cwiczenia2018

I. Podstawowe pojęcia psychologii
1. Procesy poznawcze
Percepcja (jak spostrzegamy świat?):
- wrażenie – doświadczenie prostych właściwości bodźców (jasność, głośność)
- spostrzeżenie – odzwierciedlenie konkretnych, możliwych do rozpoznania i nazwania przedmiotów. Nie
jest biernym odwzorowaniem, ale aktywnym, twórczym procesem polegającym na organizowaniu materiału
dostarczonego przez zmysły w „ sensowne” całości.
- uwaga – wybiórcze odbieranie bodźców zgodne z nastawieniem
2. Pamięć
Zdolność jednostki do przechowywania i odtwarzania ubiegłych doświadczeń. Jest niezbędna w procesie
spostrzegania. Umożliwia ciągłość tego procesu, korzystanie z doświadczeń i unikanie raz popełnionych
błędów.
3 rodzaje pamięci:
- pamięć ultrakrótka
- pamięć krótkotrwała
- pamięć trwała
3. Uczenie się
Proces trwałego modyfikowania zachowań jednostki w wyniku jej dotychczasowych doświadczeń.
Nie tylko świadome nabywanie wiedzy i umiejętności, ale też uczenie się nieświadome i przez całe życie
4. Myślenie
Sposób, w jaki człowiek używa zgromadzonej w umyśle informacji o świecie, czyli jak rozwiązuje problemy
poprzez przetwarzanie informacji.
Operacje umysłowe przetwarzające informacje: dedukcja (od przesłanek do wniosku), indukcja,
porównywanie, abstrahowanie, uogólnianie.
5. Emocje
Subiektywny stan psychiczny, który występuje w odpowiedzi na znaczące dla jednostki bodźce z otoczenia
lub wnętrza.
Emocje pozytywne – gdy bodźce odbierane są jako zgodne z celami i interesami jednostki
Emocje negatywne – gdy bodźce odbierane są jako niezgodne z celami i interesami jednostki
Emocje podstawowe (uniwersalne, pierwotne): strach, złość, smutek, radość, wstręt (Ekman, 1998)
6. Motywacja
To, co ukierunkowuje zachowanie człowieka i nadaje mu energię, podtrzymuje dążenia i zapewnia
osiągnięcie celu.
Może być świadoma i nieświadoma, zewnętrzna i wewnętrzna.
Różne koncepcje psychologiczne człowieka zwracają uwagę na odmienne źródła motywacji: popęd,
potrzeba, libido, itp..
7. Osobowość
Główny wyznacznik funkcjonowania człowieka w różnych sytuacjach życiowych, np. sposoby zachowania,
nawyki, zainteresowania, postawy, aspiracje.
Stanowi o naszej niepowtarzalności.
Czynniki kształtujące osobowość
o Dziedziczność (materiał genetyczny)
o Środowisko (otoczenie w jakim człowiek przebywa –np. przyrodnicze, społeczne, rodzinne,
szkolne, pracy itp.): osoby znaczące, sytuacje typowe, sytuacje wyjątkowe, role społeczne
Wychowanie (zamierzone oddziaływa-nie zmierzające do ukształtowania określonej sylwetki
psychologicznej człowieka; oddziaływanie bezpośrednie - przez kary i nagrody, i pośrednie przez organizowanie środowiska)
o Aktywność własna
Etapy rozwoju osobowości
o Okres prenatalny
o Okres noworodkowy ( pierwszy miesiąc życia)
o Okres niemowlęcy (pierwszy rok życia)
o Okres poniemowlęcy ( 2 – 3 rok życia )
o Okres przedszkolny ( 3 – 6 rok życia )
o Młodszy wiek szkolny ( 7 – 12 rok życia )
o Okres dorastania ( 12 – 18 rok życia )
o Okres młodości ( 18 – 24 rok życia )
o Wiek dojrzały ( 25 – 65 rok życia )
o Wiek podeszły ( ponad 65 lat )
o
8. GŁÓWNE PROBLEMY (ZADANIA) OKRESÓW ROZWOJOWYCH
Okres noworodkowy
• Biologiczne przystosowanie się do życia w nowym środowisku
• Symbiotyczna więź z matką (jedność psychosomatyczna)
Okres niemowlęcy
• Doskonalenie zdolności adaptacyjnych
• Początki wyodrębniania się własnego ja
• Tworzenie się podstawowej postawy uczuciowej
• Czynności związane z karmieniem
Okres poniemowlęcy
• Rozwój i doskonalenie się poczucia własnego ja
• Konfrontacja z pierwszymi wymaganiami społecznymi
• Trening czystości
Okres przedszkolny
• Rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny
• Rozwój mowy
• Kontrola nad impulsami emocjonalnymi
• Kompleks Edypa – Elektry (zazdrość o rodzica płci przeciwnej i lęk przed karą za „złe” pragnienia)
• Identyfikacja psychoseksualna
Młodszy wiek szkolny
• Przejście spod opieki rodzicielskiej pod opiekę nauczycieli – zmiana charakteru wymagań
społecznych
• Rozszerzenie się kręgu kontaktów z rówieśnikami
• Powstanie obrazu ja idealnego
• Kształtowanie się myślenia logicznego – zdolność do refleksji
• Kształtowanie się poczucia własnej wartości
• Poczucie wstydu
Okres dorastania
• Dziecko przekształca się w osobę dorosłą
• Potrzeba potwierdzenia
• Przesunięcie zainteresowań z rodziców na grupę rówieśniczą i idealizowanych, indywidualnych
przyjaciół
• Kryzys autorytetu rodziców ( problem dla rodziców - stawianie rozsądnych wymagań przy
pozostawianiu coraz większego zakresu samodzielności)
Okres młodości
•
Przechodzenie od emocjonalnej zależności od rodziców do uzyskania samodzielności (wybór i
podjęcie zawodu, kontakty społeczne, umiejętność kontrolowania swej seksualności, założenie
własnej rodziny)
Wiek dojrzały
• Doskonalenie się w pełnieniu różnych ról społecznych (małżeńskie, rodzicielskie, zawodowe i inne)
• Osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej
Wiek podeszły
• Wycofywanie się z pełnionych ról społecznych i przystosowywanie się do zmian zachodzących w
otoczeniu społecznym jednostki i w niej samej
• Problem utrzymania sprawności
• Problem opieki w chorobie
• Problem samotności
• Problem stosunku do śmierci
9.
•
•
•
•
•
Koncepcja rozwoju psychoseksualnego Freuda
Faza oralna, 0-18 m.ż., ufna zależność od matki
Faza analna, 2-3 r.ż., równowaga między kontrolą a jej brakiem
Faza falliczna, 3-6 r.ż., identyfikacja z rodzicem tej samej płci i uznanie dla siebie w tej roli ze strony
drugiego rodzica (lęk kastracyjny, kompleks Edypa)
Faza latencji, 7-12/13 r.ż., integracja poczucia tożsamości seksualnej
Faza genitalna, dorastanie, oddzielenie się emocjonalne od rodziców.
II. Komunikacja interpersonalna w medycynie
1. Cele komunikacji interpersonalnej
- uzyskanie porozumienia między uczestnikami
- wyrażanie swoich myśli, przekonań, pragnień, emocji, odczuć
- wymiana posiadanych emocji
- uzgodnienie poglądów
- wydawanie poleceń
- uzyskanie i udzielanie pomocy
2. Bariery w komunikowaniu się i style komunikowania
- nakazywanie
- grożenie, upominanie
- moralizowanie
- osądzanie, obwinianie,
- nadmierne wypytywanie
- chwalenie połączone z oceną
- uspakajanie i pocieszanie (nieprofesjonalne)
- ignorowanie i przerywanie
- udzielanie rad
+ style komunikowania się:
- Instrumentalny – przedmiot stanowi punkt centralny rozmowy, pojawia się wymiana argumentów oraz
uważne słuchanie, dążenie do konsensusu oraz zdobycia informacji
- Egocentryczny – nadawca jest w centrum rozmowy gdyż nie słucha swoje partnera, nie dopuszcza go do
głosu, dopuszcza tylko swój punkt widzenia, wyraża nakazy, zakazy i polecenia, decyduje o przebiegu
rozmowy, decyduje o początku i końcu konwersacji;
- Alegocentryczny – punktem centralnym jest partner gdyż nadawca dostosowuje wypowiedzi do potrzeb
odbiorcy, prosi o rady i chętnie słucha rozmówcy, łatwo ulega perswazji i sugestiom rozmówcy
3. Komunikacja terapeutyczna i jej cele
Komunikacja terapeutyczna – wspomaganie leczenia, pielęgnowania i rehabilitacji za pomocą środków
psychologicznych. Zwyczajowo przez środki psychologiczne rozumie się słowa kierowane do pacjenta,
chociaż w rzeczywistości chodzi nie tyle o same słowa, co o ich psychologiczne znaczenie, a także
znaczenie gestów, mimiki i innych niewerbalnych zachowań personelu medycznego, w tym także
warunków, w jakich przebiegają pielęgnacja i leczenie.
Cele komunikacji terapeutycznej:
— łagodzenie negatywnych emocji pacjenta, takich jak: lęk, przygnębienie, złość, poczucie krzywdy, winy
lub bezsilności, często doświadczanych w chorobie;
— wzmacnianie wewnętrznych sił psychicznych pacjenta, czyli wspomnianych wcześniej zasobów,
pozwalających pacjentowi lepiej radzić sobie ze stresem choroby;
— wzmacnianie współpracy z pacjentem i przeciwdziałanie błędom jatrogennym.
4. Postawy interpersonalne ułatwiające relację terapeutyczną: akceptacja, empatia, autentyczność,
asertywność
 Akceptacja – łączy się z ciepłem, troską oraz szacunkiem, z jakim personel odnosi się do pacjenta,
a także z zaufaniem, jakie ma do wartości, siły i możliwości pacjenta.
