Ciepłolecznictwo w medycynie fizykalnej i termoregulacja

Ciepłolecznictwo w medycynie
fizykalnej i termoregulacja
Termoregulacja
• Człowiek należy do organizmów stałocieplnych, co
oznacza, że temperatura wnętrza jego ciała (część
rdzenna) jest utrzymywana na stałym poziomie
niezależnie od temperatury otoczenia. Jest to możliwe
dzięki temu, że odpowiedni fizjologiczny układ
regulacyjny utrzymuje równowagę pomiędzy
wytwarzaniem lub pobieraniem przez organizm ciepła, a
jego oddawaniem.
• Regulacja temperatury ciała zachodzi na drodze
chemicznej i fizycznej przy czynnym udziale
mechanizmów nerwowych i humoralnych.
• Regulacja chemiczna - dotyczy ilości wytwarzanego
ciepła w organizmie przez wpływ na przemianę materii,
głównie w części rdzennej ciała.
• Regulacja fizyczna - obejmuje kontrolę oddawania ciepła
przez organizm, która zachodzi przez powierzchowną
część ciała, zwaną warstwą korową, stanowiącą 35%
całkowitej masy ciała. Temperatura tej korowej warstwy
zmienia się, zwiększając się lub zmniejszając, zgodnie ze
zmianami temperatury otoczenia.
• Wykładnikiem temperatury ciała części rdzennej ciała jest
temperatura mierzona w jamie ustnej lub odbycie.
• Wykładnikiem temperatury części korowej jest
temperatura mierzona w dole pachowym.
• Zależnie od różnic temperatury między
organizmem, a jego środowiskiem zachodzić
może wymiana ciepła w jednym lub w drugim
kierunku. Organizm może je pobierać lub
tracić.
• Nagi człowiek w pomieszczeniu o temperaturze
pokojowej traci ciepło:
• 1.Przez promieniowanie - 60%
• 2.Odparowanie wody z potu - 25%
• 3.Przewodzenie i konwekcję do powietrza - 12%
• 4.Przewodzenie do przedmiotów z którymi się styka
- 3%
• 5.Ogrzanie wydalin i oddychanie skórne - < 1%
• Konwekcja - przenoszenie ciepła w cieczach lub gazach przez będące
w ruchu cząsteczki materii)
• Przewodzenie i konwekcja do powietrza zależy od
prędkości ruchu powietrza i jest wprost proporcjonalne do
różnicy temperatury skóry i powietrza oraz powierzchni
skóry. Mechanizm ten jest nieskuteczny, gdy temperatura
otoczenia wzrasta powyżej 35 stopni C.
W tych warunkach pobieraniu ciepła przez organizm
zapobiega jedynie pocenie się i odparowanie potu.
• Człowiek nie zaadaptowany do gorąca traci 1,5 l potu/godz.
• Człowiek zaadaptowany nawet do 4l potu/godz.
• Na odparowanie 1g potu organizm zużywa 0,58 kcal
• Pocenie się i odparowanie potu zależy od temperatury,
wilgotności i ruchu powietrza.
Obrona przed przegrzaniem
• Stanowi ją różnica temperatur między
powierzchnią ciała - częścią korową, a wnętrzem
organizmu - częścią rdzenną.
• Czynniki wpływające na proces wymiany ciepła między częścią
rdzenną i korową.
1.Wielkość tego układu „buforowego” jest proporcjonalna do masy
ciała (ludzie szczupli oraz dzieci gorzej znoszą zachwianie
równowagi cieplnej)
• 2.Przepływ krwi z części rdzennej do skóry - rozległa sieć naczyń
w warstwie podbrodawkowatej skóry, splot żylny leżący
bezpośrednio pod skórą. Wielkość dopływu krwi do tego splotu
może się zmieniać w zakresie 0 - 30%, dlatego im więcej krwi
dopływa z wnętrza ciała do tego splotu tym więcej ciepła dociera
do skóry.
