Piotr Sierociński* Mierniki efektywności zarz¹dzania zasobami ludzkimi
advertisement
Piotr Sierociñski* Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 1 Analiza wybranych 50 spó³ek gie³dowych w latach 19972001 Piotr Sierociñski Mierniki efektywnoci Poni¿szezarz¹dzania opracowaniezasobami ma na celu ludzkimi zapoznanie Czytelników z wykorzystaniem wskaników (z ang. benchmarków) kadrowych w ocenie efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi. Badanie opiera siê na analizie danych z raportów rocznych 50 spó³ek gie³dowych, dostêpnych w bibliotece Komisji Papierów Wartociowych i Gie³d. Poniewa¿ grupa ta mo¿e wydawaæ siê ma³a, dobralimy badane podmioty w taki sposób, aby by³a reprezentatywna. Czêæ teoretyczna zawiera opis stosowanych w badaniu mierników i ich interpretacjê. W dalszej czêci raportu przedstawiamy pomiar i krótk¹ interpretacjê wskaników dla 50 spó³ek gie³dowych w latach 19972001. Na koniec podsumowujemy ca³e badania. Nie nale¿y zapominaæ, i¿ wyniki badanych przez nas spó³ek s¹ silnie uzale¿nione od stanu gospodarki i licznych wskaników makroekonomicznych. Aby nadaæ bardziej realny charakter naszym obliczeniom, przy interpretacji dobrze wzi¹æ pod uwagê wspó³czynnik inflacji. Omówienie badanej próby W badaniu wykorzystalimy dane z raportów rocznych 50 spó³ek gie³dowych. Warto przyjrzeæ siê tej grupie przedsiêbiorstw. Zosta³a ona dobrana w taki sposób, aby wyniki naszych badañ by³y jak najbardziej reprezentatywne dla ca³ej gospodarki. Lista firm, których dane z raportów rocznych uwzglêdniono w badaniu: 1 2 3 Agora AMS Apexim 26 27 28 KPPD Krakchemia Kredyt Bank * Piotr Sierociñski jest dyrektorem Zespo³u Kompleksowego Doradztwa Personalnego w Deloitte & Touche 1 Autor sk³ada specjalne podziêkowania p. Katarzynie Sowiñskiej, studentce SGH, za opracowanie wyników analiz wskaników kadrowych 44 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Piotr Sierociñski Bielbaw Bick Budimex BO Comarch CSS Computerland Drosed Elektrim Elektromonta¿Ex. Elektromonta¿ W. Espebepe Elazab Forte Frantschach Fameg Grajewo Hydrobudowa . Jutrzenka KGHiM Karen Kompap 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Mostostal W-wa Mieszko Muza MostostalGdañsk Ocean Company Optimus Orbis Paged Polar Poligrafia PPWK Simple Softbank Ster-Projekt Swarzêdz Szeptel Soko³ów Tonsil TP WFM ZFM ¯ywiec Spróbujmy przeanalizowaæ tê grupê pod k¹tem: c sektora gospodarki, w którym dzia³a c pozycji na rynku c wielkoci zatrudnienia. Sektor gospodarki W analizowanym zestawieniu pos³u¿ylimy siê terminologi¹ i klasyfikacj¹ stosowan¹ przez Komisjê Papierów Wartociowych i Gie³d (KPWiG). Poni¿ej znajduje siê podzia³ spó³ek ze wzglêdu na tak rozumiany sektor dzia³alnoci. Najsilniej reprezentowany w tej grupie jest przemys³. W próbie 50 spó³ek a¿ 20 deklaruje przynale¿noæ do tego sektora. 20% udzia³ w badanej próbie zanotowa³a bran¿a informatyczna, natomiast 16% stanowi¹ firmy budowlane. Nastêpne w kolejnoci s¹ media 10% i telekomunikacja, któr¹ analizujemy na podstawie wyników 3 spó³ek, w tym takiego giganta, jak Telekomunikacja Polska SA. W naszym badaniu swoje miejsce znaleli równie¿ reprezentanci us³ug bankowych, transportowych i handlu (patrz tab.1). Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 45 Tabela 1. Podzia³ spó³ek na sektory wed³ug klasyfikacji KPWiG nazwa bran¿y % udzia³ w 50 spó³kach przemys³ w tym: 40% 20% 10% 4% 2% 2% 2% 16% 10% 6% 4% 2% 2% drzewny spo¿ywczy elektromaszynowy chemiczny lekki metalowy budownictwo media telekomunikacja banki us³ugi transportowe handel Pozycja na rynku W próbie 50 firm ujêlimy zarówno liderów wybranej bran¿y, jak i firmy, które maj¹ mniejszy procentowy udzia³ w swoim rynku. Do firm o ugruntowanej pozycji rynkowej zaliczyæ mo¿emy m.in.: TP SA, Agora, Kredyt Bank, Computerland czy Orbis. Wród firm, które dopiero buduj¹ swoj¹ przewagê konkurencyjn¹, mo¿na wymieniæ m.in. CSS. Analiza wskaników kadrowych wszystkich omawianych podmiotów gospodarczych bez wzglêdu na ich pozycjê na rynku mo¿e prowadziæ do b³êdnych wniosków. Warto mieæ w pamiêci, ¿e w omawianej próbie mamy zarówno firmy o ugruntowanej pozycji, np. dawnych monopolistów, jak i ma³e firmy, które szybko buduj¹ swoj¹ pozycjê na rynku. Dlatego osobno przeanalizujemy charakterystyczne dla nich wskaniki kadrowe. Wielkoæ zatrudnienia Badanie to ma na celu przedstawienie efektywnoci inwestycji w kapita³ ludzki w ci¹gu ostatnich czterech lat na polskim rynku, a tak¿e zarysowanie tendencji w zarz¹dzaniu zasobami ludzkimi w latach nastêpnych. W tym celu wybralimy przedsiêbiorstwa zró¿nicowane pod wzglêdem liczby zatrudnionych pracowników. Wielkoæ zatrudnienia zale¿y od wielu czynników ju¿ wczeniej przeanalizowanych. Jest pochodn¹ dzia³añ gospodarczych podejmowanych przez spó³ki. Wp³ywa na ni¹ tak¿e sektor gospodarki, w którym dzia³a firma, oraz jej pozycja na rynku, a co za tym idzie - wysokoæ przychodów i zysków. Zmiany w zatrudnieniu w spó³kach maj¹ bardzo du¿y wp³yw na poziom badanych mierników. Czêsto poprawa ich wyników zwi¹zana jest jedynie z redukcj¹ personelu. 