etyka dziennikarska

MATIEJ BEL UNIVERSITY
Faculty of humanities
ETYKA DZIENNIKARSKA
Lucyna Brombosz
Banska Bystrica 2005
1
Telewizja jest oglądana i słuchana niemal we wszystkich domach. Mieszkają w nich
dzieci i dorośli w różnym wieku, o różnych przekonaniach religijnych, wyznający różne
filozofie, mający różne wykształcenie. Stacje telewizyjne powinny więc w swoim programie
uwzględniać tą wielość widowni. Ta zawodowa odpowiedzialność obowiązuje wszystkich,
którzy uczestniczą w opracowywaniu, produkcji i układaniu programów. Dziennikarz
telewizyjny powinien zdawać sobie sprawę, że zwracając się do widowni masowej, zwraca
się w istocie nie do anonimowej masy, lecz do każdego z telewidzów niejako oddzielnie.
Dziennikarze jako czwarta władza mają ogromny wpływ na poglądy ludzi, na ich zachowania
i odczucia.
Istnieje wiele kodeksów zachowania etycznego mediów, zależnie od kraju i rodzaju
mediów. Etyka dziennikarska wytycza granice, które ułatwiają w pewien sposób pracę
dziennikarza. Międzynarodowe zasady etyki profesjonalnej w dziennikarstwie przygotowane
pod patronatem UNESCO, zostały zatytułowane następująco:
1. Prawo ludzi do prawdziwej informacji i swobodnego wyrażania się
Im więcej wiemy, tym lepiej możemy wybierać. Wiedza o świecie nas otaczającym,
o ludziach i ich losach, o tragediach i radościach kształtuje naszą wrażliwość, buduje nasze
wnętrze. To dlatego w krajach totalitarnych sterowana przez władzę cenzura jest zawsze tak
groźna: nie tylko wpływa na błędny doraźny wybór dobra, ale formuje i umacnia chorą
mentalność w społeczeństwie, nasyconą urojonymi wyobrażeniami, nadziejami i obawami.
I dlatego też tak ważną, pośrednio wychowawczą funkcję pełnią dziennikarze, którzy powinni
dołożyć wszelkich starań, aby przekazywane informacje były zgodne z prawdą.
2. Dążenie dziennikarza do poznania obiektywnej rzeczywistości, aby jej możliwie
wierny obraz przekazać publiczności
Dobry dziennikarz to ten, który angażuje się w sprawy, o których mówi lub pisze.
Zaangażowanie to sprawia, że niektóre ruchy społeczne lub partie i programy polityczne są
mu bliskie, inne uważa za błędne lub szkodliwe. Ma on do tego prawo, może publicznie
wyrażać swoje sympatie i opcje polityczne, rzecz w tym tylko, że im głębiej dziennikarz się
w jakiś program angażuje, tym trudniej zachować mu niezależność i obiektywizm
w przekazie informacji. Oczywiście, od subiektywizmu nikt z nas wolny nie jest, chodzi
jednak o to, czy dziennikarz stara się przekazać to, co poznał jako ważną, wartą
opublikowania prawdę, czy też na skutek swego zaangażowania uprawia kampanię
propagandową, usiłując usprawiedliwić retuszowanie obrazu, z którym się faktycznie zetknął.
2
Dziennikarz powinien, niezależnie od swoich poglądów, rzetelnie relacjonować różne punkty
widzenia, a jego wypowiedź ma umożliwić odbiorcy odróżnienie faktów od opinii i
poglądów.
3. Odpowiedzialność społeczna dziennikarzy za przekazywaną informację
Każdy przekaz informacji trafia na określoną mentalność i wrażliwość odbiorców.
Dziennikarz, świadomie lub nie, liczy się z nią dobierając oraz naświetlając poszczególne
fakty i wydarzenia. Na tym, polega istota dobrze pojętej cenzury. Cenzurą osłania się niektóre
informacje o wielkiej wadze państwowej. Dziennikarz nie może ignorować tego, że jego
działalność
wzmacnia
lub
osłabia
np.
antagonizmy społeczne.
Odpowiedzialność
dziennikarza ma jeszcze jedno oblicze. Mówi on bowiem o konkretnej osobie, porusza realny
problem, którego zazwyczaj nie da się rozwiązać jednym reportażem. Nie może więc ani
pomijać przewidywalnych skutków swej działalności dla prywatnego życia tych, z którymi
rozmawia i których niejako upublicznia, ani zapomnieć o sprawach, które sam poruszył i
którym nadał bieg. Dziennikarz ma władzę i na ogół jest tego świadomy. Bierze także
odpowiedzialność za ludzi i sprawy, w które się angażuje.
