Obustronne zapalenie wyrostka sutkowatego z ropniem

Otorynolaryngologia 2016, 15(3): xxx
2
Obustronne zapalenie wyrostka sutkowatego z ropniem
podokostnowym
Bilateral acute mastoiditis with subperiosteal abscess
Mateusz Zonenberg 1/, Agnieszka Kurzyna 1/, Radosław Motkowski 2/,
Elżbieta Hassmann-Poznańska 1/
1/
2/
Klinika Otolaryngologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Klinika Pediatrii, Reumatologii, Immunologii i Chorób Metabolicznych Kości, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Rozpowszechnienie stosowania antybiotyków spowodowało
zdecydowany spadek częstości powikłań ostrego zapalenia ucha
środkowego (otitis media acuta, OMA). W przypadku niedoboru odporności, pomimo stosowanej antybiotykoterapii, przebieg
OMA i jego powikłań może być niekorzystny. Przedstawiamy
przypadek 20-miesięcznego dziecka z obustronnym zapaleniem
wyrostka sutkowatego (mastoiditis acuta, MA) i obustronnymi
ropniami podokostnowymi o ciężkim i nietypowym przebiegu.
Pacjent był leczony szerokowachlarzową antybiotykoterapią
i obustronną mastoidektomią. Z powodu długo utrzymujących
się objawów chorobowych w leczeniu stosowano jednocześnie
preparaty immunoglobulin uzyskując ostatecznie poprawę stanu
pacjenta. Schorzenie to było pierwszym objawem wcześniej
niezdiagnozowanych niedoborów odporności. Zasadniczym
defektem immunologicznym rozpoznanym u pacjenta był humoralny niedobór odporności. Ostateczne rozpoznanie wymaga
dalszej obserwacji i spełnienia kryterium wiekowego (4 lata).
Słowa kluczowe: obustronne ostre zapalenie wyrostka
sutkowatego, ropień podokostnowy, zaburzenia odporności,
dzieci
In the antibiotic era, the incidence of complications of acute otitis
media (OMA) has definitely decreased. In case of immunodeficiency, the course of acute otitis media and its complications
can be severe, despite antimicrobial therapy. We present a case
of a 20-month old child with bilateral acute mastoiditis and bilateral subperiosteal abscesses with severe and atypical course.
The patient was treated with broad-spectrum antibiotics and
underwent bilateral antromastoidectomy. Simultaneously, due
to persisting symptoms, immunoglobulin formulations were
included in the treatment, which finally led to improvement of
patient’s condition. The disease was the first symptom of previously undiagnosed immunodeficiency. The primary immune defect
the patient was diagnosed with was humoral immunodeficiency.
Definitive diagnosis requires further observation and fulfilment
of the age criterion (4 years).
Key words: bilateral acute mastoiditis, subperiosteal abscess,
immunodeficiency, children
© Otorynolaryngologia 2016, 15(3): xxx
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.mediton.pl/orl
Mateusz Zonenberg
Klinika Otolaryngologii Dziecięcej
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
ul. Jerzego Waszyngtona 17, 15-274 Białystok
tel./fax: (85) 745 08 32; e-mail: [email protected]
WSTĘP
z rozpowszechnianiem się antybiotyków w późnych
latach 40-tych częstość zachorowań zdecydowanie
spadła. Obecnie odsetek OMA powikłany MA
wynosi 0,24% natomiast w krajach rozwijających
waha się od 0,19-0,74% [3]. Od 1989 r. niektórzy
badacze obserwują ponowny wzrost częstości tego
schorzenia wśród dzieci [4, 5].
Obecnie wystąpienie powikłań ostrego zapalenia ucha środkowego nie wynika z braku leczenia
Ostre zapalenie ucha środkowego (otitis media
acuta, OMA) jest jedną z najczęstszych chorób
w populacji dziecięcej. Szacuje się, że częstość
występowania wynosi 256/1000 dzieci na rok
[1]. Zapalenie wyrostka sutkowatego (mastoiditis
acuta, MA) jest najczęstszym powikłaniem OMA.