46 Piotr Sierociñski rednie zatrudnienie w badanych przez nas spó³kach przedstawilimy w tabeli poni¿ej. W porównaniu do 1997 roku, w 2001 roku wskanik ten spad³ z 3097 do 2777 osób. Zatem zmiana wynios³a 11,5%. Niew¹tpliwie dane te ilustruj¹ obserwowan¹ od d³u¿szego czasu niekorzystn¹ tendencjê na rynku pracobiorców i s¹ skorelowane z rosn¹cym bezrobociem. Tabela 2. rednie zatrudnienie w 50 spó³kach w latach 19972001 Liczba pracowników I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 277 709 3097 1751 1998 318 727 3023 1420 1999 342 813 2992 1424 2000 350 757 2921 1425 2001 264 603 2778 1379 Mediana lepiej charakteryzuje przeciêtne zatrudnienie w badanej próbie. Wartoci rednie zatrudnienia s¹ zawy¿one poprzez parê firm wielozak³adowych (TP SA, KGHiM, Kredyt Bank). W naszym badaniu uwzglêdnilimy firmy, których zatrudnienie spad³o w badanym okresie nawet o 83% (Paged SA), o 60% (Ocean Company), o 57,5% ( Bick SA). Spowodowane by³o to decyzjami o likwidacji czêci dzia³alnoci, restrukturyzacj¹ zatrudnienia w zwi¹zku ze zmianami w³asnociowymi lub wrêcz rozpoczêciem postêpowania upad³ociowego. Tabela 3. rednie zatrudnienie w wybranych firmach w latach 19972001 Liczba pracowników Bick SA Ocean Company Paged SA 1997 1763 186 307 1998 1420 156 351 1999 1429 157 992 2000 1111 198 749 2001 472 80 127 Nie wszystkie sporód badanych spó³ek zanotowa³y zmniejszenie zatrudnienia, co potwierdza zró¿nicowanie wybranej próby. Przyk³adowo spó³ka Computerland systematycznie zwiêksza swoje zatrudnienie, nawet w czasach recesji o 7%, z poziomu 930 osób w 2000 r. do 998 pracowników w zesz³ym roku. Podobnie Poligrafia zatrudni³a w 2001 roku rednio o 40% wiêcej osób ni¿ w ci¹gu poprzednich 12 miesiêcy. Osi¹gniête wyniki zarz¹d uzasadnia pozyskaniem nowych Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 47 klientów, wdro¿eniem nowych linii produkcyjnych oraz przejêciem czêci dobrze prosperuj¹cej firmy Marguard Press S.A. W Ster-Projekcie liczba pracowników wzros³a w 2001 r. do 220, czyli o 25% w stosunku do 2000 roku. Wzrost ten jest wynikiem realizacji strategii konsolidacji Grupy Kapita³owej. Wp³yw mia³a równie¿ rozbudowa pionu sprzeda¿y i marketingu. Tabela 4. rednie zatrudnienie w wybranych firmach w latach 19972001 Liczba pracowników Computerland Poligrafia Ster-Projekt 1997 306 284 118 1998 556 318 141 1999 856 325 146 2000 930 366 164 2001 998 603 220 Aby usystematyzowaæ badanie, wybrane firmy podzielilimy dodatkowo na cztery grupy. Za ma³e uznalimy firmy zatrudniaj¹ce w 2001 roku nie wiêcej ni¿ 200 pracowników, rednie z zatrudnieniem w granicach 2001200 osób, du¿e o zatrudnieniu 12005000 pracowników i bardzo du¿e ponad tê wartoci¹: KGHiM, Kredyt Bank, Orbis, TP SA. Taka klasyfikacja bêdzie pomocna w szybkim odnalezieniu grupy porównawczej dla danego przedsiêbiorstwa, przyjmuj¹c zatrudnienie jako jeden z g³ównych kryteriów. Tabela 5. Podzia³ spó³ek wed³ug zatrudnienia w 2001 roku Grupa firm ze wzglêdu na wielkoæ zatrudnienia % próby (udzia³ w 50 spó³kach) ma³e rednie du¿e bardzo du¿e 20% 52% 20% 8% (<200 osób) (2001200 osób) (12005000 osób) (>5000) Prezentacja mierników funkcji kadrowej i ich przyk³adowa interpretacja Pomiar efektywnoci nak³adów poniesionych na zasoby ludzkie firmy zosta³ sporz¹dzony na podstawie mierników funkcji kadrowej opracowanych przez Fitz-Enza dla Saratoga Institute [Fitz-Enz, 2000]. W naszym badaniu omówilimy nastêpuj¹ce wskaniki u³atwiaj¹ce ocenê efektywnoci nak³adów na zasoby ludzkie w przedsiêbiorstwie: 48 Piotr Sierociñski c c c c c c zwrot z inwestycji w kapita³ ludzki (HC ROI) wartoæ dodana kapita³u ludzkiego (HCVA) wskanik produktywnoci zasobów ludzkich (HCR) koszty operacyjne na pracownika (Cost per FTE) zysk ze sprzeda¿y na pracownika (Profit per FTE) zysk brutto na pracownika (Pre tax & interest profit per FTE). Stosowana przez nas terminologia opiera siê na t³umaczeniu z jêzyka angielskiego. Aby zachowaæ przejrzystoæ stosowanych obliczeñ, pos³u¿ymy siê w raporcie skrótami angielskimi. HC ROI zwrot z inwestycji w kapita³ ludzki (Human