- akceptacja innych bardzo mocno łączy się z akceptacją siebie
- akceptacja, w omawianym tutaj rozumieniu, odnosi się nie tyle do zachowania pacjenta, co do jego
reakcji wewnętrznych (do jego myśli, poglądów, uczuć i potrzeb).
- Personel ma prawo nie akceptować zachowań, które są przykre bądź niebezpieczne albo stanowią
istotną przeszkodę w powrocie pacjenta do zdrowia.
- Powinno się umieć akceptować uczucia pacjenta, (niezależnie jak bardzo wydają się nieuzasadnione i
irracjonalne), prawo do posiadania własnego zdania czy odmiennych poglądów.
 Empatia – chwilowa identyfikacja i spojrzenie na sytuację oczyma pacjenta (wejście w jego „buty”).
Nie oznacza pełnego utożsamienia się z pacjentem, lecz raczej zdolność wzięcia pod uwagę jego
poglądów, uczuć i potrzeb stojących za tymi uczuciami.
- Pozwala pacjentowi poczuć się rozumianym i akceptowanym, przynosi dobry kontakt i poczucie
bezpiecznej bliskości. Umożliwia pacjentowi podzielenie się kłopotami
.- Niezbędny składnik relacji terapeutycznej. Dzięki niej powstaje klimat bliskości i zaufania (poczucie
bezpieczeństwa emocjonalnego, oparcia, możliwość odreagowania negatywnych uczuć)
 Autentyczność – naturalność i otwartość personelu powiązane ze sobą w wyrażaniu pojawiających
się myśli i uczuć, szczerością i uczciwością; zdolność do otwartego przedstawiania rzeczy tak jak
się je widzi i dościadcza.
- Autentyczność budzi zaufanie
- Nie oznacza pozbycia się samokontroli i mówienia wszystkiego, o czym się pomyśli. Trzeba wybrać to,
o czym można z pacjentem rozmawiać swobodnie i bez skrępowania oraz co można mu okazać, nie
raniąc jego uczuć.
- Trzeba wiedzieć, jak przekazać pacjentowi to, co powinien wiedzieć, a co może stanowić dla niego
duże obciążenie psychiczne.
- Autentyczność budzi najwięcej kontrowersji.
- Relacja terapeutyczna jest relacją zawodową związaną ze świadomym dążeniem do uzyskania
terapeutycznego celu. Dlatego też bycie sobą w tego typu kontakcie w żadnym razie nie implikuje braku
kontroli i panowania nad swymi słowami, uczuciami i zachowaniem.
 Asertywność – sztuka wyrażania swoich uczuć, myśli i życzeń, dbania o przestrzeganie swoich
praw bez naruszania praw innych osób. Osoba asertywna potrafi w jasny i skuteczny sposób
wyrazić swoje emocje, uczucia, potrzeby i przekonania. Potrafi przedstawić i obronić swój punkt
widzenia spokojnie, bez niepokoju i agresji, biorąc zawsze pod uwagę stanowisko rozmówcy. Celem
komunikacji asertywnej jest ograniczenie własnych reakcji biernych czy agresywnych – nie zawsze
uświadomionych.
Komunikat asertywny musi zawierać:
• opis sytuacji z twojej perspektywy (jak ją widzisz),
• twoje uczucia związane z daną sytuacją,
• twoje życzenia związane z daną sytuacją.
Masz prawo – ale bez jednoczesnego naruszania praw innych osób:
1. Zajmować się sobą:
• czasami pamiętać przede wszystkim o sobie,
• prosić o pomoc i wsparcie emocjonalne,
• odczuwać ból i mówić o nim,
• ignorować rady innych,
• chcieć samotności, nawet jeśli inni chcą twojego towarzystwa,
• nie domyślać się potrzeb i życzeń innych.
2. Uznawać własne racje:
• wyrażać swoje opinie i przekonania,
• być ostatecznym sędzią swoich uczuć i akceptować je jako właściwe,
• zmieniać decyzję i wybierać inny sposób działania,
• mieć uznanie dla swojej pracy i osiągnięć,
• popełniać błędy,
• negocjować zmiany,
• przerywać innym, aby poprosić o sprecyzowanie wypowiedzi.
3. Bronić własnych praw:
• zaprotestować przeciwko działaniu lub krytyce wymierzonym przeciwko tobie,
• powiedzieć „nie”,
• nie usprawiedliwiać się przed innymi,
• nie brać odpowiedzialności za problemy innych.
5. Korzyści dobrej komunikacji z pacjentami
Korzyści dla lekarza płynące z prawidłowej komunikacji lekarz rodzinny – pacjent – rodzina
pacjenta:
1. Spadek napięcia emocjonalnego u pacjenta, co pozwala na dalszą komunikację i wymianę informacji
2. Uzyskiwanie dokładnych danych, co pozwala skutecznie rozpoznać chorobę ( np. historii dolegliwości z
przekazu
rodzinnego)
3. Zmniejsza się opór pacjenta wobec terapii i lekarza.
4. Zwiększa się zaufanie pacjenta wobec lekarza, można pacjenta nakłonić do różnych sposobów terapii.
5. Wzrasta aktywność pacjenta w terapii, nie trzeba go kontrolować, sam dba o swoje dobro, a wspomaga
go w tym
rodzina.
6. Wzrasta satysfakcja z wykonywanego zawodu.
7. Podnosi się poziom satysfakcji pacjenta, a co za tym idzie maleje liczba skarg na poszczególnych
lekarzy i ogólnie na służbę zdrowia. Pacjenci częściej są wdzięczni niż agresywni.
8. Podnosi się samoocena lekarza.
Korzyści dla pacjenta:
1. Pacjent ma poczucie dbałości o swoje potrzeby (np. wystarczająca w opinii pacjenta długość konsultacji).
2. Ma poczucie bezpieczeństwa i godności oraz poufności informacji.
3. Ma poczucie kontroli nad własnym stanem zdrowia – pełna informacja na temat choroby.
4. Poczucie bycia słuchanym i rozumianym – sprawienie, że pacjent czuje się swobodnie, mówiąc o swojej
chorobie.
5. Ma poczucie relacji z lekarzem opartej na więzi – możliwość leczenia się stale u tego samego lekarza.
6. Posiada wiedzę umożliwiającą decyzyjność w terapii – m.in. informacje uzyskane od lekarza na temat
prewencji chorób.
6. Techniki aktywnego słuchania
Aktywne słuchanie wymaga elastycznego stosowania w rozmowie wypowiedzi pomagających lepiej
rozumieć pacjenta, a jednocześnie zakomunikować mu swoje zrozumienie
 Potwierdzenie odbioru informacji
- najprostsza i najmniej empatyczna technika
- reakcja na zachowanie i wypowiedzi pacjenta, stanowiąca potwierdzenie tego, że dotarł do nas jego
przekaz i interesuje nas jego osoba oraz to co powiedział
- „tak”, „aha”, „hm”, „to ciekawe/interesujące”
- pytania otwarte nawiązujące do tego o czym mówi pacjent
- reakcje pozawerbalne: potakiwanie, spojrzenia, gesty, mimika
- okazując wybiórcze zainteresowanie (np. tylko tematami związanymi ze zdrowotnym problemem
pacjenta) można delikatnie i w sposób pośredni wpływać na kierunek i przebieg rozmowy
 Uściślanie (konkretyzowanie) wypowiedzi i sformułowań użytych przez pacjenta
- cel: poznanie konkretnego znaczenia, jakie ma dla pacjenta poruszony temat, czy wypowiedziane
stwierdzenie
- „Co pan(i) przez to rozumie?”, „Co pan(i) ma na myśli”, „Na czym to polega”, „Czy może mi pan(i)
powiedzieć coś więcej na ten temat?” itp. – pytania te pozwalają uściślić i skonkretyzować wypowiedź
pacjenta (nie narzucają kierunku wypowiedzi)
- pozwala lepiej poznać wewnętrzne problemy pacjenta – pomoc w ich porządkowaniu
- umiejętne i konsekwentne stosowanie tej techniki może doprowadzić do tego, że pacjent sam znajdzie
najlepsze rozwiązanie dręczącego go problemu
 Parafrazowanie
- informowanie rozmówcy w sposób bezpośredni, jak rostał przez nas zrozumiany i co z tego o czym mówił
do nas dotarło
- wyjaśnianie nie porozumień na bieżąco i unikanie przeblemów, które mogłyby z tego wyniknąć
- informowanie pacjenta, że uznajemy jego prawo do posiadania poglądów (nawet jeśli ich nie podzielamy)
= akceptacja prawa do innego niż nas sposobu myślenia
- powtórzenie własymi słowami wypowiedzi pacjenta, tak by wydobyć z niej sens, i to co dla pacjenta jest
najważniejsze
- „Uważą pan, że…”, „Rozumiem, że…”, „A więc pańskim zdaniem…”
- wstrzymujemy się z możliwością dyskusji z pacjentem (nie rezygnujemy z tego), najpierw dostarczając
wsparcia pacjentowi i lepiej poznając jego problemy, oczekiwania, nastawienie
 Odzwierciedlenie uczuć
- zawansowana technika aktywnego słuchania
- wymaga ostrożności
- dosłowne wejście w wewnętrzny świat przeżyć pacjenta, poprzez próbę nazwania emocji odczuwanych
przez pacjenta (w danej chwili lub w sytuacji o której opowiada)
- w kontakcie budzącym zaufanie, ułatwia to pacjentowi radzenie sobie z uczuciami:
• Lepsza kontrola
• Łagodzenie poprzez uzewnętrznienie w momencie nazwania
• Pomoc w dzieleniu się uczuciami z uważnym i rozumiejącym słuchaczem
• Akceptacja uczuć jak części własnego, wewnętrznego doświadczenia (brak lęku i wstydu)
- umożliwienie pacjentowi dojrzałęgo radzenia sobie z problemem
- „Mam wrażenie, że ta informacja bardzo panią zasmuciła”, „Widzę, że poczuł się pan dotknięty”,
„Rozumiem, że w tej sytuacji czuła się pani bardzo samotna”; „Słyszę, że jest pan bardzo poirytowany” itp.