4. Integralność zawodowa dziennikarzy, powstrzymująca ich przed ujawnianiem
źródeł informacji, przed przekupstwem i plagiatem
Dziennikarstwo należy do zawodów, w których zachowanie tajemnicy informacji odgrywa
szczególną rolę. Świadomość istnienia tajemnicy dziennikarskiej niejednokrotnie jest kluczem
otwierającym dostęp do ważnych społecznie informacji. Gwarancja zachowania przez
dziennikarza w tajemnicy źródła informacji jest niezbędnym warunkiem zaufania do niego
jako osoby realizującej prawo społeczeństwa do informacji pełnej i wiarygodnej. Tymczasem
rozmaite interesy prywatne czy grupowe, polityczne, ekonomiczne czy ideologiczne mogą
powodować, że pewne fakty, informacje usiłuje się utrzymać w tajemnicy. Przełamanie takich
barier leży często właśnie w rękach dziennikarza. Ale jego informatorzy muszą mieć
pewność, że ujawniając niewygodne informacje nie narażą się na przykrości, kłopoty i
represje. Dziennikarz nie może zatem ujawnić osoby ani wizerunku informatora, jeśli w
sposób wyraźny i jednoznaczny zastrzeże on sobie anonimowość. Źródło takich informacji
musi być jednak ujawnione przełożonemu, którego wówczas obowiązuje zachowanie
tajemnicy. Przysługuje też dziennikarzowi prawo odmowy zeznań przed sądem jako
powołanemu świadkowi, jeśli mogłyby one naruszyć tajemnicę zawodową, chyba że chodzi o
najcięższe przestępstwa, jak morderstwo czy zdrada stanu.
3
Plagiat, czyli wykorzystanie w całości lub w części cudzej pracy i podanie jej jako
własnej, jest naruszeniem zasady moralnej, oraz normy prawnej. Plagiat jest bowiem czynem
prawnie karalnym. Uczciwość obowiązuje dziennikarza oczywiście nie tylko w stosunku do
odbiorców ale też do swoich kolegów.
Dziennikarz nie może, bez wiedzy i zgody przełożonych, przyjmować kosztownych
prezentów, propozycji darmowych wyjazdów, testować wartościowych przedmiotów.
5. Dostęp społeczeństwa do mediów, w tym zwłaszcza prawo do sprostowania
Jak każdemu człowiekowi, tak i dziennikarzowi zdarzają się pomyłki, a także zachowania
nieuczciwe, kogoś krzywdzące. Podobnie jednak, jak politykom i wielu innym postaciom
publicznym, dziennikarzom trudno się do błędu lub nieuczciwości przyznać. Mogą oni
efektownie tuszować prawdę o swej nierzetelności lub innych brakach, próbują ratować twarz
w obawie przed utratą popularności, a może nawet pracy. A tak naprawdę czasami wystarczy
powiedzieć słowo przepraszam jeśli się zawiniło. Szkoda jaką swym kłamstwem lub
nieuctwem wyrządzić może dziennikarz, może być bardzo duża. A ponieważ o uproszczenia
takie i krzywdy w zawodzie dziennikarskim łatwo, to może warto szczególny nacisk położyć
na bezstronność połączoną z życzliwością.
6. Poszanowanie prywatności, godności i dobrego imienia ludzi
Ochroną prywatności są objęte osoby w ich kręgu prywatnym, czyli w ich mieszkaniu, domu,
posesji i należącym do niej obejściem. Bez zgody właściciela nie wolno wkraczać na tak
pojęty teren prywatny, nie wolno w szczególności filmować ani wykonywać zdjęć przy
użyciu teleobiektywu. Ochroną prywatności są objęte pod pewnym względem także osoby
znajdujące się w sytuacji publicznej, a więc publiczność imprez kulturalnych czy sportowych,
konferencji, narad czy wykładów. Wprawdzie te osoby muszą zdawać sobie sprawę, że są w
zasięgu kamer i mikrofonów, z drugiej jednak strony nie powinno się nadużywać
zatrzymywania obiektywu na poszczególnych osobach. Ochrona intymności obejmuje
wszelkie sceny związane z pokazywaniem osób dotkniętych chorobami czy ułomnościami.
Nie wolno ujawniać ich nazwisk, rodzajów chorób ani zakładu leczniczego, zwłaszcza, jeśli
wiążą się z tym dyskryminujące skojarzenia, np. w przypadku szpitala psychiatrycznego.