Capital Return On Investment) PRZYCHODY (KOSZTY OPERACYJNE CA£KOWITE KOSZTY PRACY) HC ROI [z³] = CA£KOWITE KOSZTY PRACY Wskanik ten mo¿e byæ potraktowany jako podstawowy miernik rentownoci zasobów ludzkich w skali ca³ej firmy [Stêpieñ, 2001]. Wynik pokazuje, jak¹ kwotê otrzymalimy z ka¿dej z³otówki zainwestowanej w kapita³ ludzki. Inaczej ujmuj¹c, podaje, jaka jest dwignia p³ac i wiadczeñ. Na potrzeby naszych obliczeñ p³ace i wiadczenia potraktowalimy jako ca³kowity koszt kapita³u ludzkiego. Natomiast jeli wskanik ten okaza³by siê ujemny, oznacza to, ¿e zatrudnieni ludzie zu¿ywaj¹ do wykonywania swojej pracy wiêcej zasobów, ni¿ wytwarzaj¹ dochodu [Stêpieñ, 2001]. Przyjmuje siê, i¿ wskanik poni¿ej jednoci jest nie satysfakcjonuj¹cy. Ciekawym przyk³adem do analizy jest w tym przypadku spó³ka Szeptel. Badany wspó³czynnik spad³ w niej z roku na rok z 1,988 do 0,498, przy jednoczesnym 3-krotnym wzrocie pozosta³ych kosztów operacyjnych. Warto zauwa¿yæ, ¿e koszty kapita³u ludzkiego wzros³y jedynie o 22%. Aby uzmys³owiæ sobie w³asn¹ pozycjê na rynku, warto odnieæ wyniki swojej spó³ki do rezultatów osi¹gniêtych przez liderów bran¿y i do takiego poziomu wskanika d¹¿yæ, ograniczaj¹c wyszczególnione koszty. Wskanik ten pokazuje faktyczny zysk przedsiêbiorstwa, który mo¿emy przypisaæ jednostce pracy. Obliczony w ten sposób zysk uwzglêdnia opodatkowanie i odliczenie kosztu zainwestowanego kapita³u. Jest to efektywna miara wyników pracy kierownictwa. Innymi s³owy: jak¹ wartoæ dodan¹ tworz¹ pracownicy dla organizacji w przeliczeniu Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 49 HCVA wartoæ dodana kapita³u ludzkiego (Human Capital Value Added) PRZYCHODY (KOSZTY OPERACYJNE CA£KOWITE KOSZTY PRACY) HCVA [z³] = LICZBA PRACOWNIKÓW W PRZELICZENIU NA ETATY na pe³ne etaty. Po przekszta³ceniach wzór ten mo¿na znacz¹co uprociæ, ale wówczas trudno zachowaæ odpowiedni¹ interpretacjê. W tym zestawieniu przy obliczeniach pos³ugujemy siê rednim zatrudnieniem w przeliczeniu na osoby, wiêc ostateczn¹ jednostk¹ przyjêt¹ do interpretacji tego wskanika pozostaje: tys. z³ na osobê. Brakuje jednoznacznego okrelenia, która wartoæ jest w tym przypadku optymalna. St¹d zaleca siê porównanie z najlepszymi przedstawicielami na rynku przedsiêbiorstwa z tej samej bran¿y lub o podobnym zatrudnieniu i ocenê dopiero przez pryzmat ich osi¹gniêæ. HCR wskanik produktywnoci (wydajnoci) zasobów ludzkich lub wskanik przychodów z kapita³u ludzkiego (Human Capital Revenue) PRZYCHODY ZE SPRZEDA¯Y PRODUKTÓW, TOWARÓW I MATERIA£ÓW HCR = [z³/ pracownika] LICZBA PRACOWNIKÓW Inaczej moglibymy go nazwaæ wspó³czynnikiem przychodu z kapita³u ludzkiego. Stanowi on podstawow¹ miarê produktywnoci pracy, szczególnie jeli w mianowniku uwzglêdnimy liczbê etatów. Mamy wówczas jasny obraz, ile godzin potrzebnych by³o na wypracowanie danego przychodu. Ciekawym przyk³adem kszta³towania siê tego wspó³czynnika s¹ dane dla Bielbaw SA. W spó³ce tej po zredukowaniu zatrudnienia o 17% przychody netto wzros³y o nieca³y 1%, ale wartoæ przychodu na pracownika wzros³a o 20%. Mo¿na z tego wnioskowaæ, ¿e w spó³ce wzros³a produktywnoæ kapita³u ludzkiego . Wskanik ten jest bardzo istotny dla poprawnej interpretacji HC ROI i HCVA, gdy¿ pokazuje, jak zmieni³y siê w badanym okresie te koszty, które nie s¹ bezporednio uza- 50 Piotr Sierociñski Cost per FTE koszty operacyjne na pracownika (Cost per Full Time Equivalent) KOSZTY DZIA£ALNOCI OPERACYJNEJ KOSZTY OPERACYJNE NA PRACOWNIKA = [z³/pracownika] LICZBA PRACOWNIKÓW W PRZELICZENIU NA ETATY le¿nione od efektywnoci zasobów ludzkich, a w sposób istotny wp³ywaj¹ na poziom wskaników tê efektywnoæ opisuj¹cych. Operujemy tutaj tzw. wielkoci¹ FTE, która jest równa liczbie zatrudnionych w przeliczeniu na etaty. Pozwala ona rozwi¹zaæ problem klasyfikacji pracowników czasowych, pracuj¹cych na zlecenie, zatrudnionych poza siedzib¹ firmy lub w niepe³nym wymiarze godzin. Profit per FTE zysk ze sprzeda¿y na pracownika (Profit per Full Time Equivalent) ZYSK ZE SPRZEDA¯Y ZYSK ZE SPRZEDA¯Y NA PRACOWNIKA = [z³/pracownika] LICZBA PRACOWNIKÓW W PRZELICZENIU NA ETATY Wskanik pokazuj¹cy, jak¹ czêæ zysku ze sprzeda¿y potrafi wypracowaæ pojedynczy pracownik. Wskanik ten pozwala obserwowaæ efektywnoæ pracy zatrudnionych w organizacji osób z perspektywy czasu powiêconego na wypracowanie zysku. Ciekawym zabiegiem jest tu uwzglêdnienie zysku jeszcze przed odjêciem czêci przeznaczonej na podatek i in- Pre tax & interest profit per FTE zysk brutto na pracownika ZYSK BRUTTO ZYSK BRUTTO NA PRACOWNIKA = [z³/pracownika] LICZBA