•
Tkanka tłuszczowa (zły przewodnik - 1/3 przewodnictwa innych tkanek) zapewnia stałość
temperatury części rdzennej mimo zmian temperatury otoczenia.
Receptory zimna i ciepła
• Temperatura ciała jest regulowana przez
mechanizmy nerwowe działające na zasadzie
sprzężenia zwrotnego za pomocą ośrodka
umiejscowionego w podwzgórzu, połączonego z
odpowiednimi receptorami wykrywającymi
odchylenia od żądanej temperatury.
Zmysły człowieka odróżniają ciepło od zimna
dzięki istnieniu w skórze dwóch rodzajów
receptorów temperatury, z których każdy reaguje
bardziej na inny jej zakres. Bodźce z tych
receptorów prowadzone są poprzez odpowiednie
neurony przez rdzeń kręgowy do różnych części
podwzgórza.
• Receptory zimna - maksymalna częstość
wyładowań w zakresie temperatur między 35 - 25
stopni, zmniejsza się powyżej i poniżej tych
skrajnych temperatur spadając do zera poniżej 10
stopni i powyżej 41 stopni (poza granicą tych
temperatur odczucie zimna nie zmienia się). Reagują
zwiększeniem wyładowań na ochłodzenie i brakiem
wyładowań na ogrzanie.
• Receptory ciepła - ulegają wyładowaniom z
maksymalną częstotliwością w obrębie temperatur
38 - 43 stopnie. Na ogrzanie reagują wzrostem
wyładowań, a na oziębienie zahamowaniem.
• Maksymalna częstość wyładowań z receptorów
ciepła wynosi tylko 1/3 tej wartości, jaka cechuje
receptory zimna, dlatego ilość impulsów we
włóknach aferentnych z receptorów zimna jest 30 x
większa, niż impulsów aferentnych z receptorów
ciepła. Z tego powodu zimno wywiera na
organizm człowieka silniejsze działanie niż ciepło.
• Receptory ciepła i zimna nie są w skórze rozmieszczone
równomiernie, receptorów ciepła jest mniej niż zimna
• W skórze kończyn jest ich o połowę mniej niż w skórze
tułowia
• Proporcje między poszczególnymi rodzajami receptorów
zmieniają się zależnie od okolicy ciała np. skóra twarzy jest
bardziej wrażliwa na zimno.
Ośrodek termoregulacji
• W wyniku bodźców z receptorów skóry i
bodźców powstających pod wpływem
temperatury krwi ośrodek termoregulacji
uruchamia, zależnie od potrzeby, mechanizmy:
• 1.utraty ciepła i wstrzymanie jego wytwarzania
• 2.zatrzymania ciepła i zwiększenia jego
wytwarzania.
• 3.Odruchy rdzeniowe, które w następstwie
działania ciepła lub zimna na skórę powodują
odpowiednią reakcję naczynioruchową w
skórze.
• Intensywność tych reakcji jest regulowana przez
ośrodek termoregulacji, jej mechanizm jest
uruchamiany po przekroczeniu w obie strony
krytycznej temperatury 37,6 stopni.
• Poniżej tej temperatury następuje zwiększone
wytwarzanie ciepła i zmniejszenie jego utraty
• Następuje:
• zwężenie naczyń krwionośnych skóry na powierzchni całego ciała na
skutek pobudzenia podwzgórzowych ośrodków współczulnych, co
zapobiega przenoszenia ciepła z części korowej do rdzennej
• zahamowanie pocenia się
• wytwarzanie ciepła poprzez skurcze mięśni w postaci dreszczy, które
zwiększają wytwarzanie ciepła o 50%
• uruchamia się chemiczna termogeneza polegająca na zwiększeniu
metabolizmu komórkowego
• zwiększa się wytwarzanie w podwzgórzu hormonu uwalniającego
tyreotropinę, który powoduje w przysadce mózgowej wzrost
wydzielania tyreotropiny. Ta z kolei zwiększa wydzielanie
tyroksyny w gruczole tarczowym, powodującej zwiększenie
metabolizmu komórkowego.
