeutyczne interwencje oddziaływania lecznicze pozwala zmniejszyć poczucie zagubienia medyczne w postaci prób uczynienia ludzi szczęśliwszymi (np. i bezradności, potwierdza kompetencję leczących, wzbudzając manipulacja pamięcią, rekonsolidacja pamięci u ofiar katastrof, w pacjencie zaufanie i wiarę w ich działania – wyjaśnił prof. stosowanie leków polepszających nastój). – Wszystkie te medyczne Aleksandrowicz podczas wykładu Jak leczy placebo?. W leczeniu próby poprawiania zdrowego człowieka mogą budzić zastrzeżenia placebo, czyli w skuteczności działania obojętnych dla organietyczne, częściowo zależne od naszych wierzeń i światopoglądu zmu substancji, ogromne znaczenie ma więc zjawisko sugestii. – czy życie ludzkie jest święte?, kiedy się rozpoczyna?, częściowo – Procedurom leczniczym towarzyszy nie tylko budzenie ogólnego od rozważań natury społecznej – czy stosując drogie techniki, nie oczekiwania poprawy, zawarte w samej sytuacji terapeutycznej naruszamy zasad równości wszystkich ludzi? – podsumował prof. i integralnie z nią związane, ale także aktywne oddziaływanie Vetulani. – Chociaż trudno przewidzieć przyszły bieg wypadków, sugestiami, związane z informacjami o leczniczym działaniu nie ulega wątpliwości, że postępu biotechnologii nie da się za- konkretnych leków i procedur. Budzi to wyobrażenia – procesy wrócić i że wszelkie moratoria na manipulacje biotechnologiczne psychiczne, silnie związane z funkcjami narządów ciała, sterobędą łamane, ponieważ w specyfice gatunku ludzkiego istnieje wanymi przecież przez układ nerwowy. Tą drogą może dojść do bardzo silna dążność do ulepszania siebie i podporządkowania pożądanej przez pacjenta i leczącego zmiany – stwierdził profesor. sobie środowiska. To spowodowało, że z drzew zeszliśmy na sa- A należą do nich, na przykład, zwiększenie lub zmniejszenie wannę, następnie znaleźliśmy schronienia w jaskiniach, a potem napięcia mięśni, wzrost intensywności przepływu krwi, zmniejzaczęliśmy budować coraz wyższe domy, w których staramy się szenie odczuwania bólu, zmiany w wydzielaniu hormonów oraz prowadzić coraz bardziej komfortowe życie. Naturalnych tenden- nawet rozrost tkanek i odbudowa zniszczonych fragmentów. Taka cji kierujących naszym zachowaniem, wypracowanych w procesie nadzieja i przekonanie, że leczenie przyniesie korzystne efekty, może nawet być bodźcem do produkcji przez mózg substancji ewolucji, odwrócić na dłuższy czas nigdy się nie udało. Każdy, kto chce poeksperymentować na komputerowym działających przeciwzapalnie i zwiększających odporność (takich modelu mózgu, może to zrobić na domowym komputerze, dzięki jak prostaglandyny i cytokinetyny). Według badań prowadzonych udostępnianemu na stronie http://home.agh.edu.pl/tad// modelowi na grupie chorych, którym podawano placebo, okazało się, że ALMA MATER 19 placebo prowadzi do uzyskania poprawy u około 30–35 procent członków grupy. W niektórych schorzeniach, takich jak depresja, zaburzenia krążenia, choroba wrzodowa i inne dolegliwości jelitowe, poprawę uzyskuje się nawet u 60 procent chorych leczonych placebo, a w przypadku leczenia bólu – nawet 90 procent! Szacuje się, że udział efektu placebo w ogólnej skuteczności tych substancji, których aktywne działanie w usuwaniu zaburzeń zdrowia uznano za udowodnione, wynosi 50–75 procent! Podobnie szacuje się, że 75 procent efektywności leków przeciwdepresyjnych to efekt placebo (pamiętajmy przy tym, że pacjenci absolutnie nie mogą wiedzieć, że otrzymują placebo). Kwestią sporną jest tutaj, czy taka poprawa nie jest efektem spontanicznej remisji albo chwilowym zmniejszeniem się nasilenia symptomów, co może być związane ze specyfiką samego procesu chorobowego. Jednak warto zauważyć, że podczas procesu leczenia mogą się także pojawić zjawiska pogłębiające stan demobilizacji. Należą do nich – według profesora – przeświadczenie o nieuleczalności choroby i niepowodzeniu leczenia. – Takie oczekiwania nieraz potwierdzają się na zasadzie samospełniających się przepowiedni. Pacjenci przekonani o tym, że nie przeżyją zabiegu, często rzeczywiście umierają, chociaż nie ma po temu żadnych wyraźnych powodów. Skądinąd w jednym z badań stwierdzono, że osoby pragnące „spotkać się na tamtym świecie” ze zmarłymi bliskimi osobami, częściej nie przeżywają zabiegów chirurgicznych. Często także szczegółowe informacje, które pacjent otrzymuje od lekarzy, w tym na przykład o możliwości wystąpienia skutków ubocznych leczenia, powodują