W erze przed antybiotykowej MA było bardzo częste i dotyczyło aż do 20% dzieci z OMA [2]. Wraz
Zonenberg M i wsp. Obustronne zapalenie wyrostka sutkowatego z ropniem podokostnowym
lub braku dostępu do lekarza, często rozwija się
pomimo stosowanej antybiotykoterapii na skutek
niekorzystnego przebiegu schorzenia, w efekcie
lekooporności patogenów lub obniżenia odporności u dziecka. Niedobory odporności mogą być
powodem nietypowego przebiegu choroby oraz
problemów w diagnostyce i leczeniu.
OPIS PRZYPADKU
Chłopiec w wieku jednego roku i ośmiu miesięcy
został przyjęty do szpitala rejonowego z podejrzeniem obustronnego zapalenia wyrostków sutkowatych. W wywiadzie u dziecka po 3 tygodniach
uczęszczania do żłobka pojawiły się cechy infekcji
dróg oddechowych. Dopiero po 3 tygodniach utrzymującej się gorączki dziecko zostało skonsultowane
po raz pierwszy przez laryngologa, który rozpoznał
zapalenie wyrostka sutkowatego po stronie prawej.
Wcześniej badania otoskopowego nie wykonywano.
Podczas hospitalizacji podano Ceftriaxon i.v., a następnie w drugiej dobie przekazano go do Kliniki
Otolaryngologii Dziecięcej w Białymstoku w celu
kontynuacji leczenia. Przy przyjęciu stwierdzono:
obustronnie ciastowaty obrzęk za małżowinami
usznymi i w okolicach kości jarzmowych, wyciek
ropny z obu uszu, zmiany zapalne skóry zwężające
światło przewodów słuchowych. Uwidoczniono jedynie niewielki fragment zmienionych zapalnie błon
bębenkowych. W obu przewodach nosowych stwierdzono obecność obfitej ropnej wydzieliny. W wynikach laboratoryjnych obserwowano podwyższone
parametry stanu zapalnego (CRP 142,5 mg/L,
WBC16,23 tys./uL, NE% 69,3%) oraz cechy anemizacji (RBC 3,29 mln/uL, HGB 8,9 g/dl, HCT 26,3%).
W leczeniu utrzymano ceftriakson. Po 48 godzinach
hospitalizacji w wynikach badań laboratoryjnych
stwierdzono spadek wskaźników stanu zapalnego.
W czwartej dobie hospitalizacji z powodu utrzymującej się gorączki i pojawienia się klinicznych cech
ropnia podokostnowego po stronie lewej wykonano
tomografię komputerową z kontrastem (ryc. 1).
W badaniu obrazowym uwidoczniono obustronnie zacienienia w wyrostkach sutkowatych, zbiorniki płynu odpowiadające ropniom podokostnowym
w sąsiedztwie kości skroniowych, zmiany zapalne
w obrębie zatok obocznych nosa. Ze względu na stan
ogólny dziecka oraz brak klinicznych cech ropnia
po stronie prawej, wykonano antromastoidektomię lewostronną. Po nacięciu okostnej opróżniono
rozległy ropień zlokalizowany nad małżowiną uszną, otwarto komórki wyrostka antrum i aditus ad
antrum wypełnione treścią ropną i ziarniną, które
usunięto. Ze względu na obfity wyciek treści ropnej
z obu uszu nie wykonano myringotomii. Znacznie
3
zwężone w wyniku stanu zapalnego przewody
słuchowe zewnętrzne uniemożliwiały założenie
drenów wentylacyjnych. Pobrano materiał na badanie bakteriologiczne. W piątej dobie hospitalizacji,
po krótkotrwałej poprawie, doszło do pogorszenia
stanu ogólnego pacjenta, niezmiennie utrzymywała
się wysoka gorączka, nasilił się kaszel. W badaniach
dodatkowych wzrost wykładników stanu zapalnego i cechy anemii. Poproszono o konsultację
hematologa i pediatrę. Na podstawie zmian w RTG
i zmian osłuchowych rozpoznano zapalenie płuc
i dołączono do leczenia Biodacynę oraz preparat
immunoglobulin Pentaglobin. Przetoczono dwie
jednostki UKKCz (ubogoleukocytarny koncentrat
krwinek czerwonych). W trakcie narastania gorączki
pobrano krew na posiew. W siódmej dobie pojawiły
się kliniczne cechy ropnia podokostnowego po stronie prawej bez zaczerwienienia i obrzęku okolicznych tkanek. Zmieniono Biotrakson na Meronem
i wykonano antromastoidektomię prawostronną.