PRACOWNIKÓW W PRZELICZENIU NA ETATY Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 51 ne obowi¹zkowe wiadczenia. Pozwala to na ocenê faktycznej produktywnoci kapita³u ludzkiego. Udzia³ kosztów p³ac i wiadczeñ w kosztach operacyjnych UDZIA£ KOSZTÓW P£AC I WIADCZEÑ W KOSZTACH OPERACYJNYCH [%] = KOSZTY P£AC I WIADCZEÑ KOSZTY DZIA£ALNOCI OPERACYJNEJ Przy analizie wskanik ten nale¿y porównaæ z tymi dla podmiotów wiod¹cych na rynku. Dla poszczególnych bran¿y optymalny udzia³ tych kosztów bêdzie siê zmienia³. Nale¿y uchwyciæ te praktyki, w których udzia³ kszta³tuje siê na najdogodniejszym poziomie i do niego nastêpnie d¹¿yæ. Udzia³ wiadczeñ w kosztach pracy (rozumianych jako koszty p³ac i wiadczñ) WIADCZENIA NA RZECZ PRACOWNIKÓW UDZIA£ WIADCZEÑ W KOSZTACH PRACY [%] = CA£KOWITE KOSZTY PRACY Udzia³ wiadczeñ bêdzie zmienia³ siê dla poszczególnych ga³êzi gospodarki, gdy¿ jest on bardzo silnie zwi¹zany z konkurencyjnoci¹ bran¿y, kultur¹ organizacji i rodzajem pracy wykonywanej przez zatrudnionych. Miara ta bêdzie równie¿ reagowa³a na zmiany przepisów dotycz¹cych wynagrodzenia. W przypadku dogodnego rozliczania podatkowego czêæ wynagrodzenia mo¿e byæ ujêta w³anie w formie wiadczeñ. Inne mierniki polityki zarz¹dzania zasobami ludzkimi Wp³yw ludzi na wyniki finansowe przedsiêbiorstwa mo¿na przedstawiæ na wiele sposobów, w zale¿noci od potrzeb konkretnej firmy. W tym punkcie przedstawiono tylko niektóre z mo¿liwych do zastosowania wskaników pozwalaj¹cych porównywaæ skutecz- 52 Piotr Sierociñski noæ prowadzonej w ramach poszczególnych firm polityki kadrowej. Oczywicie mo¿na pokusiæ siê o poszukanie innych mierników. Np. z punktu widzenia inwestycji w kapita³ ludzki interesuj¹ca by³aby analiza polityki szkoleñ. Mo¿liwe jest zastosowanie nastêpuj¹cych wskaników: c odsetek przeszkolonych pracowników [%] c koszt szkoleñ na zatrudnionego [PLN] c koszt szkoleñ w przeliczeniu na 1 godzinê [PLN/godz] c udzia³ pracowników zewnêtrznych w szkoleniach [liczba osób] c udzia³ kosztów szkoleñ w kosztach pracy ogó³em [%] c wspó³czynnik satysfakcji przeszkolonych / ich prze³o¿onych [ankietyzacja]. Wykorzystane w badaniu raporty roczne spó³ek nie zawieraj¹ na tyle szczegó³owych danych, abymy takich obliczeñ mogli dokonaæ. Oczywicie w przypadku zainteresowania firm przeprowadzeniem takiej analizy i za ich zgod¹ na wykorzystanie danych do zestawieñ statystycznych mo¿na pokusiæ siê o bardziej szczegó³owe badanie. Takie badanie mo¿e równie¿ mieæ bardzo du¿e znaczenie przy wewnêtrznych porównaniach firmy, szczególnie w firmach wielooddzia³owych. Nie zmienia to faktu, ¿e odniesienie do przeciêtnych wskaników w firmach o podobnej wielkoci, zatrudnieniu, specyfice bran¿owej jest nie do przecenienia. Wyniki analizy w grupie 50 spó³ek Poni¿ej przedstawiamy wyniki badañ na próbie 50 spó³ek. Szczegó³ow¹ interpretacj¹ ich wyników zajmiemy siê ponownie na wybranych przyk³adach w punkcie nastêpnym. HC ROI zwrot z inwestycji w kapita³ ludzki Tabela 6. HC ROI w 50 spó³kach w latach 19972001 HC ROI [PLN] I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 1,24 1,64 1,89 2,09 1998 1,23 1,35 1,55 1,89 1999 1,09 1,27 1,39 1,71 2000 0,84 1,14 1,28 1,67 2001 0,52 1,00 0,97 1,21 Niepokoj¹cy spadek HC ROI z oko³o 2 PLN do 1 PLN na przestrzeni 5 lat nie rokuje dobrze na przysz³oæ i doæ dobrze przedstawia aktualn¹ sytuacjê gospodarcz¹ kraju. Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 53 HCVA wartoæ dodana kapita³u ludzkiego Tabela 7. HCVA w 50 spó³kach w latach 19972001 HCVA [PLN] I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 24 760 46 690 59 020 75 620 1998 30 290 45 400 68 350 76 110 1999 27 910 53 210 68 840 87 960 2000 26 890 41 350 56 910 96 540 2001 21 650 40 090 53 580 83 570 Po uwzglêdnieniu inflacji HCVA zmniejszy³o siê w ci¹gu badanego okresu o oko³o 20%, co równie¿ dobrze ilustruje spowolnienie gospodarcze z pocz¹tku dekady. HCR wskanik produktywnoci zasobów ludzkich Tabela 8. HCR w 50 spó³kach w latach 19972001 HCR [PLN] I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 101 500 153 650 293 480 362 050 1998 121 000 189 760 349 060 413 300 1999 129 420 222 460 369 210 434 360 2000 139 790 244 920 381 000 448 700 2001 133 830 246 860 389 410 427 430 Obserwowany wzrost tego wskanika w ci¹gu 5 lat o 38% (realnie oko³o 30%) dobrze ilustruje zmiany dostosowawcze polskiej gospodarki do wymogów konkurencyjnych w ramach globalnej gospodarki wolnorynkowej. Niestety zmiany te odbywaj¹ siê kosztem rosn¹cego bezrobocia. Cost per FTE koszty operacyjne na pracownika Tabela 