- należy być otwartym na to, że rozmówca może zaprzeczyć naszej propozycji nazwania jego uczuć
- zaleta: jest to niebudzący wątpiwości komunikat wyrażający empatię, potwierdzający zainteresowanie
pacjentem i pełne zrozumienie jego stanu
 Odzwierciedlenie potrzeb,
- trafne nazwanie tego, co kryje się pod emocjami pacjenta i co leży u ich źródła
- emocje = wskaźniki potrzeb
• Pozytywne: informacja o potrzebach które zostały zaspokojone
• Negatywne: informacja, że coś przeszkadza w zaspokojeniu potrzeb
- dostrzeżenie i trafne nazwanie aktualnych potrzeb pacjenta jest okazaniem empatii oraz sposobem na
okazanie głębszego zrozumienia
- : „Rozumiem, że chciałby pan, aby pielęgniarki więcej uwagi poświęcały pacjentom”; „To, co pani
mówi, oznacza, że chciałaby pani być pewna, że zabieg przebiegnie pomyślnie”; „Rozumiem, że chce
się pani czuć bezpiecznie podczas zakładania wenflonu” itp.
7. Błędy jatrogenne, ich rodzaje i następstwa
Dwa podstawowe rodzaje błędów jatrogennych to:
1. Błędy w sztuce lekarskiej.
2. Niewłaściwe oddziaływanie na pacjenta w sensie psychologicznym
• pogarszanie jego stanu psychicznego,
• w konsekwencji zaostrzenie objawów somatycznych.
Głównymi błędami jatrogennymi spowodowanymi niewłaściwą komunikacją są:
1. Brak informacji o terapii.
2. Zbyt ogólna informacja.
3. Niezrozumiała informacja.
4. Informacje wywołujące lub potęgujące lęki.
5. Nadmierna medykalizacja języka komunikacji z pacjentem („medomowa”).
6. Niewłaściwa postawa lekarza:
• przesycona emocjonalnością,
• zniecierpliwienie wobec pacjenta,
• ośmieszanie przekonań pacjenta,
• postawy egocentryczne,
• niewłaściwe wzorce osobowe funkcjonujące w środowisku zawodowym,
• postawa lekarza wywołująca u pacjenta agresję lub nadmierną uległość.
7. Omawianie stanu zdrowia małoletnich w ich obecności.
8. Omawianie stanu zdrowia starszych członków rodziny nie z nimi a w ich obecności
Następstwa:
 pogorszenie choroby podstawowej- ten rodzaj szkodliwości dotyczy różnych chorób, wiąże się z
błędami dotyczącymi rozpoznania, leczenia- tak zabiegowego, jak i farmakologicznegooddziaływania w drodze psychologicznej na pacjetna, opieki pielęgniarskiej.
 zaburzenia psychosomatyczne- znaczy to, że błędy te przyczyniają się do powstania choroby
psychosomatycznej (np. choroby wrzodowej) w wyniku długotrwałego trwania w lęku,




uzależnienie od leków
epizodyczne reakcje nerwicowe,
nerwice- tzw. nerwice jatrogenne,
psychozy reaktywne- stanowią rzadkie następstwo jatrogennych urazów psychicznych, są to
głębokie traumatyczne urazy psychiczne.
8. Błędy postawy terapeutycznej (Kępiński)
- błąd naukowej obiektywności (pacjent traktowany jest przedmiotowo, jak przedmiot oddziaływań
terapeuty, w tym przypadku także pielęgniarki)
- maski (ukazywanie nieprawdziwych emocji, czasem jest to próba ukrycia pod płaszczykiem
wewnętrznego spokoju, różnych obaw i niepewności)
- sędziego (ocenianiu postawy pacjenta. Nie można wartościować nie znając człowieka, bo zachowanie
takie z góry usztywnia postawę wobec chorego i determinuje nastawienie emocjonalne)
III. Stres, radzenie sobie, wsparcie społeczne
1. Trzy nurty rozumienia pojęcia „stres”
o Stresor – bodziec, sytuacja lub wydarzenie zewnętrzne o określonych właściwościach
stres utożsamiany jest z sytuacją trudną.
Współczesnym nawiązaniem do tego poglądu jest koncepcja zmian życiowych, w której wymienia
się kilkadziesiąt wydarzeń mogących nastąpić w życiu człowieka (śmierć współmałżonka, rozwód,
choroba itp.) i wymagających wysiłków adaptacyjnych. Podstawowym kontrargumentem tegoż
ujęcia jest jego niejednoznaczność. Różnice indywidualne pomiędzy ludźmi powodują, iż to samo
wydarzenie dla jednej osoby może być stresujące, a dla innej nie.
o Reakcja stresowa – reakcje wewnętrzne człowieka, zwłaszcza reakcje emocjonalne,
doświadczane wewnętrznie w postaci określonego przeżycia
Rozumienie stresu jako reakcji datuje się od pionierskich prac kanadyjskiego fizjologa H.Selye’a
zapoczątkowanych w latach trzydziestych XX wieku. Jego koncepcja wywarła duży wpływ na
pierwsze konceptualizacje stresu psychologicznego. Stres psychologiczny rozumiano jednak nie
jako czystą reakcję organizmu, lecz reakcję emocjonalną najczęściej o treści lękowej
o Relacja stresowa – relacja między czynnikami zewnętrznymi, a właściwościami człowieka
Stres nie jest lokalizowany ani w jednostce, ani w otoczeniu, ale wiązany z określonym rodzajem
reakcji między nimi. Istotny jest charakter tej relacji, określanej jako zaburzenie lub zapowiedź
zakłócenia homeostazy pomiędzy zasobami czy możliwościami jednostki a wymaganiami otoczenia
1. Walter Cannon (fizjolog eksperymentalny, Autor pojęcia: “homeostaza”, “szok traumatyczny”) :
reakcja “walcz lub uciekaj” (automatyczne mechanizmy niezbędne do utrzymania się przy życiu)
 reakcja na ostry stres
Stres jako tzw. Stan pogotowia, pełniący funkcje adaptacyjne (nastawia I przygotowuje organism do
radzenia sobie z niebezpieczeństwem). Stymulacja współczulnego układu nerwowego i
hormonalnego prowadzi do gwałtownego wzrostu poziomu epinefryny (adrenaliny) i norepinefryny
(noradrenaliny) oraz pobudzeniem układu współczulnego.
•
Prowadzi to do wzmożenia akcji serca, wzrostu ciśnienia krwi, wzrostu poziomu cukru we
krwi, przyspieszenia oddechu, wzrostu napięcia mięśni szkieletowych, zmniejszenia dopływu
krwi do skóry i mięśni szkieletowych.
• Jednak, kiedy taki stan trwa długi czas może doprowadzić do wyczerpania zasobów
energetycznych organizmu i stanowić potencjalne zagrożenie zdrowia (tzn. Choroby
psychosomatyczne)
2. Hans Selye
• Stres, to niespecyficzna reakcja organizmu, powstająca w odpowiedzi na działanie bodźców
szkodliwych (stresorów  reakcja na stres chroniczny). Wywołuje ona w organizmie istot
żywych tzw. Ogólny Zespół Adaptacyjny = GAS (zespół zmian o postaci niezależnej od
rodzaju urazu)
• Trzy stadia reakcji stresowej:
 Stadium reakcji alarmowej (faza szoku, faza przeciwdziałania szokowi) – zmobilizowane zostają
siły obronne; powstaje pod wpływem szkodliwego bodźca, ma na celu dwustopniową mobilizację sił
obronnych organizmu: najpierw przez fazę szoku obejmującą bezpośrednią reakcję organizmu na
czynnik szkodliwy i charakteryzującą się silnym pobudzeniem organizmu do obrony. Następną fazą
jest przeciwdziałanie szokowi, które obejmuje reakcje obronne i którym towarzysza zmiany w
funkcjach fizjologicznych organizmu (np. wzrost ciśnienia krwi, ciepłoty organizmu)
 Stadium odporności – pełne przystosowanie do stresora. Organizm podejmuje wysiłki obronne mobilizuje swoje zasoby energetyczne i mechanizmy obronne (rośnie ciśnienie krwi i ciepłota ciała)
 Stadium wyczerpania – pojawia się w sytuacji, gdy stresor jest odpowiednio nasilony i działa przez
odpowiednio długi czas. Następuje wzrost uogólnionego pobudzenia organizmu, które nie jest
korzystne do zwalczanie stresora. Następuje rozregulowanie funkcji fizjologicznych i spadek
zdolności obronnych. W skrajnych przypadkach zmiany te mogą prowadzić do śmierci
Selye rozróżnia dwa aspekty stresu: fizjologiczny i psychologiczny. Fizjologiczny odnosi się do relacji
pomiędzy siłą i intensywnością bodźca a poziomem pobudzenia fizjologicznego. Natomiast psychologiczny
aspekt stresu łączy się z treściową charakterystyką bodźca stresowego będącą odzwierciedleniem jego
znaczenia dla życia i rozwoju człowieka. Selye rozróżnia stres dobry i zły:
 Dystres = stres deprywacji (stres zły) – kiedy stres jest tak ciężki lub trwa tak długo, że wywołuje
dezorganizację działania; przeciążenie prowadzi do choroby, niesie cierpienie i dezintegrację
psychiczną, może powodować frustrację, zachowania agresywne
 Eustres = stan zadowolenia (stres dobry) – działanie mimo chwilowego dyskomfortu prowadzi do
rozwoju osobowości; motywuje człowieka do podejmowania wysiłku i dążenia do osiągnięć
życiowych
W sensie fizjologicznym stres dobry i zły nie różnią się od siebie, jeśli chodzi o pobudzenie (aktywację)
organizmu do walki z nim. Natomiast w sensie psychologicznym pojawia się zróżnicowanie: stres zły
(dystres) rozumiany jest jako niosący cierpienie i dezintegrację, natomiast stres dobry (eustres) rozumiany
jest przez Selyego jako czynnik motywujący do wysiłku mimo trudności i prowadzący do rozwoju własnej
osobowości i osiągnięć życiowych. Wszystko zależy od oceny poznawczej, od tego, jaki sens nadajemy
stresowi
3. Poznawczo – Transakcyjna koncepcja stresu Richarda Lasarusa i Susan Folkman: Stres, to
„określona relacja między osobą, a otoczeniem, oceniana jako obciążająca lub przekraczająca jej
zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi.”. Relacja ta uwzględnia zarówno wymagania (oczekiwania)
otoczenia, jak i indywidualne możliwości jednostki poradzenia sobie z tym wydarzeniem. Dla
podkreślenia znaczenia wzajemnych oddziaływań w tym układzie Lasarus wprowadził termin
„transakcja”, który wyraża nie tylko sam proces interakcji lecz i jego efekty.