Nacięto i opróżniono ropień podokostnowy na
powierzchni wyrostka i kości jarzmowej, stwierdzono ubytki w strukturze ściany tych kości. Otwarto
wyrostek wypełniony zmienioną zapalnie sadłowatą
błoną śluzową i treścią ropną oraz ziarniną, całość
oczyszczono do granicy zdrowej tkanki. Podczas
zabiegu pobrano materiał do badania mikrobiologicznego. Z materiału pobranego z obu uszu nie
uzyskano wzrostu drobnoustrojów. Stan pacjenta
uległ stabilizacji i stopniowo poprawiał się. Mimo
to w jedenastej dobie gorączka nadal utrzymywała
się. Obserwowano zmniejszenie wykładników stanu
zapalnego. W posiewie z krwi pacjenta wyhodowano Staphylococcus epidermidis MRSA, MLSB
wrażliwy jedynie na wankomycynę. Zmieniono
antybiotyk na wankomycynę. Z powodu długo
utrzymujących się zmian w płucach, złego gojenia
się ran pooperacyjnych, z których wydobywał się
posokowato-krwisty wysięk oraz wycieku treści
ropnej z obu przewodów słuchowych, poproszono o konsultację immunologa, który zlecił dalszą
Ryc. 1. Tomografia komputerowa głowy z kontrastem.
Obustronny ropień podokostnowy wyrostka sutkowatego
kości skroniowej (strzałki)
4
diagnostykę na Oddziale Pediatrii. Po 12 dniach
stosowania wankomycyny stan ogólny i miejscowy
chorego uległ wyraźnej poprawie. Pacjenta wypisano
do domu z zaleceniem kontroli w poradni przyklinicznej. Po pięciu miesiącach nastąpiła poprawa
słuchu – tympanometria obustronnie typu A oraz
prawidłowy wynik otoemisji akustycznych. Pacjent,
zgodnie z zaleceniem immunologa klinicznego, miał
pogłębioną diagnostykę w kierunku niedoborów
odporności. W trakcie diagnostyki immunologicznej uwzględniono komórkowe i humoralne
niedobory odporności. W tej pierwszej kategorii
wykazano u pacjenta utrzymującą się umiarkowaną
neutropenię, która mogła utrudniać eliminację zakażeń bakteryjnych, ale nie stwierdzono obecności
przeciwciał p/granulocytarnych, a funkcja granulocytów oceniana cytometrycznie metodą wybuchu
tlenowego była prawidłowa. Zasadniczym defektem
immunologicznym rozpoznanym u pacjenta był
humoralny niedobór odporności, prawdopodobnie
przejściowa hipogammaglobulinemia niemowląt
(Transient ­H ypogammaglobulinemia of Infancy,
THI) lub pospolity zmienny niedobór odporności
(Common Variable Immunodeficiency, CVID). Ostateczne zdefiniowanie rodzaju niedoboru odporności
wymaga obserwacji i spełnienia kryterium wiekowego (4 lata). Podstawę rozpoznania stanowiły
zmniejszające się stężenia immunoglobuliny G,
pozostające poniżej normy wiekowej stężenia IgA
i IgM oraz niskie miano izoaglutynin. W badaniu
cytometrycznym krwi obwodowej stwierdzono
obecność limfocytów B, ale wykazano zaburzenia
w ich dojrzewaniu. W leczeniu zastosowana została
dożylna substytucja immunoglobulinami w odstępach 4-tygodniowych w dawce 400 mg/kg, w trakcie
której nie obserwowano odczynów poprzetoczeniowych, normalizacji uległo stężenie IgG w surowicy,
a pacjent nie chorował istotnie.
DYSKUSJA
Częstość występowania MA jest bardzo różna
w poszczególnych krajach. Według Kvaerner i wsp.
