SONETY KRYMSKIE DEFINICJA SONETU • Sonet to gatunek poetycki charakteryzujący się kunsztowną kompozycją. Wiersz składa się z czternastu wersów zgrupowanych w cztery strofy: dwa tetrastychy i dwie tercyny. Zwrotki czterowersowe mają charakter opisowy, zaś trzywersowe – refleksyjny. Pierwsza strofa przedstawia temat utworu, druga odnosi go sytuacji podmiotu lirycznego, pozostałe zaś wnoszą refleksje o charakterze ogólnym. Jest to oczywiście ogólny zarys, pewien model, który w poszczególnych realizacjach może ulegać pewnym zmianom. • Układ rymów zależny jest od odmiany sonetu, można bowiem wyróżnić sonet włoski i francuski. SONET WŁOSKI I FRANCUSKI • Sonet włoski • W odmianie włoskiej (najstarszej) układ rymów w tetrastychach jest zazwyczaj okalający (abba abba), a w tercynach podwójny (cdd cdc lub cdc dcd). Taki układ podkreśla charakter tercyn – nie można ich zamienić na czterowiersz i dwuwiersz, co jest z kolei możliwe w przypadku sonetu francuskiego. 4433 • Sonet francuski • Początek tej odmianie dała twórczość Clementa Marota, w XVI wieku. Zmienił on nieco formę pochodzącą z Włoch: układ rymów w strofach czterowersowych pozostał taki sam, jednak w trzywersowych zmienił się na następujący: cdc dee. Graficznie układ sonetu również nie uległ zmienia, jednak układ rymów sugerował odczytanie ostatnich wersów jako czterowierszu (cdcd) i dwuwierszu (ee).4442 NOWATORSTWO SONETÓW A. MICKIEWICZA • Chcąc wyrazić pełen wachlarz przeżyć, których dostarczyła mu podróż krymska, Mickiewicz rozluźnił reguły sonetu. Przede wszystkim zrezygnował z precyzyjnego podziału na część opisową i refleksyjną, a ponadto wprowadził w obręb utworów elementy dialogu i miniaturowe scenki dramatyczne. STEPY AKERMAŃSKIE-INTERPRETACJA • Pierwszy wers Stepów Akermańskich wprowadza nas w szeroką metaforę, która porównuje rozległe stepy do bezkresnego oceanu. Żegluga w łodzi to podróż w wozie, z którego podziwiamy piękne widoki i nieskończoność pola widzenia – dookoła widać tylko kępy burzanu, wysokich traw. Pierwsza zwrotka wprowadza nas w sytuację liryczną w jakiej znajduje się podmiot. Dopiero druga zwrotka wiersza nadaje mu specyficznego klimatu. Zapada noc – czas niepewności. Podróżnik gubi orientację w terenie, wypatruje gwiazd, które mogłyby mu w jakiś sposób pomóc w odnalezieniu właściwej drogi. Kształty rozmazują się, nie widać szlaku, który mógłby prowadzić do obranego celu podróży. To zagubienie możemy odczytać także w sensie metaforycznym – życie również jest podróżą, podczas której gubimy właściwą drogę, popadamy w wątpliwości. Warto zwrócić uwagę na kontrast między zapadającym mrokiem a światłem, które pojawia się na horyzoncie. To lekka jutrzenka, delikatne światło latarni, blask odbijający się od tafli rzeki. Wśród chaosu wędrowiec odnajduje małe przebłyski światła, które mogą pomóc mu w wyjściu na ląd. Ciekawy jest także kontrast pomiędzy zapadającym zmrokiem a wschodzącą jutrzenką – może on oznaczać chaos, ale także przywodzić na myśl stworzenie świata – z ciemności i światła wynurza się reszta rzeczy i istot, które stają się uporządkowane. • Dwa ostatnie trójwiersze mają wprowadzać refleksję na temat treści sonetu, czyli podróży. Wykrzyknienie na początku dziewiątego wersu przykuwa uwagę, na moment skupia uwagę czytelnika i nadaje dynamizmu. Podmiot liryczny słyszy odgłosy przyrody – przelatujące żurawie, motyle, pełzające węże. Spośród tych wszystkich odgłosów mimowolnie