lęk i destabilizację oraz powstanie sugestii powodujących pojawienie się tych niekorzystnych objawów. Jest to tak zwany efekt nocebo. Na rozwój i funkcjonowanie ludzkiego mózgu znaczny wpływ ma codzienna dieta i dostarczanie organizmowi odpowiednich składników pokarmowych. Już sposób odżywiania przyszłej matki podczas okresu ciąży ma znaczenie w prawidłowym rozwoju mózgu i całego układu nerwowego. Cenne jest więc uzupełnianie diety kwasami DHA z oleju ryb. Uważa się, że w pierwszych miesiącach po urodzeniu karmienie piersią (głównie dzięki obecności w pokarmie naturalnym unikatowych kwasów tłuszczowych) zapewnia dostarczenie wszystkich niezbędnych do rozwoju mózgu składników. – W późnym okresie życia niedobory tych kwasów w pożywieniu oraz niewłaściwe ich proporcje w diecie upośledzają pamięć, zdolność uczenia się, przyspieszają procesy starzenia się mózgu. Ich ilość w diecie może także wpływać na zachowania i emocje, zmieniając dostępność neuroprzekaźników, na przykład serotoniny. Wielkość jej produkcji przez komórki mózgu jest jednak uzależniona od ilości spożywanych węglowodanów i białek. Wszystko to oznacza, że rozwój mózgu oraz jego prawidłowe funkcjonowanie są ściśle zależne od składu codziennej diety. Od życia płodowego poczynając, aż do śmierci – wyjaśniła prof. Maria Kapiszewska podczas wykładu Dietetyczne preferencje mózgu. Ważne jest tutaj, że tych kwasów organizm ludzki nie jest w stanie wyprodukować sam, dlatego muszą zostać dostarczone wraz z pożywieniem. Pamiętać należy także, że na przykład stres powoduje zmniejszenie ich ilości w organizmie. Może temu zapobiec kwas gamma linolowy, który znajduje się na przykład w owsiance. Ogólnie rzecz biorąc, należy spożywać produkty lub preparaty zawierające kwas omega-6 (np. oleje roślinne) i kwas omega-3 (np. owoce morza, tuńczyk, makrela, śledź, łosoś). Poza tym ważną rolę w rozwoju mózgu i w jego funkcjonowaniu pełnią różne mikroelementy: jod, cynk, żelazo, mangan, miedź) oraz witaminy (B1, B6, B12, E). Źródło energii dla mózgu stanowią natomiast węglowodany. – Mózg zużywa więcej niż 50 procent energii pochodzącej z węglowodanów, z czego aż 80 procent jest przeznaczone na produkcję energii przez neurony. Jakość spożywanych węglowodanów ma także istotny wpływ na potencjał intelektualny. Badania pokazują, że kontrolowanie poziomu glukozy we krwi, poprzez spożywanie produktów węglowodanowych o niskim indeksie glikemicznym, polepsza sprawność umysłową. Gorsza kontrola glikemiczna znacznie obniża wyniki testujące pamięć – stwierdziła prof. Kapiszewska. W tym roku również, po raz pierwszy podczas Tygodnia Mózgu, 15 marca przeprowadzono konkurs wiedzy neurologicznej dla uczniów szkół średnich Włącz się w neurobiologię. Pierwszy etap był pisemny – wyłoniono 10 finalistów, którzy następnie przystąpili do egzaminu ustnego. – Mam nadzieję, że konkurs będzie się odbywał co roku, a jego laureaci będą mieli pierwszeństwo w studiowaniu na naszym nowym kierunku – neurobiologia – podsumowała prof. Elżbieta Pyza. Jak co roku, wykłady w ramach Tygodnia Mózgu cieszyły się ogromnym powodzeniem, najprawdopodobniej więc spotkamy się również za rok. Anna Wojnar ŁYSENKIZM W POLSCE J. Sawicz 15 kwietnia wieczorem w Katedrze Historii Medycyny CM UJ odbył się wykład dr. Williama deJong-Lamberta z Bronx Community College Columbia University of New York zatytułowany Łysenkizm w Polsce, 1949–1956. Doktor deJong-Lambert był gościem Katedry oraz Komisji Historii i Filozofii Medycyny Oddziału PAN w Krakowie i Krakowskiego Towarzystwa Miłośników Historii Medycyny. Gospodarz spotkania, prof. Zdzisław Gajda, na wstępie przypomniał istotę tak zwanego łysenkizmu, odwołując się często do własnych wspomnień z lat studenckich, kiedy to doktryny Łysenki i Miczurina były obowiązującymi w kanonie nauczania uniwersyteckiego. Następnie prelegent w czterdziestominutowym referacie zaprezentował historię Dr William deJong-Lambert narzucenia i nauczania zasad łysenkizmu na gruncie nauk przyrodniczych w Polsce. oraz prof. Zdzisław Gajda (w tle) Doktor deJong-Lambert koncentrował się przede wszystkim na politycznych uwarunkowaniach wprowadzania doktryny Łysenki i jej recepcji w środowisku naukowym. Nasz gość, co warto podkreślić, mimo braku jakichkolwiek rodzinnych związków z ojczyzną Kochanowskiego i Mrożka, wygłosił swój wykład w języku polskim. W takim też języku miała miejsce bardzo ożywiona dyskusja. Ryszard W. Gryglewski 20 ALMA MATER