[6] częstość występowania MA w Norwegii u dzieci powyżej 2. roku życia wynosi 4,3-7,1/100000/
na rok, natomiast u dzieci poniżej 2. roku życia,
w okresie od 1999 do 2005 roku, sięgała nawet
11,0 do 16,8/100000/na rok. W innym kraju
skandynawskim, w Finlandii, częstość MA u dzieci
wynosi jedynie 1,88/100000/na rok [7]. Odsetek
występowania ropni podokostnowych w przebiegu
MA waha się od 7% do 32% [2, 4, 8, 9].
W literaturze obustronne zapalenie wyrostka
sutkowatego opisywane jest sporadycznie [3, 10-13].
Obustronne występowanie ropnia podokostnowego
w przebiegu zapalenia wyrostka sutkowatego wystę-
Otorynolaryngologia 2016, 15(3): xxx
puje jeszcze rzadziej. Hathorn i Hussain [14] opisują
przypadek 2-letniego chłopca z wyciekiem ropnym
z uszu i obecnością obustronnych ropni podokostnowych stwierdzonych na podstawie TK. Dziecko,
z powodu braku poprawy klinicznej po 3 dobach
dożylnej antybiotykoterapii, miało wykonaną
mastoidektomię w obu uszach, co przyczyniło się
do poprawy jego stanu. Alwedyani i AlSanosi [11]
opisują natomiast przypadek 9-miesięcznej dziewczynki z obustronnym zapaleniem wyrostka sutkowatego oraz ze stwierdzoną w badaniu tomografii
komputerowej obecnością ropnia podokostnowego
po stronie lewej. Dziewczynka miała zaplanowaną
obustronną mastoidektomię i tympanostomię, ale
po włączeniu antybiotyku uzyskano bardzo szybką
poprawę stanu ogólnego i miejscowego, co umożliwiło wypisanie pacjentki do domu już w 4. dobie
hospitalizacji z zaleceniem kontynuowania doustnej
antybiotykoterapii. W opisanych powyżej przypadkach po zastosowanym leczeniu dość szybko doszło
do poprawy stanu zdrowia pacjentów. Opisywany
przez nas przypadek dotyczył dziecka z obniżoną
odpornością w związku z czym przebieg schorzenia
był bardziej agresywny i stwarzał duże problemy
terapeutyczne. Jest to prawdopodobnie jedyny opisany w literaturze przypadek obustronnych ropni
podokostnowych powstałych w przebiegu zapalenia
obu wyrostków sutkowatych, który dotyczył dziecka z obniżoną odpornością. McNellis i wsp. [10]
również opisują obustronne MA u 5-miesięcznego
dziecka z zaburzeniami odporności, ale bez obecności ropni podokostnowych.
Szczególną predyspozycję do rozwoju MA wykazują dzieci młodsze, które z powodu niedojrzałego
jeszcze układu odpornościowego odznaczają się
większą wrażliwością na czynniki ryzyka rozwoju
OMA. W badaniach Spratley’a i wsp. [15] aż 40%
chorych z MA stanowiły dzieci do 24. miesiąca życia. Zarówno w opisywanym przez nas przypadku,
jak również w innych przypadkach obustronnego
zapalenia wyrostka sutkowatego, wiek dziecka nie
przekraczał 30 miesięcy. Obecnie coraz więcej małych dzieci uczęszcza do żłobka co zwiększa ryzyko
nawrotów OMA, a w połączeniu z niedojrzałym
układem odpornościowym zwiększa prawdopodobieństwo występowania powikłań. W opisywanym przez nas przypadku dziecko zachorowało po
3 pierwszych tygodniach uczęszczania do żłobka.
Poza tym u dzieci młodszych występują większe
trudności diagnostyczne, a objawy OMA są często nietypowe, co może wpływać na opóźnienie
rozpoznania. W naszym przypadku dopiero po
3 tygodniach utrzymującej się gorączki dziecko
zostało zbadane po raz pierwszy przez laryngologa,
który rozpoznał zapalenie wyrostka sutkowatego po
Zonenberg M i wsp. Obustronne zapalenie wyrostka sutkowatego z ropniem podokostnowym
stronie prawej. W badaniach Spratley’a i wsp. [15]
aż 48% dzieci przed rozwojem MA nie miało rozpoznanego OMA, natomiast w badaniach Hawkinsa
i wsp. aż 64% [16].
