Struktura i nierówności społeczne WDS 2013/2014 nr 9

Struktura i nierówności społeczne
WDS 2013/2014 nr 9)
Zróżnicowanie i nierówności społeczne w socjologii
 przedmiotem zainteresowań są różnice „znaczące społecznie”:
 tzn. takie, które przynoszą skutki społeczne, są odczuwane jako ważne dla
ludzi, ich szans życiowych itp.
 socjologia interesuje się tymi różnicami społecznymi, które występują w
postaci hierarchii (czyli nierówności) w dostępie do pozycji społecznych,
władzy, posiadania ważnych społecznie zasobów (np. wykształcenia),
prestiżu (szacunku społecznego) itp.;
 pytania o nierówności społeczne mają także (a może przede wszystkim)
charakter normatywny i polityczny:
 dlaczego i w jaki sposób istnieją nierówności społeczne?;
 czy i jakie są ich uzasadnienia? - pytanie te dotykają ważnego zagadnienia
„sprawiedliwości społecznej”.
 trzy schematy ujmowania podziałów społecznych (Stanisław Ossowski):
 dychotomiczny, funkcjonalny i gradacyjny.
Struktura społeczna (struere –„konstruować”)
 struktura w ujęciu antropologicznym (ale także i mikro-socjologicznym)
to zróżnicowanie ról i pozycji społecznych (np. związanych z wiekiem i
płcią) – „elementarne” formy zróżnicowania społecznego;
 w ujęciu socjologicznym (szerszym) struktura społeczna to układ
powiązań różnic/nierówności społecznych w społeczeństwie, ściślej to
układ stosunków między głównymi kategoriami społecznymi i
instytucjami w danym społeczeństwie;
 tak rozumiana struktura organizuje się wokół podstawowych instytucji
społecznych, których funkcją jest podtrzymywanie integralności całego
społeczeństwa;
 struktura społeczna jest zawsze związana silnie z historią i kulturą danego
społeczeństwa.
 struktura jest nieredukowalna do części składowych.
Warunki rozwoju „dojrzałej” („rozwiniętej”) struktury społecznej
 istnieje hierarchia grup społecznych i związaną z nią hierarchia
prestiżu;
 hierarchia jest związana z widocznymi (i odczuwalnymi) różnicami
kulturowymi (stylem życia) oraz dystansami społecznymi (małżeństwa,
życie towarzyskie itp.);
 członkowie grup identyfikują się z zajmowanymi przez siebie pozycjami
na tej hierarchii;
 hierarchia ta pozostaje względnie trwała w czasie;
 hierarchia ta jest powiązana z ważnymi instytucjami społecznymi
(instytucje państwa, gospodarki, ideologia itp.);
 występuje ideologia sankcjonująca
(hierarchię społeczną).
istniejące podziały społeczne
Przykład: badanie hierarchii prestiżu społecznego
(jakim poważaniem społecznym cieszy się dany zawód?)
 prestiż




zawodów to odzwierciedlenie kształtu nierówności
społecznych oczekiwanych przez większość społeczeństwa;
badania porównawcze (60 krajów) mówią o tym, że hierarchie
prestiżu zawodów są do siebie podobne i nie zmieniają się w czasie;
w Polsce do lat 90. było podobnie, z wyjątkiem wysokiej pozycji
robotnika wykwalifikowanego i górnika;
zmiana ustroju pociągnęła za sobą zmianę hierarchii prestiżu, a
największa zmiana (degradacja) dotknęła „polityków” (ostatnie
miejsce);
prestiż zawodów w Polsce obecnie (2009 – 2012) – zmiany i
stabilizacja (dyskusja wyników).
Tradycje badań nad strukturą społeczną –
Karol Marks (1818 – 1883)
 perspektywa makro-społeczna i historyczna:
 podział klasowy jest najważniejszy w społeczeństwie, gdyż kształtuje cały porządek





społeczeństwa i wpływa na władzę ekonomiczną, polityczną oraz dominującą
ideologię;
jego podstawą są stosunki własności i podział dóbr konsumpcyjnych i
majątku (stosunki eksploatacji);
model struktury klasowej:
 „biegunowy” (dychotomiczny – dwie antagonistyczne klasy);
 rozwinięty (są jeszcze klasy „pośrednie”).
klasa u Marksa jest pojęciem „całościowym”, które jednoczy wszystkie cechy
społeczne związane z nierównościami;
klasa pozostaje nie tylko kategorią ekonomiczną, ale także „społecznie
dynamiczną”:

rozwój klasy (świadomości klasowej) od „klasy w sobie” do „klasy dla
siebie” (wtedy klasa staje się „wspólnotą”);
ważne problemy: czy klasy są trwałe w historii? oraz istnienie klasy średniej?
Max Weber (1864 – 1920) – perspektywa „wielowymiarowa”
 nierówności społeczne są rezultatem walki o podział różnego rodzaju
„rzadkich” i pożądanych zasobów zarówno materialnych, jak i
niematerialnych;
 nie jest możliwe uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w jedną i
jednolitą hierarchię;
 płaszczyzny zróżnicowania społecznego:
 ekonomiczna („klasa”) – podziału na klasy nie wyznacza stosunek do środków
produkcji, lecz „rodzaj szans na rynku”, zależą one nie tylko od własności, ale
także np. kwalifikacji (stąd różnorodność form klasowych), klasy nie tworzą
„wspólnot”;
 prestiżu („stany”) – podział na stany oparty jest na stylu życia (konsumpcji), z
„godnością społeczną” wiąże się dążenie do zachowania dystansu wobec osób
spoza stanu (strategie małżeńskie), stany tworzą „wspólnoty” społeczne;
 polityczna – „partie” to zrzeszenia o charakterze celowym, które wpływają na
państwo (aparat władzy);
 problem: „wielowymiarowość” struktury społecznej a momenty zbiegania się
„osi” podziałów społecznych (czasy stabilizacji i zmian).
Analiza stratyfikacji społecznego(„geologia społeczeństwa”)
 stratyfikacja (stratum – warstwa) zróżnicowanie społeczne oparte na
hierarchii grup występujących w obrębie danego społeczeństwa;
 ściślej - stratyfikacja to hierarchiczny układ poziomów położenia społecznego,
które różni udział w podziale dochodów, władzy, prestiżu oraz innych
pożądanych „dóbr społecznych”;
 jest to badanie hierarchii społecznej „na co dzień” (i jej świadomości):
 wskaźniki empiryczne stratyfikacji (mierzalne): dochód, wykształcenie
(liczba lat nauki szkolnej), prestiż zawodu;
 William L. Warner (wyróżnił 6 poziomów pozycji społecznych, czyli „klas”) –
niska, średni i wyższa, ale każda z nich mogła być niska i wyższa (np. średnia
niższa i średnia wyższa);
 K. Davis i W. Moore – funkcjonalna niezbędność i użyteczność nierówności
społecznych (inaczej, merytokratycznego systemu zróżnicowanych nagród);
 badanie powiązań tych cech (wzory powiązań);
 Test: sprawdź, do jakiej klasy społecznej należysz? („Polityka” 2013, nr 17/18).
Legitymizacja nierówności społecznych
 legitymizacja na poziomie świadomości społecznej poprzez:
 uznanie nierówności przez klasy najniższe;
 powszechną akceptację społeczną.
 ważne pytanie - dlaczego roszczenia klas niższych są tak umiarkowane i
„mało rewolucyjne”? – dlatego, gdyż:
 zazwyczaj te osoby nie mają wiedzy o skali (wielkości) nierówności
społecznych (problem grup odniesienia);
 nie mają one także bezpośrednich kontaktów z osobami z wysokich
pozycji;
 silny jest wpływ środowiska rodzinnego (między-pokoleniowy
przekaz wartości), co prowadzi do tego, że nierówności odtwarzają
się za przyzwoleniem upośledzonych środowisk społecznych (!).
Legitymizacja nierówności na poziomie „wartości”
 „dominującej ideologii” (obejmuje tych wszystkich, którzy są przekonani
o prawomocności istniejącego porządku społecznego, charakterystyczne
jest jego akceptacja na gruncie moralnym, czyli szacunek dla „lepszych”):
 jest to m.in. ideologia „równych szans”;
 problem: czy wpływ ideologii dotyczy klas wyższych, czy niższych?
 przyjęcie określonych postaw społecznych - typy legitymizacji:
 „podporządkowanie” (akceptacja systemu społecznego w połączeniu z
wizją konfliktowego jego podziału na „my” i „oni”);
 „fatalizm” (nic nie da się zmienić, „po prostu tak jest”);
 „instrumentalny kolektywizm” (należy zmieniać reguły społeczne, ale
tylko przez legalną i zorganizowaną działalność polityczną, m.in. przez
związki zawodowe);
 radykalizm polityczny i kontestację nierówności społecznych
(postawa sprzeciwu w ramach prawa, działanie lewicy).
Legitymizacja nierówności społecznych – perspektywa polityczna
 nierówności są legitymizowane społecznie przez dominujące zasady
sprawiedliwości społecznej:
 system społeczny może być oceniany jako „sprawiedliwy” lub jako „nie
sprawiedliwy”:
 pojęcie „relatywnej deprywacji” (porównanie z tym, „jak być powinno”).
 zasady legitymizacji nierówności:
 egalitarna (każdemu po równo) – równość warunków;
 merytokratyczna (każdemu według jego nakładów) – równość szans;
 funkcjonalna (każdemu według jego funkcjonalnej przydatności dla
systemu) – nomenklatura;
 tradycyjna („zawsze” w społeczeństwach istniały określone nierówności,
m.in. ze względu na płeć, wiek itp.).
Stosunek do nierówności społecznych a ideologia polityczna
 egalitaryzm (ruchy lewicowe i populistyczne):
 nierówności winny być zniesione.
 merytokratyzm (partie liberalne):
 nierówności są nieuniknione, ale kanały ruchliwości społecznej
powinny być otwarte dla każdego.
 funkcjonalne (systemy totalitarne i autorytarne):
 każdy system tworzy własny układ nierówności, uzasadniany
potrzebą utrzymania jego stabilności.
 tradycyjne (partie konserwatywne):
 sprawiedliwe jest to, że każdy zna swoje „miejsce w szeregu”.
Konsekwencje nierówności (równości) społecznych
 R. Wilkinson, K. Pickett, Duch równości. Tam gdzie panuje równość,
wszystkim żyje się lepiej, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011:
 nierówności społeczne jako problem etyczny i społeczny (psychologiczny);
 skala nierówności dochodów wpływa na jakość życia w społeczeństwie, to nie