nasłuchuje jednego, który dochodziłby z Litwy – ukochanej, jednak na zawsze utraconej ojczyzny. Ostatnie słowa „Jedźmy, nikt nie woła!” podkreślają wydźwięk całości utworu i nadają mu smutnego, lekko żałobnego tonu. Ostatni wers jest wyrazem żalu i tęsknoty za ojczyzną, czyli za tym, co znane i bezpieczne. Słowa sonetu są także zapowiedzią tonu kolejnych wierszy z cyklu Sonety Krymskie, w których Mickiewicz, bardziej lub mniej, wyraża swoją tęsknotę za ojczyzną, opowiada o swojej tułaczce i zagubieniu. Podróżnik ze Stepów akermańskich to człowiek jednocześnie ciekawy świata i wrażliwy na jego piękno, ale także świadomy swej samotności i dezorientacji. • W Stepach Akermańskich występuje motyw podróżnika, homo viator. To motyw wędrowca, podróży, która jest symbolem doli i losu człowieka – często pięknego i dostarczającego mnóstwa wrażeń, ale także pełnego żalu, tęsknoty i chaosu, w którym gubi się każdy pielgrzym. DROGA NAD PRZEPAŚCIĄ W CZUFUT-KALE INTERPRETACJA SONETU • Pielgrzym jest obcy w środowisku krymskiej przyrody, dlatego Mirza prawdopodobnie pełni rolę przewodnika. Nie tylko oprowadza po okolicy, ale jest też mędrcem, zdającym sobie sprawę z potęgi natury. Pielgrzym reprezentuje w utworze typowego romantyczbuntownika, który nie ma należnego szacunku dla sił przyrody. Chce zdobyć wiedzę niedostępną dla większości ludzi, ponieważ czuje się wyjątkowy i godny poznania tajemnic. Nie wiadomo dokładnie, co Pielgrzym zobaczył na dole przepaści. Jest to nawiązanie do dna, symbolizującego zło, mrok i ciemność. Przepaść oznacza niespójność świata i jego antynomię, które były charakterystyczne dla epoki romantyzmu. Antynomia to sprzeczści, z których składa się rzeczywistość. Artyści romantyczni widzieli świat jako zbiór przeciwieństw, takich jak jednostka i zbiorowość, duch i materia czy serce i rozum. • Pielgrzym jest bohaterem romantycznym, dla którego podróż jest okazją do refleksji i walki ze swoimi słabościami. Czuje się obco w miejscu, w którym przebywa, cały czas towarzyszy mu samotność i tęsknota. Jest to związane nie tylko z izolacją od ojczystego kraju, ale też całkowicie innym postrzeganiem świata. Bohaterowie romantyczni czuli się wyalienowani przez nieprzeciętną wrażliwość i silniejsze zmysłowe odczuwanie rzeczywistości. Pielgrzym uważa, że jest romantycznym Ikarem, który podjął odważny krok, mimo przestróg starszych, kierujących się doświadczeniem i rozsądkiem. Uważa się za zwycięzcę, ponieważ zdobył wiedzę niedostępną człowiekowi i nie zamierza jej nikomu wyjawić. Przypomina to biblijną opowieść o zerwaniu owocu z drzewa poznania dobra i zła. Adam i Ewa dostąpili wiedzy, którą powinien posiadać tylko Bóg, jednak za karę zostali wygnani z raju. Pielgrzym nie poniósł konsekwencji swojego czynu, nie spadł w przepaść, mimo przestróg Mirzy. To, co zobaczył na dnie przepaści, jest bolesne i możliwe do wyjawienia dopiero po śmierci. Wprowadza to nastrój metafizyczny, wykraczający poza życie doczesne. Brak możliwości wyrażenia swoich doświadczeń w żadnym znanym języku, może świadczyć o tym, że wiedza Pielgrzyma nie należy do świata ludzi. Doznał on typowego dla okresu romantyzmu olśnienia, niezwiązanego z nauką, ale zmysłowym poznaniem. • Jednym z najważniejszych elementów sonetu jest orientalizm. Kultura egzotyczna fascynowała romantyków ze względu na swoją różnorodność i odmienność. Mirza stanowi element orientalizmu, ponieważ jest prawdziwym człowiekiem wschodu