Najczęściej izolowanym czynnikiem etiologicznym w MA jest Streptococcus pneumoniae i Streptococcus pyogenes [7-9]. W opisywanym przypadku
z materiału pobranego podczas dwóch zabiegów
nie uzyskano wzrostu drobnoustrojów, co przy
braku poprawy klinicznej pomimo stosowanej szerokowachlarzowej antybiotykoterapii (Biotraxon,
Biodacyna, Meronem) było istotnym problemem.
Według Lindera i wsp. [17] u pacjentów, u których
stosowano antybiotyk, częściej uzyskuje się jałowy posiew. W badaniach Benito i Gorricho [4] nie
uzyskano wzrostu drobnoustrojów u około 54%
dzieci z MA. U wszystkich z nich był podawany
wcześniej antybiotyk. Ostatecznie u naszego chorego
uzyskano jedynie wzrost bakterii z posiewu krwi.
Wyhodowanym drobnoustrojem był S­ taphylococcus
epidermidis (MRSA, MLSB), który był wrażliwy jedynie na wankomycynę. Ponieważ jest to patogen
bytujący na skórze istnieje ryzyko kontaminacji
badanego materiału. W badaniach Nadal i wsp. [18]
S. epidermidis był po pneumokokach najczęściej
izolowanym patogenem u dzieci z MA. W opisanym
przez nas przypadku po podaniu wankomycyny oraz
preparatów immunoglobin uzyskano ostatecznie
poprawę stanu pacjenta.
Istnieje bardzo dużo kontrowersji dotyczących
metod leczenia MA. Ostatnio wiele ośrodków preferuje bardziej zachowawcze metody leczenia MA
i towarzyszących powikłań, dlatego obserwowana
jest tendencja do spadku ilości wykonywanych
mastoidektomii [19-21]. Nawet wykonywanie
myringotomii w przebiegu MA jest przez niektórych autorów kwestionowane. Według Geva i wsp.
[21] w większości przypadków zapaleń wyrostka
sutkowatego wystarczająca jest jedynie dożylna
antybiotykoterapia. Benito i Gorricho [4] obserwowali w swoich badaniach wzrost ilości wykonywanych mastoidektomii od 0% w 1996 r. do
20% w 2005 r. Wyniki te przekonały cytowanych
autorów do wczesnego wykonywania myringotomii,
z czym zgadza się większość badaczy [2, 15, 20].
Psarommatis i wsp. [20] proponuje wykonywać
myringotomię u wszystkich dzieci z MA, nawet
u tych, u których obserwowany jest wyciek z uszu,
aby poprawić drenaż ucha środkowego. Założenie
drenu wentylacyjnego jest natomiast proponowane u dzieci, u których wcześniej występowały
problemy dotyczące ucha środkowego [15, 20].
W literaturze odsetek pacjentów z MA, u których
przeprowadzono mastoidektomię jest bardzo różny
i waha się od 22% do 58% [3, 15, 19, 22, 23]. Tak
5
duże różnice w odsetku wykonywanych zabiegów
mogą być następstwem braku jednolitych kryteriów
diagnostycznych i terapeutycznych dotyczących MA
oraz jasno sprecyzowanych wskazań do przeprowadzenia mastoidektomii. W badaniach Goldsteina
i wsp. [23] pacjenci z MA byli kwalifikowani do
mastoidektomii w przypadku towarzyszącego perlaka, powikłań lub obserwowanych w badaniu CT
cech zapalenia kości wyrostka. Leskinen i Jero [22]
rozważali mastoidektomię również u pacjentów
z MA, u których nie obserwowano poprawy po 48
godzinach antybiotykoterapii. Zanetti i Nassif [24]
opierając się na własnych doświadczeniach klinicznych uważają, że wskazaniem do mastoidektomii
w ostrym zapaleniu wyrostka sutkowatego są: (1)
ropień podokostnowy, wiek dziecka >30 miesięcy
(lub waga >15kg), (2) powikłania wewnątrzczaszkowe, (3) perlak i (4) wyciek lub ziarnina, oporne
na antybiotyk miejscowy i ogólny podawany dłużej
niż 2 tygodnie.