• Powyżej krytycznego poziomu temperatury
ośrodek termoregulacji powoduje zwiększenie
utraty ciepła poprzez:
• pobudzenie wydzielania potu
• zahamowanie ośrodków współczulnych i rozszerzenie
naczyń krwionośnych skóry
• zahamowanie wytwarzania ciepła
• Krytyczny poziom temperatury ciała może zostać
zmieniony przez sygnały docierające do ośrodka
termoregulacji z obwodowych receptorów np. Przegrzanie
receptorów skóry może go obniżyć nawet o kilka stopni
(pocenie się może wystąpić już przy 36 stopniach, wzrost
wytwarzania ciepła już poniżej 36 stopni).
Miejscowe i ogólne działanie ciepła
• 1.Bodziec ciepła niezbyt silny, powoli zwiększający
swoją siłę powoduje rozszerzenie tętniczek, naczyń włosowatych i żył
skóry i tkanki podskórnej oraz otwarcie nieczynnych
dotąd naczyń włosowatych, co powoduje znaczny
wzrost ukrwienia skóry. To czynne przekrwienie,
głównie o charakterze tętniczym wywołuje
żyworóżowe zabarwienie skóry.
• Przy przedłużającym się działaniu ciepła barwa
skóry zmienia swój odcień na różowosiny, co jest
wyrazem zahamowania działania mechanizmów
regulacyjnych.
• 2.Bodziec ciepła silny i nagły (gorąco) może
spowodować krótkotrwały skurcz naczyń
krwionośnych poprzedzający ich rozszerzenie
(reakcja dwufazowa, podobnie, jak po zadziałaniu
zimna). W pierwszej fazie działania gorąca skóra
jest blada, występuje „gęsia skórka”, uczucie tępego
ucisku, nasilające się niekiedy do bólu. W drugiej
fazie skóra ulega zaczerwienieniu, występuje
uczucie gorąca aż do uczucia ciepła oraz dobre
samopoczucie.
• Ciepło powoduje:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
- rozszerzenie naczyń krwionośnych
- obniżenie ciśnienia krwi
- zwiększenie procesów dyfuzji przez naczynia włosowate
- pobudzenie komórkowej przemiany materii
- pobudzenie części sympatycznej układu autonomicznego
- przyspieszenie czynności serca i zwiększenie jego pojemności min.
- zmniejszenie napięcia ścian naczyń żylnych
- zmniejszenie lepkości płynów ustrojowych
- działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne
- działanie rozkurczowe
- rozluźnienie mięśni szkieletowych
- wyrównanie napięcia układu wegetatywnego
- odprężenie psychiczne i sprzyja zasypianiu
- mała hipertermia pobudza, duża hamuje procesy immunologiczne
• Odczyny naczyniowe na zimno i ciepło
zależnie od siły bodźca mogą mieć
charakter miejscowy lub wskutek odruchów
konsensualnych mogą rozprzestrzeniać się
na całą skórę.
• W złożonym mechanizmie zmian
naczynioruchowych skóry, oprócz
wymienionych już czynników, udział biorą
takie hormony tkankowe, jak histamina czy
acetylocholina uwolnione przez zabiegi
ciepłolecznicze.
Ciepłolecznictwo
• Rodzaj termoterapii polegający na
dostarczaniu organizmowi ciepła lub
powodowaniu jego powstania w tkankach.
Formy ciepłolecznictwa
•
•
•
•
•
•
•
•
I.Przez dostarczenie ciepła
1.Wodolecznictwo (hydroterapia)
2.Balneoterapia
3.Stosowanie parafiny, gorącego powietrza,
piasku i innych tworzyw
II.Przez wzbudzenie powstania ciepła w
tkankach
1.Stosowanie promieniowania IR
2.Stosowanie prądów wielkiej częstotliwości
3.Stosowanie ultradźwięków
Terapeutycznie pożądane działanie ciepła
• I.Przy miejscowym zastosowaniu
• 1.Poprawia ukrwienie, wywołuje przekrwienie
tkanek, wykazuje działanie przeciwzapalne, z tym
że w zapaleniach wysiękowych i w ostrych stanach
zapalnych lepiej jest stosować zimno.