Relacyjna koncepcja stresu R. Lazarusa (ocena pierwotna, ocena wtórna)
Podstawowym założeniem teorii Lazarusa jest znaczenie relacji jednostka – otoczenie. Relacja ta
podlega ocenie podmiotu, człowieka. Proces oceniania dotyczy przede wszystkim tych aspektów relacji z
otoczeniem, które są ważne dla dobrostanu człowieka. Z tej perspektywy relacja ta może być postrzegana
jako sprzyjająca, niemająca znaczenia albo stresująca. Stresem jest określona relacja między osoba a
otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca
jej dobrostanowi. O uznaniu relacji za stresową decyduje subiektywna ocena
Proces oceniania składa się z dwóch ocen: pierwotnej i wtórnej:
o
Ocena pierwotna – konfrontacja wymagań otoczenia z własnymi możliwościami, przebiegająca
poprzez procesy oceny poznawczej, które są osądem osobistego znaczenia dla jednostki danego
zdarzenia. Jednostka może oceniać sytuację w 3 różnych postaciach:
Krzywda/strata – dotyczy utraty cenionych przez jednostkę obiektów (w tym saoocena, ocena
społeczna, bliska osoba); pociąga za sobą występowanie takich emocji jak: złość, żal, smutek,
rozczarowanie, poczucie winy, rozgoryczenie
Zagrożenie – dotyczy możliwej do wystąpienia krzywdy czy straty (przewidywania); towarzyszą:
strach, lęk, zamartwianie się, obawa, niepokój
Wyzwanie – odnosi się do przewidywanych następstw lecz uwzględnia nie tylko możliwe do
poniesienia szkody, ale także spodziewane korzyści; wzbudza emocje negatywne,
charakterystyczne dla zagrożenia, jak i pozytywne, związane z oczekiwanumi korzyściami
(nadzieja, zapał, podniecenie, rozweselenie)
o Jeśli w wyniku oceny pierwotnej relacja zostanie uznana za stresową zapoczątkowuje proces
oceny wtórnej, która dotyczy możliwości poradzenia sobie; zdolność do wykorzystania zasobów,
aby sprostać wymaganiom stawianym przez stresor. Ocena wtórna zależy od: wcześniejszych
doświadczeń z podobnymi sytuacjami, uogólnionych przekonań na temat siebie i świata,
oszacowania zdrowia i energii, umiejętności rozwiązywania problemów, zasobów społecznych
(wsparcia społecznego) i materialnych
Oba procesy, ocena pierwotna i wtórna, przebiegają równocześnie i są ze sobą sprzężone. Np.
pozytywna ocena możliwości własnego działania może zmienić pierwotną ocenę sytuacji stresowej z
“zagrożenia” na “wyzwanie”.
Lasarus wyróżnia 3 poziomy stresu:
 Społeczny – odnoszący się do relacji jednostki z innymi ludźmi
 Psychologiczny – obejmujący jednostkową ocenę sytuacji, reakcje emocjonalne i organizację
zachowania
 Fizjologiczny (biologiczny) – odnoszący się do zmian w organizmie
Są one od siebie w dużym stopniu niezależne  wielowymiarowe traktowanie stresu (zgodne z
biopsychospołecznym modelem zdrowia i choroby)
4. Radzenie sobie ze stresem – aktywność podejmowana w obliczu czynników powodujących stres
Definicja (Lasarus i Folkman) - „jest to ciągle zmieniający się wysiłek poznawczy i behawioralny,
skierowany na specyficzne wymagania zewnętrzne i/lub wewnętrzne, które oceniane są jako obciążające
bądź przekraczające możliwości człowieka”
o Jako PROCES – cała aktywność podejmowana przez człowieka w danej sytuacji stresowej (o
złożonej strukturze, długotrwała, wpływająca na pierwotną sytuację wprowadzając w niej zmiany,
które zdrowotnie oddziałują na przebieg aktywności zaradczej)
o Jako STRATEGIA – mniejsze jednostki aktywności dające się wyróżnić w procesie radzenia sobie.
Strategie (wg Lasarusa):
- poszukiwanie informacji
- bezpośrednie działanie
- powstrzymywanie się od działania
- procesy intrapsychiczne
o Jako STYL – indywidualne zróżnicowanie dyspozycji decydujących o danym zachowaniu się w
warunkach stresujących (od wymagań sytuacji zależy, które spośród dostępnych strategii zostaną
wykorzystane). Style (wg N. S. Endler i J. D. A. Parker):
1) Skoncentrowany na działaniu – podejmowanie wysiłków zmierzających do rozwiązania
problemu, poprzez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany sytuacji. Główny nacisk
położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu
2) Skoncentrowany na emocjach – charakterystyczny dla osób, które w sytuacjach stresowych
mają tendencję do koncentracji na sobie, własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak:
złość, poczucie winy, napięcie. Osoby te mają także tendencję do myślenia życzeniowego i
fantazjowania. Działania takie mają na celu zmiejszenie napięcia emocjonalnego związanego z
sytuacją stresową. Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, napięcie lub
przygnębienie
3) Skoncentrowany na unikaniu – tendencja do wystrzegania się myślenia, przeżywania i
doświadczania tych sytuacji. Może przyjmować dwie formy:
- angażowanie się w czynności zastępcze (oglądanie telewizji, objadanie się, myślenie o
sprawach przyziemnych)
- poszukiwanie kontaktów towarzyskich
Lazarus i Folkman wyróżnili następujące sposoby radzenia sobie ze stresem:
- konfrontacja  obrona własnego stanowiska, walka z trudnościami, by zaspokoić swoje potrzeby;
- planowanie rozwiązania problemu - zaplanowane działanie wobec sytuacji stresowej;
- dystansowanie się  podejmowanie wysiłków mających na celu odsunięcie od siebie problemu,
unikanie myślenia o nim;
- unikanie/ucieczka  fantazjowanie, przeczekiwanie, myślenie życzeniowe;
- samoobwinianie się  samokrytyka, autoagresja;
- samokontrola  powstrzymywanie negatywnych emocji;
- poszukiwanie wsparcia  szukanie pomocy lub współczucia ze strony innych ludzi lub instytucji;
- pozytywne przewartościowanie  szukanie i podkreślanie dobrych stron sytuacji stresowej, aby
zmniejszyć poczucie straty lub porażki.
Każdy z wymienionych sposobów radzenia sobie ze stresem spełnia zarówno funkcję rozwiązywania
problemów, jak i regulacji emocji. Każdy z nich może być ukierunkowany na "ja" bądź na otoczenie i
każdy może odnosić się albo do przeszłości i teraźniejszości (szkoda  strata), albo do przyszłości
(zagrożenie lub wyzwanie).
Z badań wynika, że sposoby radzenia sobie ze stresem zależą od płci, wieku oraz osobowości, w tym
m.in. od cech intro-ekstrawersji, niepokoju, lokalizacji kontroli, a także od rodzaju stresora. Szczególne
znaczenie w procesie radzenia sobie ze stresem ma wsparcie społeczne, które wpływa na zwiększenie
zdolności do wytrwałej i skutecznej z nim walki.
Zasoby odporności na stres
o
o
o
o
o
materialne
fizyczne
intrapersonalne
informacyjne i edukacyjne
kulturowe
5. Funkcje radzenia sobie:
o Instrumentalna (zadaniowa) – rozientowana na problem; polega najczęściej na zmianie sytuacji na
lepsze albo przez zmianę własnego destrukcyjnego działania (koncentracja na "ja"), albo przez
zmianę zagrażającego środowiska.
o Emocjonalna – odnosząca się do emocji; polega na obniżaniu przykrego napięcia i innych
negatywnych stanów emocjonalnych
Obie funkcje czasami mogą wchodzić w konflikt, często jednak wzajemnie się wspomagają
6. Wsparcie społeczne – pomoc dostępna dla jednostki lub grupy w sytuacjach trudnych, stresowych
lub przełomowych, których bez wsparcia nie można przezwyciężyć
Źródła wsparcia
 Naturalne – np. partner życiowy, grupy przyjacielskie, rodzina; relacje wsparcia funkcjonują
spontanicznie, nie są sformalizowane i są wzajemne; najkorzystniej działają na rzecz
zdrowia – nie powodują stygmatyzacji, na ogół są łatwo dostępne i często objęte relacją
zaufania interpersonalnego
 Sformalizowane – np. grupy zawodowe, stowarzyszenia, instytucje (w tym instytucje
związane z opieką zdrowotną); funkcjonują według określonych reguł, mniej spontanicznie i
rzadko na zasadzie wzajemności, a niekiedy dostęp do niech jest utrudniony, mogą
stygmatyzować.