9. Koszty operacyjne na pracownika w 50 spó³kach w latach 19972001 Koszty operacyjne na pracownika [PLN] I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 85 758 132 508 264 946 303 103 1998 98 580 171 623 321 879 344 569 1999 122 406 197 597 349 114 407 757 2000 138 837 230 213 379 529 418 489 2001 146 536 268 824 396 650 437 451 54 Piotr Sierociñski Dynamika wzrostu kosztów operacyjnych na pracownika przewy¿sza wzrost rentownoci o oko³o 20%, czego nie mo¿na uznaæ za pozytywne zjawisko. Profit per FTE zysk ze sprzeda¿y na pracownika Tabela 10. Zysk ze sprzeda¿y na pracownika w 50 spó³kach w latach 19972001 Zysk ze sprzeda¿y na pracownika [PLN] I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 4 875 16 755 28 536 41 885 1998 6 161 11 463 27 186 37 720 1999 2 655 11 956 20 104 32 520 2000 -5 985 5 758 1 478 30 959 2001 -14 038 808 -7 236 12 832 Spadek zysku ze sprzeda¿y na pracownika w 50 spó³kach w latach 19972001 ponad 90% jest bardzo niepokoj¹c¹ ilustracj¹ spowolnienia naszej gospodarki. Powy¿szy wynik jest tym bardziej niepokoj¹cy, ¿e zatrudnienie w badanych spó³kach zmala³o ponad 11%. Pre tax & interest profit per FTE zysk brutto na pracownika Tabela 11. Zysk brutto na pracownika w 50 spó³kach w latach 19972001 Zysk brutto na pracownika [PLN] I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 5 417 19 046 28 332 41 328 1998 5 221 17 251 33 535 44 708 1999 -1 549 5 599 21 492 27 810 2000 -5 654 5 699 12 337 39 428 2001 -18 543 -2 984 -41 222 6 774 Realny spadek zysku brutto na pracownika kszta³towa³ siê na poziomie 23 000 PLN, co w bardziej wymowny sposób ilustruje komentarz do poprzedniego wskanika. Udzia³ kosztów p³ac i œwiadczeñ w kosztach operacyjnych Tabela 12. Udzia³ kosztów p³ac i wiadczeñ w kosztach operacyjnych w 50 spó³kach (19972001) Udzia³ kosztów p³ac w kosztach operacyjnych I KWARTYL MEDIANA 1997 11% 20% 1998 13% 19% 1999 14% 20% 2000 13% 19% 2001 12% 21% Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 55 Udzia³ kosztów p³ac w kosztach operacyjnych REDNIA III KWARTYL 1997 20% 27% 1998 20% 27% 1999 21% 27% 2000 20% 27% 2001 22% 29% Najbardziej stabilnym wskanikiem wród badanych benchmarków kadrowych okaza³ siê w³anie udzia³ kosztów p³ac i wiadczeñ w kosztach operacyjnych. Mimo zmniejszonego zatrudnienia i s³abych wyników firm wynagrodzenia ros³y. Wygl¹da na to, ¿e wynagrodzenia pracowników w niewielkim stopniu uzale¿nione s¹ od wyników finansowych przedsiêbiorstw. Ma to niew¹tpliwie równie¿ niekorzystny wp³yw na rosn¹ce bezrobocie. Udzia³ œwiadczeñ w kosztach pracy Tabela 13. Udzia³ wiadczeñ w kosztach p³ac i wiadczeñ w 50 spó³kach (19972001) Udzia³ wiadczeñ w kosztach p³ac i wiadczeñ I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 27% 33% 27% 34% 1998 28% 32% 28% 35% 1999 16% 18% 17% 20% 2000 16% 17% 17% 20% 2001 16% 18% 17% 20% Niemal 15% spadek udzia³u wiadczeñ w kosztach pracy pomiêdzy rokiem 1998 i 1999 wynika g³ównie ze zmian w systemie ubezpieczeñ spo³ecznych. Wskaniki kadrowe w praktyce W poprzednich punktach omówilimy dok³adnie badan¹ próbê, mierniki wykorzystane w opracowaniu i pokazalimy wyniki analizy otrzymane w 50 spó³kach. W tej czêci opracowania skupimy siê na praktycznym zastosowaniu obliczonych miar. Na pocz¹tku przeanalizujemy najciekawsze i najbardziej charakterystyczne rezultaty otrzymane w bran¿ach. Za istotne kryterium podzia³u próby uznalimy równie¿ wielkoæ zatrudnienia. Analiz¹ tak sklasyfikowanych grup zajmiemy siê na koñcu tego rozdzia³u. Do analizy wybralimy tylko te bran¿e, których udzia³ w grupie przekracza 4%. Przemys³ chemiczny, drzewny, elektromaszynowy, lekki i spo¿ywczy po³¹czylimy w jedn¹ bran¿ê, podobnie jak telekomunikacjê i informatykê. Tak powsta³o 5 bran¿ do celów analiz porównawczych: 56 Piotr Sierociñski c c c c c budownictwo teleinformatyka media przemys³ banki. Ujêcie bran¿owe Budownictwo Budownictwo ma wysoki 16% udzia³ w badanej próbie, wiêc warto odnieæ wyniki firm z tej bran¿y do ca³ej grupy. Trwa³¹ regu³¹ jest to, ¿e zysk ze sprzeda¿y na pracownika kszta³tuje siê na poziomie rednio o 510 tys. PLN/osobê ni¿szym ni¿ w ca³ej próbie. Przy postêpuj¹cej recesji skutkuje to od 2 lat stratami w przeliczeniu na 1 zatrudnionego. Tabela 14. Mediana zysku ze sprzeda¿y na pracownika w budownictwie i 50 spó³kach (19972001) Zysk ze sprzeda¿y na pracownika [PLN] Mediana w budownictwie Mediana w 50 spó³kach 1997 5 702 16 755 1998 6 634 11 463 1999 5 774 11 956 2000 -2 075 5 758 2001 -6 061 808 Wskanik ten ca³y czas charakteryzuje siê tendencj¹ spadkow¹ mimo powa¿nego spadku zatrudnienia