tylko wzrost gospodarczy jest kluczem do sukcesu, ale także redukcja nierówności;
odbieranie nierówności społecznych przez jednostkę: słaba samoocena i brak
poczucia bezpieczeństwa społecznego, zagrożenia dla „społecznego ja” (status
społeczny a duma i wstyd).
stopień nierówności a poziom zaufania społecznego, zaburzeń psychicznych,
przeciętnego trwania życia, otyłości, wyników nauczania dzieci, urodzeń przez
nastoletnie matki, zabójstw, liczby więźniów i mobilności społecznej;
porównania międzynarodowe (krańce kontinuum): kraje skandynawskie i
Japonia – USA, Wielka Brytania i Portugalia;
alternatywne wyjaśnienia: poziom nierówności społecznych a struktura etniczna i
różnice historyczne;
społeczeństwa „dysfunkcjonalne” i drogi do „większej równości”.
Państwo wobec nierówności społecznych
 idea „państwa socjalnego” („państwa dobrobytu”);
 polityka społeczna jako instytucja (środek) zmniejszająca nierówności
społeczne oraz ich skutki (bezrobocie, bieda):
 system zabezpieczenie potrzeb społecznych (social safety net - SSN) -
zestaw środków i działań państwa, które mają charakter pomocy dla
najbiedniejszych w danym społeczeństwie, jak np. określenie wysokości
płacy minimalnej, zasiłku dla bezrobotnych, bezpłatnej ochrony zdrowia,
pomocy dla samotnych matek wychowujących dzieci itp.;
 redystrybucja bogactwa wedle zasad uznanych za „sprawiedliwe” (np.
skala podatkowa).
 polityka społeczna państwa jako:
 domena uzgadniania zasad normatywnych i priorytetów polityki
społecznej, lub inaczej - prób uzgadniania różnych zasad sprawiedliwości
społecznej.
Literatura (zalecana, warta?) na temat „struktury społecznej” i „klas
społecznych”
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XII. Zróżnicowanie
społeczne i ruchliwość społeczna);
 R. Wilkinson, K. Pickett, Duch równości. Tam gdzie panuje równość,
wszystkim żyje się lepiej, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011;
 a także lektury z ćwiczeń:
 M. Weber, Klasy, stany, partie – podział w obrębie wspólnoty, w: W.
Derczyński, A. Jasińska, J. Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych,
PWN, Warszawa 1975, s. 415 – 428;
 K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny (roz. Burżua a proletariusze);
 Kingsley Davis, Wilbert Moore, O niektórych zasadach uwarstwienia, z:
Piotr Sztompka, Marek Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Wydawnictwo
Znak, Warszawa 2005, s. 437- 445. Tekst jest także dostępny w: T. 1
Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006 (s. 404-413).