7. Rodzaje wsparcia społecznego
Ze względu na rodzaj treści:
 Wsparcie emocjonalne
- przekazywanie w toku interakcji pozytywnych emocji uspokajających, pozwalających uwolnić się
od własnych napięć i negatywnych uczuć;
- ma na celu opiekę
- daje poczucie nadziei
- wpływa na samoocenę
- najpowszechniejsze, oczekiwane, choć nie zawsze konieczne
 Wsparcie informacyjne (poznawcze)
- sprzyja lepszemu zrozumieniu sytuacji i problemu
- zawiera informacje zdrowotne na temat skuteczności różnych działań zaradczych
- dzielenie się własnym doświadczeniem
- grupy samopomocy
- powoduje utrzymywanie się poczucia kontroli nad sytuacją
- utrzymanie poczucia sprawstwa
 Wsparcie instrumentalne
- rodzaj instruktażu o konkretnych sposobach postępowania
- forma modelowania skutecznych zachowań zaradczych
- może ograniczyć rozwój jednostkowych zasobów
- stosowane w poradnistwie zdrowotnym i psychologicznym
- ważne dla osób przewlekle chorych
- stosowane w uzasadnionych sytuacjach, na wyraźne życzenie
 Wsparcie rzeczowe (materialne)
- pomoc rzeczowa i finansowa
- bezpośrednie fizyczne działanie (karmienie, udostępnienie schronienia, itd.)
- działalność chatyratywna
-dobrze realizuje się w społeczeństwach altruistycznych
- zaopatrzenie w lekarstwa i środki leczenia
- działanie na rzecz ogób potrzebujących
 Wsparcie duchowe
- sytuacje kryzysu egzystencjalnego
- sytuacje terminalne, nasycone cierpieniem i lękiem przed śmiercią
- hospicja, zespoły opieki paliatywnej
- wymiana dotyczy poziomu sensu życia
- czynniki indywidualne tworzące sens życia
- duchowa strategia radzenia sobie
Ze względu na właściwości funkcjonalne:


Wsparcie spostrzegane – wynika z wiedzy i przekonań człowieka o tym gdzie i od kogo
może uzyskać pomoc, na kogo może liczyć w trudnej, stesowej sytuacji. Istotne jest tu
przekonanie o dostępności sieci wsparcia. Opiera się na subiektywnej ocenie pewności sieci
i źródła wsparcia, które zakłada, że pomoc od bliskich urzeczywistni się w chwili potrzeby.
Wsparcie otrzymywane – oceniane obiektywnie lub relacjonowane subiektywnie przez
odbiorcę jako faktycznie otrzymywany rodzaj i ilość wsparcia. Przy pomiarze wsparcia
otrzymywanego można też oceniać poziom adekwatności i trafności wsparcia
8. Efekt główny i efekt buforowy działania wsparcia
o Efekt główny (bezpośredni) – wsparcie ze strony innych zapobiega występowaniu
stresorów lub wpływa pozytywnie na zdrowie i dobrostan, działając niezależnie od
występowania stresu (kontakty społeczne dostarczają pozytywnych doświadczeń oraz
poczucia, że życie jest przewidywalne i stabilne, wzmacniają poczucie bezpieczeństwa);
model ten koncentruje się na podstawowych więziach, relacjach i sieciach społecznych
(struktura wsparcia społecznego), obejmuje też takie czynniki jak: stan cywilny, role
społeczne, praktyki religijne i przynależność do organizacji.
o Efekt buforowy – wsparcie osłabia negatywne działanie stresu (działa jak „bufor”), stanowi
czynnik ochronny, sprzyja jego przezwyciężaniu; buforowy wpływ wsparcia polega też na
zmianie oceny dotyczących własnych kompetencji, zwiększeniu wglądu we własne
możliwości, wzroście poczucia własnej skuteczności.
IV. Biopsychospołeczny model zdrowia
1. Psychologia Zdrowia

Całokształt specyficznego oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkłady psychologii do
promocji i utrzymania zdrowai, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i
diagnostycznych koleratów zdrowia, choroby, a także do optymalizacji systemu opieki zdrowotnej i
polityli zdrowotnej

Jednym z kluczowych zagadnień, którym zajmuje się obecnie psychologia zdrowia jest: Promocja i
utrzymanie zdrowia.

Dział psychologii badający wpływ zjawisk psychicznych na ogólny stan zdrowia a także wpływ
ogólnego stanu zdrowia na samopoczucie psychiczne. Powstała na gruncie medycyny
behawioralnej, medycyny psychosomatycznej i psychologii medycznej.
(Matarazzo, 1983,1987)
2. Model biomedyczny a model holistyczny
Model biomedyczny
Model holistyczny = biopsychospołeczny
Pojawienie sie renesansowej idei dualizmu
ciała i duszy
Ocena kliniczna obejmuje czynniki
biologiczne, społeczne, środowiskowe,
psychologiczne
Zwrócenie uwagi na sferę somatyczną w
medycynie
Zdrowie to stan równowagi dynamicznej
organizmu i jej usytuowanie między optimum
zdrowia a stadium choroby.
Zdrowie->
-ciało człowieka pojmowane jako maszyna
Perspektywa zdrowia oparta na
płaszczyznach:
-brak zakłóceń w biologicznym
funkcjonowaniu człowieka
-fizycznej- funkcjonowanie biol. organizmu
jako całości
-obiektywny stan organizmu
- brak odczuwania ból, brak choroby
-psychicznej- zdolność do utrzymywania
prawidłowych relacji międzyludzkich
-duchowej- związana z osobistymi
przekonaniami, wierzeniami oraz praktykami
religijnymi
Choroba->
-odchylenie od normy
-przebiega bez kontroli osoby
doświadczającej choroby
-Odrębność psychospołeczna chorego oraz
poszukiwanie sposobów leczenia
(dostosowanym do jego indywidualnych
potrzeb)
-Poszukiwanie źródeł dysfunkcji i patologii w
otoczeniu
-Chory, rodzina chorego oraz społeczność
przejmuje kontrolę nad chorobą oraz
odbudowują zdrowie i zwiększają jego
potencjał
Leczenie jest zadaniem profesjonalistówlekarzy 'naprawia' organizm
Skupiony na czynnikach biologicznych (nie
obejmuje wpływów psychologicznych,
społecznych i środowiskowych)
Holistyczna perspektywa zdrowia jest zgodna
z definicją zdrowia WHO-> stan dobrego
samopoczucia psychicznego, fizycznego
Zdrowie proces poszukiwania i utrzymania
dynamicznej równowagi między systemami
Poszukiwanie usterek biologicznych i
analizy wyników badań
Organizm to integralna całość, funkcjonalny
układ dynamiczny
Dehumanizacja i wąskie specjalizacje
Człowiek może aktywnie i świadomie działać
na rzecz poprawy i ochrony zdrowia
3. Zależności psychosomatyczne i somatopsychiczne
 Psychosomatyka - wpływ czynników psychicznych (zachowania, typów osobowości, cech
charakteru, stresu) na organizm człowieka. Poszukiwanie czynników natury psychicznej
wpływających na powstawanie chorób somatycznych i ich przebiegu.
Czynniki te to:
o Osobowośćo Środowisko i czynniki sytuacyjne- wysiłek adaptacyjny spowodowany przez zmiany życiowe,
wysiłek psychofizyczny
o Stres- określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako
obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrobytowi.
Teorie psychosomatyki
o teoria swoistości etiologii- schorzenia somatyczne muszą mieć odpowiednią dla siebie
przyczynę
o teoria nieswoistość etiologii- ukształtowany pod wpływem koncepcji stresu H Salye'go, każdy
czynniki stresowy możę doprowadzić do zmian organicznych.
Choroby psychosomatyczne- choroba wrzodowa
- choroby układu krążenia
- Otyłość podłożu psychosomatycznym
- migreny
- zaburzenia snu
- nadciśnienie tętnicze
Typy osobowości/ Wzór zachowania:
 Osobowość typu A (WZA)- typ osobowości, charakteryzującej się wysokim poziomem stresu,
wywołanym presją czasu, tendencją do zachowań rywalizacyjnych, wysokim poziomem ambicji,
agresywnością i wrogością wobec innych. Osoba z WZA postrzega otoczenie jako zagrażające i
żyje w nieustannej reakcji alarmowej (fazie stresu). duża podatność na choroby wieńcowe
 Osobowość typu B (WZB)- mniej nasilone poczucie braku czasu, nie chęć do współzawodnictwa,
brak agresywności w zachowaniu, jednostka bardziej zrelaksowana i cierpliwa, niższy koszt i
wydatek energii.
rzadziej choruje, ale ma gorsze rokowania w chorobie.
 Osobowość typu C (podatna na raka)- Mała asertywność, cierpliwość, gotowość do współpracy,
pokora wobec autorytetów, konformizm/zgodność.
 Osobowość typu D (podatna na dystres)- Charakteryzuje ja doświadczanie negatywnych emocji
(zamartwianie sie), zahamowana ekspresja oraz unikanie relacji z otoczeniem. Prowadzi do: silnej
reaktywności układu sercowo-naczyniowego, mniej efektywnej i wolniejszej rekonwalescencji po
incydentach wieńcowych, zaburzeń rytmu serca, nasilenia miażdżycy tętnic szyjnych, choroby
wieńcowej i umieralności z powodów kardiologicznych.

Somatopsychologia- bada wpływ choroby a funkcjonowanie człowieka
o na drodze bezpośredniej: działanie negatywne na c.u.n, np. temperatury, zaburzenia
metaboliczne itd
o na drodze pośredniej- wpływ psychologiczny – choroba jako źródło stresu, kryzysu, sytuacja
trudna emocjonalnie. Tworzy sie obraz choroby. Typowa reakcja na choroby serca to
zaprzeczanie. Pomoc polega na koncentrowaniu sie na emocjach – obniżaniu leku,
wsparciu, zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa. Praca nad obrazem choroby by zapobiec
„fotelowemu stylowi życia”. Jak radzić sobie z dolegliwościami.