i zna tę kulturę od dziecka. Ma całkowicie inne spojrzenie na świat niż Pielgrzym, dlatego może go wiele nauczyć na temat Krymu. Mirza żyje w harmonii, postrzega świat jako jedność, co również jest przeciwieństwem romantycznego światopoglądu. Przewodnik reprezentuje też, podziwianą przez romantyków, ludowość, ponieważ wiedza Mirzy nie jest związana z wykształceniem, ale doświadczeniem i znajomością świata, w którym żyje. Nie podchodzi do świata całkowicie racjonalnie, modli się i wierzy w magię. Mirza uważa, że nawet spojrzenie, gest lub myśl mogą wywołać konkretne zdarzenie. SONET BURZA • Sonet „Burza” opowiada o niebezpiecznym sztormie. Pierwsza strofa to kontynuacja wydarzeń z Żeglugi. Zmienia się jedynie to, że sytuacja się pogorszyła, warunki pogodowe są coraz trudniejsze, wytrzymałość i stabilność okrętu maleje, epitety wskazują na wzrastającą autentyczną grozę sytuacji („trwożna gromada”, „złowieszcze jęki”, „ostatnie liny”). Członkowie załogi znaleźli się w niezwykle trudnej sytuacji i obawiali się o swoje życie. Gdy płynęli po morzu rozpętała się wielka burza, która wzburzyła morze. Było niezwykle głośno i woda zalewała statek. Wszyscy krzyczeli w przerażeniu i próbowali walczyć z żywiołem, aby nie pozwolić okrętowi zatonąć. Niestety wokół siebie dostrzegali ogromne fale, które przypominały piętra wznoszące się z morskiego odmętu, a także szturmującego żołnierza. Porównanie wzburzonej sztormem wody, atakującej okręt do ataku żołnierzy, a więc wojenna metaforyka, pokazuje realność walki człowieka z siłami przyrody. Majtkowie usiłowali utrzymać liny, jednak wyrwały się im z ręki. Woda stała się śmiercionośną siłą budzącą lęk. Sytuacja wyglądała na beznadziejną, a żeglarze tracili nadzieję na ratunek. Niektórzy tak ucierpieli, że byli półmartwi. Reszta modliła się i żegnała, licząc na zbawienie od śmierci. Na pokładzie panowała wszechobecna atmosfera strachu. • Na tle załogi odznaczał się jeden osamotniony człowiek. Siedział on w milczeniu, jakby z boku wydarzeń. W przeciwieństwie do innych nie ogarnęła go panika i nie biegał po pokładzie. Nie robił nic, aby ocalić statek. Cechowała go bierność. Jednak mimo zachowania względnego spokoju, nie czuł się lepszy od innych. Jego obojętność wobec tragicznych wydarzeń była spowodowana utratą sensu życia, dlatego nie obawiał się go stracić. Był zmarnowany i nie odczuwał żadnych emocji. Nie był w stanie utożsamić się nawet z towarzyszami podróży w obliczu wspólnej przeciwności. Uważał, że szczęśliwsi od niego są ci, którzy w tak trudnej sytuacji mają wiarę i się modlą bądź posiadają rodziny i przyjaciół, więc mają z kim się żegnać. Podróżnik był człowiekiem wyalienowanym i prawdopodobnie nie miał dokąd wracać. Biorąc pod uwagę realia, w jakich tworzył Mickiewicz, można podejrzewać, że było to spowodowane utratą ojczyzny. • Wzburzone morze bądź morska katastrofa to motyw chętnie wykorzystywany przez romantycznych twórców. Morze było dla nich fascynujące ze względu na swój bezkres i szumiące fale. Postrzegali go jako pierwotny żywioł pełen tajemnic. Żaden człowiek nie mógł przewidzieć, co stanie się na morzu i nie był w stanie go kontrolować. • Wiersz „Burza” może być interpretowany jako przedstawienie dramatu istnienia. Człowiek mierzy się bowiem z wieloma przeciwnościami, którym podobnie jak sztormowi, nie jest w stanie się przeciwstawić. W sytuacjach zagrożenia uświadamia sobie swoją fundamentalną samotność.