• 2.Przejawia działanie przeciwbólowe, przede
wszystkim w dolegliwościach bólowych
spowodowanych wzmożonym napięciem mięśni
• 3.Poprawia rozciągliwość kolagenowej tkanki
łącznej (zwłaszcza przy równoczesnym
wykonywaniu ćwiczeń rozciągających np. w
przykurczach stawowych (bez zmian kostnych)
• 4.Poprawia lepkość mazi stawowej i wskutek tego
zwiększa ruchomość stawów
• 5.Sprzyja resorpcji (np. w naciekach zapalnych lub
pourazowych, obrzękach, krwiakach, - nie stosuje
się ciepła w pierwszym okresie po urazie)
• 6.Poprawia trofikę tkanek
• 7.Zwiększa fagocytozę
• II.Przy przegrzewaniu całego ciała
• 1.Zwiększenie nasilenia procesów przemiany
materii i pobudzenia krążenia, przestrojenie układu
autonomicznego w kierunku trofotropii, stymulacja
układu przysadkowo-nadnerczowego, działanie
przeciwzapalne
• 2.Działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe,
cytostatyczne
• 3.Stymulacja fagocytów, działanie
immunosupresyjne lub immunostymulujące,
nasilenie działania niektórych leków
Terapeutycznie niepożądane działanie ciepła
• 1.Uczynnia utajone infekcje
• 2.Wzmacnia działanie istniejących infekcji i
zapalenia
• 3.Uaktywnia enzymy, między innymi enzymy
degradujące chrząstkę stawową np.kolagenazę
• 4.Powoduje zwiększenie przepuszczalności ścian
naczyń, a wskutek tego wywołuje obrzęki i
powoduje krwawienia
• 5.Powoduje powstanie zakłóceń w czynności serca i
krążenia
Wskazania
• Wskazania do leczniczego stosowania ciepła uległy
w ostatnich latach znacznemu ograniczeniu. Mimo
to jest ono nadal stosowane w wielu chorobach,
przede wszystkim przewlekłych, w okresach
wolnych od zaostrzeń, takich, jak:
• choroba zwyrodnieniowa stawów obwodowych
• choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa
• zzsk (peloidoterapia)
• Stany po stłuczeniach i urazach tkanek miękkich
mogą być leczone ciepłem dopiero po ustąpieniu
odczynu zapalnego
Przeciwwskazania
• 1.Wszystkie ostre i podostre zapalenia, w tym
zaostrzenia występujące w przebiegu przewlekłych
chorób np. - choroby zapalne układu ruchu (rzs,
zaostrzenia chzs)
• 2.świeże wypadnięcie dysku
• 3.obrzęki
• 4.krwawienia i choroby, w przebiegu których mogą
wystąpić krwawienia
• 5.nowotwory
• 6.tętnicze i żylne zaburzenia krążenia obwodowego
• 7.zakrzepy i stany po zakrzepowych zapaleniach żył
•
•
•
•
•
•
•
•
8.ciężkie choroby serca i krążenia
9.Ciężkie choroby ogólne
10.u niemowląt i w wieku starczym
11.w miażdżycy tętnic
12.w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy
13.w dużym nadciśnieniu
14.w zaburzeniach czucia
15.ciepłe zabiegi na większe powierzchnie nie
powinny być stosowane u osób z częstoskurczem
(obciążają wszystkie mechanizmy regulacyjne
ustroju, zwłaszcza serca, krążenia i oddychania)
Metody ciepłolecznictwa (suche ciepło)
• I.Dostarczanie ciepła
• 1.Nagrzewanie miejscowe
- suszarka, termofor, poduszka elektryczna
• 2.Budki cieplne Polano (świetlanki) - ogrzewane
żarówkami, temp. do 45 stopni, czas trwania
zabiegu 20-30 minut.