Wszelkie wejście z kamerą na teren szpitala wymaga zgody dyrekcji. Ale posiadając taką
zgodę, dziennikarz musi zdawać sobie sprawę z tego, że nie wolno mu w sposób dowolny
rejestrować scen cierpienia ani tym bardziej śmierci. Maksymalną dyskrecją powinny być
objęte, ze względów kulturowych i obyczajowych, przypadki samobójstw. Dziennikarz nie
4
powinien ujawniać nazwiska samobójcy, pokazywać związanych z tym wypadkiem
szczegółów, mając zwłaszcza na uwadze odczucia osób bliskich, rodziny. Z ochrony
prywatności wyłączone są osoby publiczne w sytuacji prywatnej, ale tylko wówczas, jeżeli
pełniona funkcja publiczna jest wykorzystywana dla celów czy korzyści osobistych,
Zrozumiałe, że z ochrony prywatności wyłączyć wolno osoby, na których ciążą podejrzenia o
popełnienie przestępstw, dokonanie nadużyć, jeżeli wiąże się to z tropieniem takich spraw,
poszukiwaniem dowodów.
7. Poszanowanie interesu społecznego i narodowego
Dziennikarz w swojej profesji powinien kierować się dobrem społecznym a nie swoimi
prywatnymi korzyściami, swoim własnym interesem.
8. Poszanowanie dla uniwersalnych wartości (zwłaszcza pokoju, demokracji, praw
człowieka, wyzwolenia narodowego, sprawiedliwości i rozmaitości kultur)
Dziennikarze, którzy swój przekaz adresują do zróżnicowanego społeczeństwa, muszą sobie
zdawać sprawę z tego, że ich zadaniem jest promowanie postawy szacunku wobec osób bez
względu na ich narodowość czy rasę, poglądy religijne lub filozoficzne, przekonania
polityczne, ideowe, odrębności kulturowe czy obyczajowe. Oczywiście nie oznacza to
zarazem pozwolenia na bezkrytyczne przedstawianie czy propagowanie wszelkich poglądów i
postaw, np. rasistowskich, antysemickich, antyreligijnych, oraz wszelkich przejawów
nawoływania do nienawiści, przesądów, oszczerstw i pomówień. Należy także liczyć się z
wrażliwością takich grup mniejszościowych, jak osoby pozostające w skrajnej nędzy, w
ubóstwie, życiowo nieporadne, osoby chore, dotknięte ułomnościami fizycznymi lub
psychicznymi. Nakaz szacunku dla osób obejmuje także kwestie języka, jakim winni
posługiwać się reporterzy i prezenterzy, ale też i osoby występujące w programie jako
zaproszeni goście. Ogólną zasadą jest to, że język programu powinien być wolny od słów i
określeń o charakterze wartościującym i stronniczym, które sprawiałyby wrażenie
zaangażowania dziennikarza, po jednej stronie. niezgodne z dobrymi obyczajami jest
używanie słów uchodzących za obraźliwe wobec osób czy grup społecznych oraz
wulgarnych.
9. Powstrzymywanie się przed usprawiedliwianiem wojen i zbrojeń oraz wszelkich
form przemocy, nienawiści lub dyskryminacji, kolonializmu, nędzy itp.,
5
10. Poparcie dla nowego światowego ładu w dziedzinie informacji i komunikacji,
będącego integralną częścią nowego ładu ekonomicznego.
W latach siedemdziesiątych na forum UNESCO podniesiony został temat nierównych
możliwości w dziedzinie komunikowania się. Kraje bogate zdominowały kulturę krajów słabo
rozwiniętych. Wysunięto więc postulat Nowego Ładu Informacyjnego. Zachodnie agencje
prasowe zdecydowanie dominują na światowym rynku informacji ponieważ biedniejszych
krajów nie stać na to żeby z nimi konkurować. Johan Galtung stwierdził, że aby wydarzenie
międzynarodowe mogło być zakwalifikowane jako wiadomość musi minimalnie spełnić
cztery kryteria:
1. musi pochodzić z krajów elitarnych
2. musi dotyczyć ludzi należących do elit społecznych
3. musi być związane z konkretnymi jednostkami
4. oraz musi wywoływać negatywne skutki
Gospodarka, kultura i życie codzienne krajów biednych nie są dobrymi tematami dla
dziennikarzy światowych agencji. Wyjątek stanowią klęski żywiołowe, katastrofy, wojny,
zamieszki czy patologia społeczna. W dyskusji nad nowym ładem informacyjnym zwraca się
uwagę na to, że otwarcie znacznej ilości kanałów komunikowania może łatwo przemienić
świat w jeden wielki magiel. Nowy ład nie może temu sprzyjać.
Dziennikarstwo uważa się za zawód publicznego zaufania. Dziennikarzom ufa
znacznie więcej ludzi niż politykom czy przedsiębiorcom. Sama etyka nie wystarcza aby ktoś
był dobrym dziennikarzem, ale z pewnością wspomaga ona prawo, które w odróżnieniu od
etyki pociąga za sobą sankcje karne.