w tym sektorze. Po stopniowym wzrocie pod koniec lat 90. nast¹pi³ nag³y spadek spowodowany recesj¹ na rynku budowlanym. W 2001 roku w porównaniu do roku poprzedniego w budownictwie pracowa³o rednio przesz³o 25% mniej osób. W tym samym czasie rednia zatrudnienia dla ca³ej próby spad³a jedynie o 5%. Jedyn¹ firm¹, która w badanym okresie zwiêkszy³a swoje zatrudnienia, by³ Elektromonta¿ Export. W zesz³ym roku zatrudni³ dodatkowo 52 osoby. Tabela 15. Mediana zatrudnienia w budownictwie i 50 spó³kach w latach 19972001 Liczba pracowników Mediana w budownictwie Mediana w 50 spó³kach 1997 703,5 708,5 1998 744,5 727 1999 813,0 813 2000 872,0 756,5 2001 472,0 603 Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 57 W budownictwie utrzymuje siê tendencja spadkowa wskanika HC ROI. Jedynie Mostostal Gdañsk zwiêkszy³ jego wartoæ z 1,132 do 1,512, co stawia to przedsiêbiorstwo w pozycji lidera na rynku. Polityka prowadzona przez Hydrobudowê l¹sk pozwoli³a na zachowanie wskanika na niezmienionym poziomie. Wiêkszoci z pozosta³ych podmiotów na tym rynku nie udaje siê od 2000 roku przekroczyæ poziomu jednostkowego. Najwiêkszy spadek (75%) zaobserwowalimy w Espebepe, w której to spó³ce toczy siê postêpowanie upad³ociowe. Wskanik zwrotu z inwestycji w kapita³ ludzki wypracowany przez firmy budowlane w 2001 roku przedstawia poni¿sze zestawienie. Tabela 16. Wskanik HC ROI w budownictwie w 2001 roku Human Capital ROI [PLN] 2001 0,77 0,81 0,88 0,87 0,17 1,18 1,05 1,51 Bick Budimex Elektromonta¿ Ex. Elektromonta¿ W. Espebepe Hydrobudowa l. Mostostal W-wa MostostalGdañsk W bran¿y budowlanej wzros³a w zesz³ym roku wartoæ dodana kapita³u ludzkiego. Jak ju¿ wczeniej sygnalizowalimy, jest to jedna z lepszych miar efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi. W tej wybranej grupie w 2001 roku omawiany wskanik wyniós³ rednio 41,7 tys. PLN na osobê, podczas gdy rednia dla ca³ej próby w tym okresie kszta³towa³a siê na poziomie 40 tys. Jest to pierwszy rok w badanym okresie, kiedy mediana wartoci dodanej kapita³u ludzkiego firm budowlanych osi¹gnê³a poziom wy¿szy od mediany w 50 spó³kach. Zmianê tego wskanika w budownictwie i dla ca³ej badanej grupy mo¿na przeledziæ na podstawie tabeli oraz wykresu poni¿ej. Tabela 17. Mediana HCVA w budownictwie i 50 spó³kach w latach 19972001 HCVA [PLN] Mediana w budownictwie Mediana w 50 spó³kach 1997 33 338 46 697 1998 35 205 45 404 1999 46 390 53 216 2000 40 262 41 354 2001 41 713 40 090 58 Piotr Sierociñski Teleinformatyka Bran¿a ta stanowi 6% próby, przy czym zawiera w sobie najwiêksz¹ spó³kê gie³dow¹ TP SA. O sytuacji kadrowej w tej bran¿y najwiêcej dowiemy siê z analizy wskanika HC ROI, czyli wskanika zwrotu z inwestycji w kapita³ ludzki w firmie. W bran¿y teleinformatycznej du¿y nacisk k³adzie siê na wyszkolenie pracowników, st¹d istotnym wskanikiem w tym przypadku bêdzie wynik tych inwestycji. Dla kierownictwa firmy ka¿dy poziom tej miary poni¿ej jednoci jest nie satysfakcjonuj¹cy. Mo¿e on oznaczaæ b³êdne rozporz¹dzanie rodkami, które nie przyczynia siê do poprawy produktywnoci zatrudnionych osób. Sytuacja mo¿e mieæ miejsce wtedy, kiedy dopiero czeka siê na wyniki podjêtych przez dzia³ zasobów ludzkich inicjatyw. Wydaje siê jednak, i¿ wybrane przez nas firmy, które sklasyfikowalimy w tej kategorii, utrzymuj¹ siê na rynku ju¿ wystarczaj¹co d³ugo, aby te rezultaty odnotowaæ. Potwierdzeniem tego s¹ lata 19971998. Tymczasem od dwóch lat wskanik ten kszta³tuje siê na poziomie jednoci, z tendencja spadkow¹. Opadaj¹c¹ linie trendu mediany HC ROI w teleinformatyce prezentujemy poni¿ej. Tabela 18. Mediana HC ROI w teleinformatyce i 50 spó³kach w latach 19972001 Human Capital ROI [PLN] Mediana w teleinformatyce Mediana w 50 spó³kach 1997 2,10 1,64 1998 1,92 1,35 1999 1,42 1,27 2000 1,21 1,14 2001 1,14 1,00 Specyfika bran¿y teleinformatycznej polega³a do tej pory na doæ wysokiej wartoci dodanej czynnika ludzkiego. Natomiast od 2001 roku mo¿emy zaobserwowaæ dramatyczny spadek tej wartoci. Pomimo starañ firm z tej bran¿y rednia wartoæ HCVA wci¹¿ kszta³tuje siê poni¿ej redniej dla ca³ej próby. Tabela 19. Mediana HCVA w teleinformatyce i próbie 50 firm w latach 19972001 HCVA [PLN] Mediana w teleinformatyce Mediana w 50 spó³kach 1997 73 542 46 697 1998 70 289 45 404 1999 81 500 53 216 2000 96 301 41 354 2001 54 788 40 090 Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 59 Media Bran¿ê mediów reprezentuje w naszym badaniu piêæ podmiotów, co stanowi 10% próby. Najbardziej charakterystycznym wskanikiem dla tej grupy s¹ niskie koszty operacyjne