• 3.Nagrzewanie gorącym piaskiem - woreczki w
temp. 40 - 60 stopni, całkowite kąpiele piaskowe ( w
wannie, temp. 45 stopni, tylko u osób ze zdrowym
sercem)
• 4.Komory z podczerwienią
• 5.Zabiegi parafinowe
- częściowe kąpiele parafinowe
- okłady parafinowe
- zawijania parafinowe
- rękawiczki lub skarpety parafinowe
• Parafina cechuje się dużą pojemnością cieplną i
małym przewodnictwem tzn. bardzo wolno oddaje
swe ciepło. Do zabiegów stosuje się parafinę białą o
punkcie topnienia 45-50 stopni i punkcie wrzenia
250 stopni. Do zabiegów z zanurzeniem kończyn
stosuje się parafinę o temperaturze 53-54 stopnie, do
nakładania na ciało do 60 stopni. Do parafiny nie
może dostać się woda (poparzenia).
• Zabiegi parafinowe - wskazania: choroby
reumatyczne, blizny i zrosty pooperacyjne,
przykurcze pourazowe i pooperacyjne
• Przeciwwskazania: choroby, w których
przeciwwskazane jest stosowanie ciepła, stany
odwapnienia kości (osteoporoza ?), ostre stany
zapalne, gruźlica, obrzęki, choroby skóry, stany
zagrażające krwawieniem, zapalenie żył
• Częściowe kąpiele parafinowe - obejmują kąpiel
parafinową rąk i nóg. Wykonuje się w odpowiednich
naczyniach z parafina podgrzaną do ok. 53 stopni,
czas trwania zabiegu 30-40 minut. W czasie zabiegu
chory powinien poruszać kończyną, co jest
ułatwione dzięki ciepłu przekazanemu przez
parafinę.
• Okłady parafinowe - wykonuje się na duże stawy:
bark, plecy, stawy kolanowe i łokciowe. Polega na
nakładaniu za pomocą pędzla 1-2 cm warstwy
rozgrzanej parafiny (ok. 60 stopni) i owinięcie
ceratą oraz suchą flanelą.Okład utrzymuje się ok. 30
minut.
• Okłady parafinowe stóp i dłoni - przez kilkakrotne
szybkie (1 sek.) włożenie i wyjęcie z ogrzanej do 54
stopni parafiny i uzyskaniu 2 centymetrowej
warstwy okrywa się ręce lub stopy ceratą i flanela
lub wełnianą tkaniną, czas trwania zabiegu 30 min.
• Zawijania - okłady na staw barkowy, łokciowy,
kolanowy oraz dłonie i stopy za pomocą gazy
zanurzonej w parafinie. Po nałożeniu cienkiej
warstwy ochronnej owija się dany staw 2- 3
warstwami gazy nasyconej parafiną. Dalsza
procedura jak wyżej.
• 7.Hydroterapia - działanie termiczne,
hydrostatyczne i mechaniczne.
• Czynnik termiczny - zabiegi ciepłe (34-37 stopni)
oraz gorące (38-42 stopnie).
• Działanie:
• - przyspieszenie pracy serca
• - obniżenie ciśnienia krwi
• - zwiększenie wydzielania potu i moczu
• - rozluźnienie mięśni szkieletowych i gładkich
• - działanie uspokajające i nasenne
• - zmniejszenie apetytu
• W zależności od pory stosowania działanie łagodne
lub bodźcowe.
• Stosowane przed południem (faza przegrzewania
dobowego rytmu biologicznego człowieka) działają
łagodniej
• Stosowane po południu (faza ochładzania rytmu
biologicznego) działają bodźcowo.
II.Wzbudzanie powstania ciepła w
tkankach
• 1.Promieniowanie IR
• 2.Ultrasonoterapia
• 3.Prądy wielkiej częstotliwości
1.Promieniowanie IR (A, B i C)
• Działanie biologiczne promieniowania
podczerwonego polega na przegrzewaniu tkanek.