W XX wieku mastoidektomia była złotym standardem w leczeniu MA z towarzyszącym ropniem
podokostnowym. W ostatnich dekadach niektórzy
autorzy proponują igłową aspirację lub nacięcie
i drenaż ropnia [2, 25, 26]. Quesnel i wsp. [3] wykonali mastoidektomię u około 33% pacjentów z MA,
punkcję ropnia podokostnowego i drenaż ropnia
odpowiednio u 13 i u 3% pacjentów. Jednocześnie
aż cztery z 6 stwierdzonych przypadków zakrzepicy
zatoki esowatej dotyczyło chorych, u których wykonano jedynie punkcję ropnia podokostnowego,
a połowa pacjentów, u których wykonano wcześniej
jedynie drenaż ropnia, wymagała ostatecznie przeprowadzenia mastoidektomii. W wieloośrodkowym
badaniu Luntz i wsp. [9] stwierdzono duży odsetek
powikłań wewnątrzczaszkowych i wewnątrzskroniowych, do których doszło już podczas hospitalizacji, dlatego wydaje się, że powinno się cały czas
poszukiwać efektywnych metod leczenia. W opisanym przez nas przypadku z powodu braku poprawy
po stosowanym leczeniu zachowawczym wykonano
mastoidektomię w uchu lewym biorąc pod uwagę
gorszy stan miejscowy oraz większe rozmiary ropnia
po tej stronie. Zdecydowano się na operację jednostronną, albowiem obustronny zabieg mógł być zbyt
dużym obciążeniem przy towarzyszącym ciężkim
stanie ogólnym u tak małego dziecka. Po stronie
prawej pomimo obserwowanego w badaniu TK ropnia podokostnowego w okolicy kości skroniowej,
za i nad małżowiną uszną był zauważalny jedynie
niewielki obrzęk bez zaczerwienienia. Dopiero w 7.
dobie hospitalizacji pojawiły się kliniczne cechy
ropnia bez towarzyszącego odczynu zapalnego, co
skłoniło nas do wykonania zabiegu mastoidektomii
również w uchu prawym.
6
Infekcja o ciężkim i nietypowym przebiegu
może być pierwszym objawem wcześniej niezdiagnozowanych niedoborów odporności. W związku
z powyższym w każdym przypadku nietypowego,
agresywnego przebiegu schorzeń infekcyjnych u ma-
Otorynolaryngologia 2016, 15(3): xxx
łych dzieci, które nie ustępują po zastosowanym
standardowym leczeniu, należy wziąć pod uwagę
zaburzenia odporności i pogłębić w tym kierunki
diagnostykę.
Piśmiennictwo
1. Liese JG, Silfverdal SA, Giaquinto C, Carmona A,
Larcombe JH, Garcia-Sicilia J i wsp. Incidence and clinical
presentation of acute otitis media in children aged <6 years
in European medical practices. Epidemiol Infect 2014;
142(8): 1778-88.
2. Tamir S, Shwartz Y, Peleg U, Shaul C, Perez R, Sichel JY.
Shifting trends: mastoiditis from a surgical to a medical
disease. Am J Otolaryngol 2010; 31(6): 467-71.
3. Quesnel S, Nguyen M, Pierrot S, Contencin P, Manach Y,
Couloigner V. Acute mastoiditis in children: a retrospective
study of 188 patients. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2010;
74(12): 1388-92.
4. Benito MB, Gorricho BP. Acute mastoiditis: increase
in the incidence and complications. Int J Pediatr
Otorhinolaryngol 2007; 71(7): 1007-11.
5. Ghaffar FA, Wördemann M, McCracken GH. Acute
mastoiditis in children: a seventeen-year experience in
Dallas, Texas. Pediatr Infect Dis J 2001; 20(4): 376-80.
6. Kvaerner KJ, Bentdal Y, Karevold G. Acute mastoiditis
in Norway: no evidence for an increace. Int J Pediatr
Otorhinolaryngol 2007; 71(10): 1579-83.
7. Laulajainen-Hongisto A, Saat R, Lempinen L, Markkola
A, Aarnisalo AA, Jero J. Bacteriology in relation to clinical
findings and treatment of acute mastoiditis in children.
Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2014; 78(12): 2072-8.
8. Anthonsen K, Høstmark K, Hansen S, Andreasen K,
Juhlin J, Homøe P i wsp. Acute Mastoiditis in Children:
A 10-year Retrospective and Validated Multicenter Study.
Pediatr Infect Dis J 2013; 32(5): 436-40.
9. Luntz M, Brodsky A, Nusem S, Kronenberg J, Keren G,
Migirov L i wsp. Acute mastoiditis – the antibiotic era:
a multicentre study. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2001;
57(1): 1-9.
10. McNellis EL, Webber PC, Adkins WY. Bilateral acute
coalescent mastoiditis in an immunecompromised infant
with a rare leukocyte adhesion deficiency. Olaryngol Head
Neck Surg 1999; 120(6): 926-8.
11. Alwedyani E, AlSanosi A. Bilateral simultaneous acute
coalescent mastoiditis: A rare complication. Int J Pediatr
Otorhinolaryngol Extra 2011; 6(4) 226-8.
12. Fukuda T, Sugie H, Ito M, Kikawada T. Bilateral facial palsy
caused by bilateral masked mastoiditis. Pediatr Neurol
1998; 18(4): 351-3.
13. Oyarzabal MF, Patel KS, Tolley NS. Bilateral acute
mastoiditis complicated by lateral sinus thrombosis.
J Laryngol Otol 1992; 106(6): 535-7.
14. Hathorn IF, Hussain SS. Bilateral acute mastoiditis
and subperiosteal abscesses in a child managed by
simultaneous bilateral mastoid surgery. J Laryngol Otol
2012; 126(8): 825-9.
15. Spratley J, Silveira H, Alvarez I, Pais-Clemente M. Acute
mastoiditis in children: review of the current status. Int
J Pediatr Otorhinolaryngol 2000; 56(1): 33-40.
16. Hawkins DB, Dru D, House JW, Clark RW. Acute mastoiditis
in children: a review of 54 cases. Laryngoscope 1983; 93(5):
568-72.
17. Linder TE, Briner HR, Bischoff T. Prevention of acute
mastoiditis: fact or fiction? Int J Pediatr Otorhinolaryngol
2000; 56(2): 129-34.
18. Nadal D, Herrmann P, Baumann A, Fanconi A. Acute
mastoiditis: clinical, microbiological, and therapeutic
aspects. Eur J Pediatr 1990; 149(8): 560-4.
19. Kvestad E, Kvaerner KJ, Mair IW. Acute mastoiditis:
predictors for surgery. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2000;
52(2): 149-55.
20. Psarommatis I M, Voudouris C, Douros K, Giannakopoulos P,
Bairamis T, Carabinos C. Algorithmic management of
pediatric acute mastoiditis. Int J Pediatr Otorhinolaryngol
2012; 76(6): 791-6.
21. Geva A, Oestreicher-Kedem Y, Fishman G, Pondaven S,
Al Zahrani M, Lescanne E. Conservative management of
acute mastoiditis in children. Int J Pediatr Otorhinolaryngol
2008; 72(5): 629-34.
22. Leskinen K, Jero J. Complications of acute otitis media in
children in southern Finland. Int J Pediatr Otorhinolaryngol
2004; 68(3): 317-24.
23. Goldstein NA, Casselbrant ML, Bluestone CD, KursLasky M. Intra temporal complications of acute otitis
media in infants and children. Otolaryngol Head Neck
Surg 1998; 119(5): 444-54.
24. Zanetti D, Nassif N. Indications for surgery in acute
mastoiditis and their complications in children. Int
J Pediatr Otorhinolaryngol 2006; 70(7): 1175-82.
25. Enoksson F, Groth A, Hultcrantz M, Stalfors J, Stenfeldt K,
Hermansson A. Subperiosteal abscesses in acute mastoiditis
in 115 Swedish children. Int J Pediatr Otorhinolaryngol
2015; 79(7): 1115-20.
26. Lahav J, Handzel O, Gertler R, Yehuda M, Halperin D.
Postauricular needle aspiration of subperiosteal abscess
in acute mastoiditis. Ann Otol Rhinol Laryngol 2005;
114(4): 323-7.