przypadaj¹ce na pracownika. Ich poziom wynika z organizacji pracy i systemu wynagrodzeñ. Niemniej jednak, dane wskazuj¹ na sta³y wzrost tego wskanika. Koszty operacyjne maj¹ du¿y, a czasem nawet decyduj¹cy wp³yw na poziom wiêkszoci z analizowanych przez nas wskaników, dlatego ich wzrost mo¿e powodowaæ pogorszenie ogólnej oceny efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi. Tabela 20. Koszty operacyjne na pracownika w bran¿y mediów w latach 19972001 Koszty operacyjne na pracownika [PLN] I KWARTYL MEDIANA REDNIA III KWARTYL 1997 130 740 130 840 164 500 165 650 1998 164 270 183 390 188 360 204 050 1999 195 320 207 100 228 930 286 530 2000 204 100 233 400 263 110 303 640 2001 204 720 268 820 300 200 419 280 Jednoczenie z raportów rocznych tych spó³ek wynika jasno, i¿ w bran¿y w zesz³ym roku gwa³townie spad³ zysk ze sprzeda¿y na pracownika, co wiadczy o z³ej sytuacji na rynku mediów. Tabela 21. Zysk ze sprzeda¿y na pracownika w bran¿y mediów w latach 19972001 Zysk ze sprzeda¿y na pracownika [PLN] I KWARTYL MEDIANA SREDNIA III KWARTYL 1997 25 140 26 540 44 840 48 820 1998 26 060 29 070 39 800 51 310 1999 24 810 32 360 44 320 71 150 2000 28 180 36 740 39 820 50 170 2001 5 060 11 680 9 080 14 890 Przemys³ Firmy przemys³owe stanowi¹ najwiêksz¹ 40% grupê bran¿ow¹ w badanej próbie. Analizowane przez nas wskaniki zachowuj¹ siê w przemyle na ogó³ podobnie jak dla ca³ej próby. Interesuj¹ce wydaje siê jedynie zestawienie dotycz¹ce rednich kosztów operacyjnych na pracownika. Wartoci dla analizowanej bran¿y s¹ ni¿sze od redniej w próbie 60 Piotr Sierociñski przeciêtnie o 35%. Natomiast dynamika wzrostu tych kosztów wynosi dla przemys³u 10%, a dla ca³ej próby jedynie 5%. Jest ona wysoka tak¿e po urealnieniu o wspó³czynnik inflacji. Tabela 22. rednie koszty operacyjne na pracownika w przemyle i 50 spó³kach w latach 19972001 Koszty operacyjne na pracownika [PLN] rednia w przemyle rednia w 50 spó³kach 1997 163 920 264 950 1998 182 220 321 880 1999 223 280 349 110 2000 266 660 379 530 2001 295 510 396 650 Banki Bankowoæ reprezentowana jest w naszej próbie przez Kredyt Bank i BO, co stanowi jedynie 4% badanej próby. Trudno uznaæ tê próbê za reprezentatywn¹, niemniej porównanie obu banków miêdzy sob¹ i na tle ca³ej 50-tki mo¿e wydaæ siê ciekawe. W grupie tej Kredyt Bank uzyska³ bardzo wysoki zysk ze sprzeda¿y na pracownika. Wskanik ten wynosi w tej spó³ce 110 148 PLN/osobê, co daje podmiotowi trzeci¹ pozycjê wród wszystkich 50 badanych firm. Dla porównania w tabeli i na wykresie umiecilimy medianê w 50 spó³kach. Tabela 23. Zysk ze sprzeda¿y na pracownika w bankach i mediana w 50 spó³kach w latach 19972001 Zysk ze sprzeda¿y na pracownika [PLN] BO Kredyt Bank Mediana w 50 spó³kach 1997 104 930 20 060 16 750 1998 120 420 30 750 11 460 1999 94 650 37 510 11 950 2000 15 020 50 500 5 750 2001 -30 570 110 140 800 Warto podkreliæ, i¿ wynik ten Kredyt Bank zawdziêcza m.in. utrzymaniu niskich kosztów operacyjnych na pracownika, przy jednoczesnym wysokim zatrudnieniu. Udzia³ kosztów p³ac i wiadczeñ w kosztach operacyjnych wynosi dla Kredyt Banku 21%. Wskaniki BO s¹ znacznie mniej korzystne ni¿ Kredyt Banku. BO dzia³a na znacznie mniej konkurencyjnym rynku klientów instytucjonalnych, realizuj¹cych inwestycje ekologiczne, przez co wolniej dostosowuje siê do wymogów ostrej konkurencji, czym naszym zdaniem nale¿y uzasadniæ te wyniki. Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 61 Interesuj¹ce mo¿e wydawaæ siê wci¹¿ wzrastaj¹ce zatrudnienie w sektorze bankowym (w 2001 roku o 10% w Kredyt Banku i o 5% w BO), co wskazuje na to, ¿e bankowoæ nie odczuwa skutków recesji w równym stopniu co reszta gospodarki. Tabela 24. Zatrudnienie w bankach i mediana w 50 spó³kach w latach 19972001 Liczba pracowników BO Kredyt Bank Mediana w 50 spó³kach 1997 1054 5683 708,5 1998 1205 5615 727 1999 1430 5902 813 2000 1694 6122 756,5 2001 1775 6775 603 Ujêcie pod wzglêdem wielkoœci zatrudnienia Powy¿sza analiza dotyczy³a spó³ek w ujêciu bran¿owym. Ciekawa jest równie¿ ich analiza pod wzglêdem wielkoci zatrudnienia. Uprzednio przedstawilimy klasyfikacjê firm na cztery grupy. W tej czêci przeanalizujemy zachowanie czterech wskaników w ka¿dej z nich. Poni¿ej znajduje siê zestawienie wskanika HC ROI z uwzglêdnieniem przyjêtego podzia³u spó³ek. Od 2000 roku ma³e i du¿e firmy nie osi¹gaj¹ nawet jednostkowego zwrotu z inwestycji w kapita³ ludzki. £atwo obliczyæ, i¿ grupa ta stanowi 40% z 50 spó³ek w próbie. ¯adna ze wspomnianych grup nie odnotowa³a w badanym okresie wzrostu analizowanego wskanika. Jedynie