4. Zasoby zdrowia- dane z badań
o EMOCJE POZYTYWNE (OPTYMIZM, NADZIEJA)o POCZUCIE KONTROLI (VS POCZUCIE BEZRADNOŚCI)
o POCZUCIE WŁSNEJ SKUTECZNOŚCI- przekonanie jednostki, że jest zdolna do osiągnięcia
zamierzonego celu w określonej sytuacji
o ZDROWY STYL ŻYCIA
o
WSPARCIE SPOŁECZNE
5. Związki pomiędzy osobowością a zdrowiem - podejście współczesne:
Akcent na wieloczynnikowe uwarunkowania chorób, w tym na rolę osobowości, a zwłaszcza tzw.
typów zachowań:
•
Wzór zachowania typu A (WZA) – związek z chorobą wieńcową (ciągła
ambicje, skłonność do rywalizacji, reagowanie złością na trudności)
presja czasu, wysokie
•
Wzór zachowania typu C (WZC) – związek z chorobami nowotworowymi (tendencja do reagowania
poczuciem bezradności i beznadziejności)
6. Psychologia prokreacyjna
Zajmuje się procesami psychicznymi i zachowaniem ludzi ujawniającymi się w związku z realizowaniem
przez nich funkcji prokreacyjnych
o Psychologia prenatalna – rozwój psychofizyczny dziecka w wewnątrzmacicznej fazie życia
o Psychologia perinatalna – rozwój noworodka i doświadczenia matki i innych osób mających kontakt
z noworodkiem
7. Skala wskaźników zmian życiowych
o Śmierć współmałżonka – 100
o Rozwód – 73
o Separacja małżeńska – 65
o Pobyt w więzieniu lub innej instytucji – 63
o Śmierć bliskiego członka rodziny – 63
o Poważna kontuzja lub choroba – 53
o Ślub – 50
o Zwolnienie z pracy - 47
o Pojednanie małżeńskie – 45
o Przejście na emeryturę – 45
o Znacząca zmiana stanu zdrowia lub zachowania członka rodziny - 44
o Ciąża – 40
o Problemy seksualne – 39
o Nowa osoba w rodzinie – 39
o Nowa osoba w rodzinie - 39
o Znaczące zmiany w interesach – 38
o Znacząca zmiana w finansach – 37
o Śmierć bliskiego przyjaciela – 36
o Zmiana charakteru pracy – 36
o Zmiana częstotliwości sprzeczek małżeńskicj – 35
o Wzięcie pożyczki powyżej 100 tys. zł – 31
o Odejście syna lub córki z domu – 29
o (itd.)
V. Psychologiczna problematyka ciąży
1.Etapy cyklu życia rodzinnego
 Okres narzeczeństwa
 uczenie się kontaktu partnerskiego
 oddzielenie od rodziny
 Wczesne małżeństwo
 ceremonia ślubna
 niektóre związki są z góry skazane na problemy z powodu celu, dla którego małżeństwo
powstało (ucieczka od rodziców, ciąża)
 małżeństwo może prowadzić do rozczarowań, np. małżonkowie przestają ukrywać swoje



prawdziwe uczucia, pokazują swoje „prawdziwe ja”. Również oczekiwane rozpoczęcie życia
seksualnego (powstrzymywanego do chwili ślubu) powoduje czasem rozczarowanie i stres
 para musi wypracować radzenia sobie z zaistniałymi konfliktami
 w pierwszej fazie małżeństwa para unika trudnych tematów (szczególni wzajemnej krytyki),
obawa przed zranieniem partnera. W większości przypadków prowadzi to do błędnego koła,
ponieważ trudne tematy nawarstwiają się
 para musi uświadomić sobie, że konflikty są nieodłącznym elementem życia małżeńskiego
 decyzje podejmowane są na podstawie doświadczeń z domów rodzinnych oraz pod aktualnym
wpływem i zależnościami rodziców
 każde z małżonków musi przejść od bycia zależnym od rodziców, do uniezależnienia się od nich
(znalezienie oddzielnego terytorium)
 zbyt silna ingerencja rodziców może doprowadzić do wypalenia się związku
 osiągnięcie niezależności od rodziców i krewnych z jednoczesnym pozostaniem w
emocjonalnym związku z nimi
Rodzina z małymi dziećmi
 może to być trudny etap dla żony – zmiany fizyczne i ograniczenia
 wypracowanie wzajemnych relacji, może powstać uczucie zazdrości (o to, że druga osoba jest
bardziej związana z dzieckiem, niż ze współmałżonkiem). Dziecko staje się „kozłem ofiarnym” –
konflikty są rozwiązywane za jego pomocą
 czasem ciąża odracza podjętą wcześniej decyzję o separacji („dla dobra dziecka” pozostają
razem)
 gdy powodem małżeństwa jest ciąża, nowonarodzone dziecko może być obwiniane za
wszystkie małżeńskie problemy, a nawet problemy, które dot. dalszej rodziny
 często dalsza rodzina akceptuje małżeństwo dopiero po urodzeniu się dziecka
 urodzenie dziecka jest dla matki samospełnieniem, jednak mogą się przez to czuć w tym okresie
odcięte od dorosłego życia, za którym tęsknią (uczucie upokorzenia z bycia gospodynią
domową, zahamowanie ambicji oraz kariery). Patologia – gdy matka prowokuje nie wprost
problemy emocjonalne dziecka, by mu się całkowicie poświęcić.
 mąż pracuje i cieszy się dziećmi, realizuje zawodowe aspiracje
 szkoła – dziecko staje się obiektem narażonym na krytykę zewnętrzną
 poczucie, że dziecko kiedyś odejdzie i rodzice będą musieli dawać sobie radę sami
 dziecko coraz bardziej wiąże się z pozarodzinnym światem zewnętrznym
 ważna jest tu konsekwencja obojga rodziców
 nadmierne uwikłanie jednego rodzica – gdy jeden rodzic wchodzi w koalicję z dzieckiem
przeciwko współmałżonkowi, zarzucając mu, że jest, np. zbyt surowy. Powoduje to błędne koło i
bezradność obojga rodziców. Dziecko przestaje się rozwijać.
Rodzina z nastolatkami
 gdy dzieci nie są już tak absorbujące, żona ma coraz większą swobodę, może rozwijać swoje
talenty, pasje, zainteresowania. Czasem kobieta czuje, że musi dokonać pewnych zmian w
swoim życiu, może mieć poczucie zmarnowanego w domu życia, gdy wzrasta pozycja męża
 małżonkowie mogą cieszyć się sukcesami w pracy, lub sukcesami, które razem wypracowali,
np. dom, dzieci
 stabilizuje się związek z rodziną i przyjaciółmi.
 czasem dla męża okres trudny, bo świadom jest spadku swoich sił, niespełnienie swoich
oczekiwań. Gdy osiągnął on niespodziewany sukces i poza domem jest darzony dużym
szacunkiem, w domu czuje się urażony w swojej godności
 fizyczność – kobieta czuje się coraz mniej atrakcyjna dla mężczyzn; mężczyzna osiągając
pozycję i sukces zawodowy zaczyna interesować się młodymi kobietami
 przeważnie w tym okresie pojawiają się u rodziców przemoc i alkoholizm. Odnotowuje się
najwięcej rozwodów.
Rodzina z „pustym gniazdem”
 rodzice zdają sobie sprawę, że są ostatecznie zdani na siebie. Muszą stanąć wobec siebie
twarzą w twarz, od nowa wypracowywać wzorce rozwiązywania problemów – ponownie dla
dwóch osób
 rodzice nie potrafią porozumiewać się, odnosić konsekwentnie do dzieci, które z jednej strony
są wciąż dziećmi, a z drugiej strony dorosłymi osobami
 pozwolenie dzieciom na kierowanie ich własnym życiem i karierą
 przejście z pozycji rodziców na pozycję dziadków
 w rodzinie półsierocej może być przeżywana jako początek samotności i starości (ważne jest
znalezienie nowych zainteresowań)
rytuały inicjujące nowy status dziecka, jako dorosłego(np. niezależność finansowa)
po odejściu dziecka, rodzie mogą nie mieć sobie nic do powiedzenia i nie ma niczego, co
mogłoby ich łączyć ze sobą. Odżywają te same problemy, co przed narodzeniem dziecka.
Często kończy się to rozwodem lub separacją
 często w tym okresie dorośli muszą radzić sobie z utratą własnych rodziców i konsekwencjami
śmierci.
Emerytura i okres starości
 po przejściu na emeryturę przebywanie ze sobą całą dobę może być bardzo trudne np. mąż
może czuć się odsunięty i niepotrzebny, więc żona zaczyna „chorować”, by dać mężowi
możliwość wykazania się
 śmierć współmałżonka - pozostawienie drugiego w samotności. Opcje dla rodziny: opieka nad
opuszczonym (w jego domu, w domu rodziny, w domu spokojnej starości), lub pozostawienie w
samotności (również na własne życzenie). Sposób, w jaki młodzi ludzie rozwiązują problem
opieki nad osobami starszymi staje się modelem dla ich dzieci.



2.Planowanie ciąży (przeżycia związane z nieplanowaną ciążą, czynniki wpływające na decyzję
prokreacyjną)
Jest przejawem dojrzałości i odpowiedzialności partnerów.
Decyzja o posiadaniu potomstwa jest wyznaczana przez:
ukształtowany wcześniej stosunek do rodzicielstwa,
relację emocjonalną między partnerami,
stereotypy społeczne,
uwarunkowania polityczno-społeczne.