Penetracja tego promieniowania do tkanek wynosi
od 0,5 do 30 mm i zależy od długości fali (im
krótsza tym głębsza penetracja np.typ A
promieniowania IR (infra red) o długości prom. 7701500nm przenika aż do tkanki podskórnej (tylko w
1/3 jest absorbowane przez naskórek).
• Miejscowe działanie promieniowania IR
charakteryzuje się powstaniem rumienia cieplnego,
działanie na duże powierzchnie powoduje odczyn
cieplny ogólny.
Zastosowanie promieniowania IR
• Przewlekłe i pododstre stany zapalne stawów,
tkanek okołostawowych, skóry
• Zespoły bólowe kręgosłupa, nerwobóle
• Stany po przebytych zapaleniach skóry i tkanek
miękkich
• Naświetlania promieniowaniem IR można stosować
jako zabieg wstępny przed jonoforezą,
masażem,ćwiczeniami.
• Aparatura: promienniki typu „słońce elektryczne”,
promienniki ksenonowe lub halogenowe, lampy
solux z odpowiednimi filtrami.
2.Ultrasonoterapia
• Działanie mechaniczne, efekt cieplny i działanie
chemiczne.
• Efekt cieplny - pierwotna, mechaniczna energia
ultradźwięków zostaje po zaabsorbowaniu, w różnym
stopniu, zależnym od konsystencji tkanek, kąta padania oraz
częstotliwości przekształcona w ciepło. Zaznacza się to
najwyraźniej na powierzchniach granicznych różnych
tkanek. Najlepiej przegrzewa się tkanka nerwowa, kostna,
mięśniowa, najsłabiej tkanka tłuszczowa i skóra. Tak więc
za pomocą u-dźwięków uzyskać można celowane
przegrzanie tkanek głębiej leżących, zwłaszcza pogranicza
tkanki mięśniowej i kostnej.
• Efekt leczniczy u-dźwięków jest pochodną wymienionych
trzech mechanizmów.
• Efekt działania ultradźwięków:
• - działanie przeciwbólowe
• - działanie przekrwienne, rozszerzające naczynia
krwionośne
• - zmniejszenie napięcia mięśniowego
• - zmniejszenie przewodnictwa nerwowego
• - hamowanie aktywności układu współczulnego
• - hamowanie procesów zapalnych i przyspieszenie
wchłaniania tkankowego
• Zastosowanie: rzs, zzsk, entezopatie, zespoły bólowe w
przebiegu osteoartrozy, neuropatie, choroby neurologiczne
ze zwiększonym napięciem mięśniowym, stany pourazowe
stawów i tkanek miękkich, twardzina, blizny, bliznowce
3.Prądy wielkiej częstotliwości
• Najczęściej stosowana forma, to diatermia
krótkofalowa.
• Metoda kondensatorowa - wykorzystuje się zmienne
pole elektryczne, które wytwarza się między
okładkami kondensatora działając na tkanki.
Pozwala to na przegrzewanie tkanek głębiej
położonych.
• Metoda indukcyjna - wykorzystuje się zmienne pole
magnetyczne-prądy wirowe. Znajdują zastosowanie
w przegrzewaniu tkanek powierzchniowych w
stosunku do skóry, w tym głównie tkanki
mięśniowej.
• Mechanizm działania - ciepło powstające na
poziomie molekularnym rozszerza naczynia
krwionośne, poprawia ukrwienie i trofikę tkanek.
Działa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy,
zmniejsza przewodnictwo w nerwach (działanie
przeciwbólowe), zmniejsza przekrwienie mięśni
powodując ich rozluźnienie.
• Zastosowanie: podostre i przewlekłe stany zapalne
skóry, mięśni, stawów, tkanek okołostawowych oraz
narządów głębiej położonych (wątroba, jajniki).
Dkf ma również zastosowanie w nieżytach oskrzeli,
zapaleniu ucha, zatok.
• Inne metody:arsonwalizacja, dkf impulsowa, fale