w grupie bardzo du¿ych podmiotów widaæ kilkuprocentowy wzrost HC ROI w latach 19992000. Mimo spadku w ostatnim okresie, utrzymuje siê on na wysokim poziomie 1,55. Potwierdza to przypuszczenia, i¿ du¿ym spó³kom ³atwiej jest dzia³aæ w czasach kryzysu. Tabela 25. Mediana HC ROI w 50 spó³kach w latach 19972001 HC ROI [PLN] Mediana w ma³ych Mediana w rednich Mediana w du¿ych Mediana w b. du¿ych Mediana w 50 spó³kach 1997 2,41 1,55 1,28 2,00 1,64 1998 1,57 1,35 1,37 1,50 1,36 1999 1,31 1,25 1,18 1,54 1,27 2000 0,74 1,17 0,99 1,66 1,15 2001 0,48 1,13 0,87 1,55 1,01 62 Piotr Sierociñski Mediana HCVA w 50 spó³kach wynosi w 2001 roku 40 090 PLN na zatrudnionego. Poni¿ej tej kwoty plasuj¹ siê ma³e i du¿e firmy. Podobnie jak w poprzednim przyk³adzie ponadprzeciêtn¹ wartoæ HCVA osi¹gaj¹ spó³ki zatrudniaj¹ce ponad 5000 osób. 77 790 PLN na osobê to kwota trzykrotnie wy¿sza ni¿ w du¿ych podmiotach. Wyniki rednich spó³ek kszta³tuj¹ siê na poziomie nieznacznie wy¿szym od mediany w ca³ej próbie 50 przedsiêbiorstw. Tabela 26. Mediana HCVA w 50 spó³kach w latach 19972001 HCVA [PLN] Mediana w ma³ych Mediana w rednich Mediana w du¿ych Mediana w b. du¿ych Mediana w 50 spó³kach 1997 68 120 35 890 28 050 50 310 46 700 1998 60 240 39 240 34 130 66 230 45 400 1999 51 010 45 360 50 790 81 500 53 220 2000 23 930 42 120 30 730 10 .720 41 350 2001 30 760 46 680 22.850 77 790 40 090 Podobnie jak przy analizie HC ROI, HCVA wykazuje ca³kowicie odmienny trend dla bardzo du¿ych i ma³ych spó³ek. Oznaczaæ to mo¿e, ¿e bardzo du¿e podmioty zaczynaj¹ z opónieniem odczuwaæ skutki kryzysu, tymczasem ma³e bardzo powoli ju¿ z niego wychodz¹. Sytuacja zmienia siê natomiast dla wskanika rentownoci HCR. Najwy¿sz¹ medianê osi¹gaj¹ tym razem w³anie ma³e firmy, wynik ten jest o 40% wy¿szy od mediany w 50 spó³kach i o nastêpne 40% od rezultatów bardzo du¿ych podmiotów. Najbli¿ej tego poziomu s¹ rednie przedsiêbiorstwa. Ma³e firmy zanotowa³y 25% wzrost HCR w zesz³ym roku, podczas gdy dynamika wzrostu dla ca³ej próby wynios³a 1%. To równie¿ mo¿e wiadczyæ o lepszym dostosowaniu ma³ych firm do panuj¹cej recesji i próbach jej przezwyciê¿enia. Tabela 27. Mediana HCR w 50 spó³kach w latach 19972001 HCR [PLN] Mediana w ma³ych Mediana w rednich Mediana w du¿ych Mediana w b. du¿ych Mediana w 50 spó³kach 1997 387 100 148 240 177 010 118 470 153 650 1998 381 950 191 950 168 780 164 110 189 760 1999 358 190 239 460 158 710 195 180 222 460 2000 301 350 270 140 155 110 239 690 244 930 2001 403 690 273 880 188 330 232 830 246 860 Mierniki efektywnoci zarz¹dzania zasobami ludzkimi 63 Ciekawie przedstawia siê równie¿ udzia³ kosztów p³ac i wiadczeñ w kosztach operacyjnych. Najwy¿szym poziomem tego wskanika wyró¿niaj¹ siê rednie i bardzo du¿e przedsiêbiorstwa, 33 i 29%. W ma³ych i du¿ych spó³kach wyniki oscyluj¹ wokó³ 20% poziomu charakterystycznego dla ca³ej próby. Tabela 28. Mediana udzia³u kosztów p³ac i wiadczeñ w kosztach operacyjnych w 50 spó³kach w latach 19972001 Udzia³ kosztów p³ac i wiadczeñ w kosztach operacyjnych Mediana w ma³ych Mediana w rednich Mediana w du¿ych Mediana w b. du¿ych Mediana w 50 spó³kach 1997 11% 19% 19% 29% 20% 1998 15% 33% 18% 29% 19% 1999 21% 33% 21% 30% 20% 2000 14% 33% 18% 30% 19% 2001 20% 33% 20% 29% 21% Wnioski i obserwacje Przedstawiona w tym opracowaniu analiza wybranych wskaników kadrowych pokazuje bardzo s³ab¹ kondycjê polskiej gospodarki. Redukcje zatrudnienia, ujemne zyski brutto na osobê, wskanik HC ROI poni¿ej jednoci to tylko niektóre z symptomów recesji. Zachodzi jednak pytanie, czy na podstawie przyjêtych wskaników mo¿na skutecznie oceniaæ efektywnoæ zarz¹dzania zasobami ludzkimi. Autor niniejszego opracowania pozostawia tê kwestiê do os¹du Czytelników, niemniej pozwala sobie na poni¿szy komentarz. Zarz¹dzanie zasobami ludzkimi w trudnych czasach spowolnienia naszej gospodarki ma ogromn¹, ¿eby nie powiedzieæ strategiczn¹ rolê, i to zarówno w ramach poszczególnych firm, jak i w ca³ej gospodarce. Aby wiadomie tê rolê kreowaæ, a nastêpnie efektywnie j¹ wdra¿aæ trzeba ustaliæ kryteria pomiaru skutecznoci polityk kadrowych firm. Do tego potrzebne s¹ nam ³atwe do obliczenia i interpretacji wskaniki, bo jak g³osi stara prawda nie mo¿na zarz¹dzaæ tym, czego nie da siê zmierzyæ. Mam nadziejê, ¿e prezentowane opracowanie pomo¿e wielu firmom w jednoznaczny i mierzalny sposób okreliæ cele ich polityk kadrowych. Literatura Fitz-Enz J. (2000), Rentownoæ inwestycji w kapita³ ludzki, Oficyna Wydawnicza, Kraków. Stêpieñ Jacek B. (2001), Mierniki funkcji kadrowej (3), Personel, 131 lipca.