Ciąża nieplanowana:






przez utrudnione zaakceptowanie dziecka obniża się natężenie więzi z nim
pojawienie się nieplanowanej ciąży uruchamia proces, który stymuluje radzenie sobie z
nieplanowaną sytuacją; w efekcie: wzrost poziomu natężenie więzi z dzieckiem
3.Problemy związane z niemożnością posiadania dziecka.
Wiążą się z przewlekłym stresem, a niejednokrotnie przechodzą w kryzys.
Długotrwałe, nieskuteczne leczenie może prowadzić do:
poczucia braku akceptacji społecznej,
poczucia napiętnowania,
lęku,
drażliwości,
rozpaczy,
poczucia winy i krzywdy,
zaniżonej samooceny.
Wtórnie mogą pojawić się: zaburzenia seksualne, spadek satysfakcji z życia, obawy o trwałość związku







4.Ciąża jako sytuacja stresująca (czynniki wpływające na stres ciąży, zasoby pomocne w radzeniu sobie
ze stresem, znaczenie wsparcia społecznego)
Czynniki wpływające na stres w ciąży:
 Status socjoekonomiczny kobiety
 Styl życia
 Akceptacja ciąży
 Wiek kobiety
 Stan cywilny
 Wcześniejsze doświadczenia położnicze
 Czynniki indywidualne (zasoby, radzenie sobie, wsparcie społeczne)
Zasoby pomocne w radzeniu sobie ze stresem:

relaks, masaż
 sen
 dbanie o ciało
 joga, pływanie, ćwiczenia rozciągające
 muzykoterapia, aromaterapia
 znalezienie interesującego zajęcia, odpowiedniego hobby
 zdrowa, zbilansowana dieta
Wsparcie społeczne wpływa pozytywnie na:







pojawiające się komplikacje w czasie przebiegu ciąży
zakłócenia stanu zdrowia
rozwój prenatalny dziecka
przebieg porodu
zmniejsza odczucia niepokoju i częstość występowania depresji
sprzyja podejmowaniu przez ciężarną działań zdrowotnych i eliminacji działań szkodliwych
redukuje poziom doznawanego stresu
5.Charakterystyka stanu psychicznego kobiety w poszczególnych trymestrach ciąży
a) I trymestr ciąży
 Informacja o poczęciu/ciąży – istotny moment (kryzys?); najważniejsza jest reakcja partnera
oraz najbliższej rodziny, refleksje na temat własnych doświadczeń z bycia dzieckiem i
pełnienia roli matki
 Zadania rozwojowe: zaakceptowanie nowej sytuacji, przystosowanie do zmian w obrębie
organizmu i rozwoju dziecka, przystosowanie do zmian w relacji z ojcem dziecka i dalszą
rodziną
 Rozchwianie emocjonalne: zmienność nastroju, rozdrażnienie, płaczliwość,
bezprzedmiotowy smutek, niepokój, izolowanie się, koncentracja na sobie.
 Zaakceptowanie nowej sytuacji: zaakceptowanie obecności dziecka w swoim ciele,
zaakceptowanie różnic między swoją osobą i osobą dziecka, budowanie nowego
wyobrażenia o sobie jako matce.
 Lęk: przed dzieckiem, o zdrowie swoje i dziecka, prawidłowy przebieg ciąży i porodu, przed
urodzeniem chorego dziecka, nowymi obowiązkami, reakcją otoczenia.
 Radość: ułatwia akceptację zmian, wpływa na nastawienia i samopoczucie
b) II trymestr ciąży
 Stabilizacja emocjonalna
 Fantazje na temat dziecka
 Odczuwanie realności dziecka
 Przeniesienie uwagi z siebie na dziecko
 Zmiana dotychczasowych potrzeb i celów życiowych.
 Powstawanie relacji z dzieckiem
 Zmiana w relacjach z partnerem: wzrost zainteresowań i potrzeb seksualnych
 Zwiększa się chęć rozmów o dziecku u kobiety
c) III trymestr ciąży
 Koncentracja na: wyglądzie, dolegliwościach, czekającym porodzie i dziecku
 Emocje pozytywne: radość, szczęście, oczekiwanie, twórcza moc macierzyństwa
 Emocje negatywne: niepewność, niepokój, lęk, rozdrażnienie, labilność emocjonalna
 Zachowania typu: „zakładanie gniazda”
 Pogorszenie funkcjonowania procesów poznawczych
 Mentalne przygotowanie się do porodu
6.Wskaźniki dobrej adaptacji do ciąży
 duży stopień satysfakcji z „bycia w ciąży”
 wysoki stopień odpowiedzialności za pełnienie nowych obowiązków
 pozytywne emocje w „kontakcie” z nienarodzonym dzieckiem
7.Stres ojca dziecka w czasie ciąży partnerki
 Pojawienie się dziecka wprowadza zmiany w życiu mężczyzny
 Czynniki wpływające na postawę ojca wobec poczętego dziecka: doświadczenia w relacji z
własnymi rodzicami, gotowość do bycia ojcem, sytuacja finansowa rodziny, stabilność relacji
małżeńskiej, planowana/nieplanowana ciąża, system wartości, zachowania żony, satysfakcja z
małżeństwa
 Zaburzenia nastroju u mężczyzn są silnie powiązane z depresją u matek
8.Psychologiczne problemy ciąży wysokiego ryzyka (stres przewlekły)
 Nieprawidłowy przebieg ciąży wiąże się z długotrwałym stresem, co wtórnie może stwarzać
zagrożenie dla ciąży
 Stres ciąży wysokiego ryzyka dotyczy także partnerów kobiet
 Hospitalizacja w takiej sytuacji jest dodatkowym źródłem stresu: izolacja od najbliższych,
interwencje medyczne, kontakt z osobami w złym stanie zdrowia, wyłączenie z aktywności
zawodowej
 Wzrost natężenia depresji u kobiet z zagrożoną ciążą
 Niezwykle ważne jest wsparcie społeczne dla kobiety z ciążą wysokiego ryzyka
VI. Więź matki z dzieckiem w okresie prenatalnym
1. Więź psychiczna (wg teorii przywiązania) - zakorzenione w biologii więzy między dzieckiem a
opiekunem, które maja zagwarantować bezpieczeństwo, ochronę i przetrwanie
W procesie rozwoju, fizyczna pępowina zostaje zastąpiona psychiczną potrzebą uczucia bliskości z matką.
Mały człowiek długo wymaga opieki, bez tego szanse przeżycia są bliskie zeru. Opieka zapewnia dziecku
bezpieczeństwo, pokarm, ciepło, czystość, a także uczucia. Ważną funkcją matki jest umiejętność
odzwierciedlania stanów dziecka, co staje się podstawą tożsamości. Rodzaj więzi, jej jakość, dziecko
przechowuje w formie schematów umysłowych i na ich podstawie formułuje oczekiwania dotyczące tego
jak inni powinni się wobec niego zachowywać, jak go traktować. Bowlby w swoim języku bliższy jest
psychologii poznawczej, schematami nazywa to, co w psychoanalizie jest obiektem wewnętrznym.
Ważnym pojęciem jest „ BEZPIECZNA BAZA” – jest to dobra atmosfera, którą zapewnia opiekun, która
pozwala rozwijać się ciekawości dziecka i chęci eksplorowania świata. W momencie zagrożenia dziecko
przywiera do opiekuna, uspokaja lęk, a gdy niebezpieczeństwo mija, znowu można się bawić.
2. Typy przywiązania:
*Przywiązanie bezpieczne:
Opiekun jest wrażliwy na sygnały i komunikaty niemowlęcia, potrafi właściwe je interpretować i szybko,
adekwatnie reagować. Wrażliwość wyraża się w stałym nakierowaniu uwagi na dziecko, rejestrowaniu
nawet bardzo subtelnych sygnałów. Pomimo, iż matka jest zaangażowana w inne czynności, znajduje się w
innym pomieszczeniu – pozostaje nadal zainteresowana dzieckiem i nastawiona na odbiór jego sygnałów.
Dla prawidłowego odczytania sygnałów dziecka niezbędna okazuje się empatia.
Zachowania opiekuna polegające wyłącznie na spełnianiu oczekiwań dziecka są właściwe w zasadzie tylko
w odniesieniu do dzieci w 1 r.ż. Już na początku 2 r.ż. Przywiązanie bezpieczne, czyli przekonanie o
istnieniu stałego, niezagrożonego dostępu do źródła, które gwarantuje równowagę emocjonalną i
poczucie bezpieczeństwa. Uformowanie bezpiecznego przywiązania w niemowlęctwie stanowi istotną
podstawę prawidłowego rozwoju psychicznego w kolejnych okresach życia.
*Przywiązanie lękowe:
Wzorzec ambiwalentny - Opiekuna cechuje:
*brak stałości (nieprzewidywalności) w sposobie reagowania na sygnały, brak konsekwentnej opieki.
*Słabe zaangażowanie w interakcje.
*Nieumiejętność odczytywania sygnałów dziecka i niereagowanie na nie lub reagowanie w sposób
niewystarczający.
*Zajmowanie się dzieckiem głównie wtedy, gdy sam opiekun ma na to ochotę.
*Zachowania sterowane przez aktualny nastrój i samopoczucie, a nie potrzeby dziecka.
*Trudność w uspokojeniu dziecka i zapewnienia mu bezpieczeństwa, bezradność i nieefektywność działań.
*Nieradzenie sobie przez opiekuna z własnym napięciem.
Dziecko okazuje silny stres w trakcie separacji i nie uspokaja się po powrocie opiekuna, jest
zdenerwowane, agresywne. Rodzice nadmiernie się przejmują, wpadają w panikę, bezradnie się
szamoczą. Rodzice nie są w stanie dać sobie rady z własnymi problemami, nie potrafią też pomóc dziecku
poradzić sobie z bólem i złością. Dziecko musi radzić sobie z emocjami samo. Odpowiedzią dziecka na
groźbę separacji jest agresja.
Konsekwencje dla rozwoju dziecka:
• Lęk w sytuacjach oddzielenia od opiekuna, a w kontakcie z nim niepewność i zachowania
ambiwalentne.
• Poszukiwanie własnych sposobów zaspokajania potrzeb (ponieważ nie rozumie od czego zależą
reakcje opiekuna) .
• Reakcje dziecka nieprzewidywalne i nieadekwatne do sytuacji (rozpacza z powodu zniknięcia matki,
a zaraz potem okazuje jej złość).
• Zahamowanie w eksploracji otoczenia, a tym samym brak swobody w swobodnym realizowaniu
zadań rozwojowych.
•
Zakłócenia w rozwoju emocjonalnym: grymaśność, złość, labilność emocjonalna.
•
Niepewność, co do własnej wartości i źródeł osobistego bezpieczeństwa.
•
Ambiwalentny stosunek do siebie i innych.
•
Tendencja do manipulowania otoczeniem w celu zaspokojenia manifestowanych potrzeb.
*Przywiązanie unikające:
Dziecko przejawia niewielkie objawy stresu w trakcie nieobecności matki, a po jej powrocie nie dąży do
ponownej bliskości. W późniejszym życiu wchodzi w relacje, które nie zapewniają emocjonalnego wsparcia,
odcina się od emocji ponieważ matka nie jest wystarczająco dobrze dostrojona do dziecka, nie reaguje na
jego sygnały emocjonalne, jest to matka praktyczna: nakarmić, przewinąć i wystarczy. Świat spostrzega
jako miejsce niebezpieczne, w którym do innych należy się odnosić z wielką ostrożnością. Siebie dziecko
przeżywa jako niezdarne, niegodne miłości. Dziecko minimalizuje swoje potrzeby by uprzedzić
spodziewane niezaspokojenie i odtrącenie i pozostać w odległym kontakcie z opiekunem.
Zachowania opiekuna:
•
Nierespektowanie autonomii dziecka, nadmierna kontrola, pouczanie, wyręczanie, trudność w
przyjmowaniu perspektywy dziecka i właściwej interpretacji jego sygnałów.
•
Zahamowanie ekspresji emocjonalnej (sztywność emocjonalna).
•
Odrzucanie dziecka – niezdolność do nawiązywania kontaktu emocjonalnego z dzieckiem,
ignorowanie kierowanych w swoją stronę emocji dziecka.
•
Brak bliskiego kontaktu cielesnego, będącego dla opiekuna źródłem dyskomfortu.
•
Brak empatii.
Konsekwencje dla rozwoju dziecka:
•
Brak zaufania dziecka do opiekuna, (jako wynik fizycznej i psychicznej niedostępności).
•
Unikanie bliskiego kontaktu z matką, zachowania obronne, (jako antycypacja zranienia).
•
Przyjazne wobec obcych osób.
•
Brak dystresu (zaniepokojenia, płaczu) na rozłąkę z matką, często obojętność. Po jej powrocie nie
dąży do kontaktu – w ten sposób zdobywa pozorną samowystarczalność, która zaburza jego rozwój
emocjonalny;
•
Tendencje do hamowania reakcji emocjonalnych, głównie negatywnych (lęku, złości),
prezentowanie nieprawdziwych emocji (także pozytywnych) w celu zaspokojenia swoich potrzeb;
•
W przyszłości nadmierna kontrola emocjonalna, uniemożliwiająca wyrażanie i zaspokajanie
rzeczywistych potrzeb, co prowadzi do
•
Utrwalenie się przekonania o niskiej wartości własnej oraz spostrzeganie innych i świata, jako
negatywnie nastawionych i nieprzyjaznych.
Warto poczytać ;) :
http://psychoterapia-wroclaw.org/publikacje/teoria-przywizania-johna-bowlbyego.html
•
•
•
•
•
•
3. Znaczenie więzi emocjonalnej z matką
Warunkuje podstawowe wzory tworzenia związków uczuciowych i zdrowie psychiczne
Warunkuje uzyskiwanie wsparcia w stresujących sytuacjach
Ułatwia rozwiązywanie sytuacji stresujących
Warunkuje bezpieczna eksplorację świata
Warunkuje zdolność skutecznej samoregulacji emocji
Stwarza warunki do budowania nadziei podstawowej
WIĘŹ EMOCJONALNA Z DZIECKIEM W CIĄŻY
4 zadania rodziców w czasie ciąży:
*Zapewnienie sobie i dziecku bezpieczeństwa
*Uzyskanie akceptacji ze strony najważniejszych osób w rodzinie
*Nawiązanie więzi z mającym się urodzić dzieckiem
*Przystosowanie do nowych zadań
ELEMENTY WIĘZI Z DZIECKIEM
*Traktowanie płodu, jako odrębnej istoty
*Przypisywanie dziecku cech i właściwości
*Podejmowanie interakcji z dzieckiem
Koncepcja więzi w okresie prenatalnym (M.S. Cranley)
Więź – poziom zaangażowania rodzica w zachowania, które wskazują na przywiązanie do nienarodzonego
dziecka i interakcje z nim
Koncepcja więzi w okresie prenatalnym (J.T. Condona)
Więź – uczucie miłości do nienarodzonego dziecka przejawiające się w zachowaniu rodziców poprzez
potrzeby: poznania obiektu uczuć, nawiązania z nim kontaktu, unikania rozłąki, chronienia go,
zaspokajania jego potrzeb bez oczekiwania wzajemności.




4. Czynniki modyfikujące nawiązywanie więzi z dzieckiem
Zmienne demograficzne
Ciąża nieplanowana
Osobowość, emocje i relacje społeczne
Dotychczasowe doświadczenia prokreacyjne (natężenie więzi w pierwszej i kolejnych ciążach,
powikłania w przebiegu ciąży, samoistne poronienia, problemy z płodnością).
Interesujące:
http://www.swiatowe-dni-bajki.pl/jak-nawiazac-wiez-z-dzieckiem-w-lonie
http://www.swiatowe-dni-bajki.pl/kontakt-ojca-z-nienarodzonym-dzieckiem
http://www.stowarzyszeniefidesetratio.pl/Presentations0/2011-2Poplawska.pdf
5. Fazy procesu przywiązania wg Bowlby’ego
Zapewnienie sobie poczucia bezpieczeństwa jest jedną z naczelnych potrzeb dziecka.
Zachowania takie jak: przytulanie, wokaliza, podążanie za rodzicem dziecko zapewnia sobie stały związek
z opiekującą się nim osobą.
Tworzenie intymnych emocjonalnych więzi pomiędzy osobami ma podstawowe znaczenie dla rozwoju
jednostki i pełni funkcję biologiczną.
Wielki wpływ na rozwój dziecka ma sposób w jaki było traktowane przez rodziców, a szczególnie przez
osobę będącą w roli matki.
Zachowania przywiązaniowe towarzyszą człowiekowi przez całe życie, są szczególnie aktywizowane w
bliskich relacjach, miłości, w sytuacjach stresu, lęku, choroby.
Bowlby zwracał uwage na to, iż:
- wpływ środowiska ma duże znaczenie w rozwoju psychicznym
- przywiązanie jest czymś pierwotnym, a nie pochodną fazy oralnej, najważniejszą kwestią jest poczucie
bezpieczeństwa, a nie seksualność
- agresja jest odpowiedzią na frustrację i utratę, a nie wewnętrzną cechą zdeterminowaną popędem śmierci
Teoria przywiązania mówi, że więź psychiczna to zakorzenione w biologii więzy między dzieckiem a
opiekunem , które maja zagwarantować bezpieczeństwo , ochronę i przetrwanie. W procesie rozwoju,
fizyczna pępowina zostaje zastąpiona psychiczną potrzebą uczucia bliskości z matką.
Ważnym pojęciem jest „ BEZPIECZNA BAZA” – jest to dobra atmosfera, którą zapewnia opiekun , która
pozwala rozwijać się ciekawości dziecka i chęci eksplorowania świata. W momencie zagrożenia dziecko
przywiera do opiekuna, uspokaja lęk , a gdy niebezpieczeństwo mija, znowu można się bawić. Kiedy mamy
bezpieczna przystań, możemy się wypuszczać na szerokie wody. Gdy wzrasta poczucie zagrożenia, stres
– nasila się potrzeba bezpieczeństwa. W sytuacji gdy to opiekun jest zagrożeniem , jest agresywny
zaniedbujący, dziecko w deficycie jeszcze bardziej nasila zachowania przywiązaniowe, uległe i
podporządkowujące się, jest to bliskie tłumaczeniu Fairbairna.
FAZY PRZYWIĄZANIA:
 Pierwsze 6 tygodni życia: tworzenie podstaw przywiązania
0 – 6 miesięcy, pojawia się reakcja uśmiechu, która zapoczątkowuje cykl przyjaznych interakcji. Kluczowym
czynnikiem przywiązania jest matczyna gotowość do wrażliwego reagowania na zachowania dziecka.
Winnicott mówi, że dziecko odbija się w twarzy matki i tym co widzi w jej oczach jest ono samo. Wg Sterna
wzajemna wymiana spojrzeń między matką a niemowlęciem jest kluczowym składnikiem rozwoju świata
wewnętrznego. Daje dziecku poczucie ciągłości, historii, sprawczości, poczucia wartości. Uśmiech na
twarzy matki jest pierwszym symbolem .W kleinowskim ujęciu tworzenia symboli nawiązującym do
freudowskiej koncepcji halucynacyjnego spełniania życzeń, obrazy powstają na skutek braku, utraty.
Kleinowskie niemowlę myśli „nie ma piersi, więc wyobraźmy sobie pierś”. Podobnie jak z patrzeniem jest z
trzymaniem (holdingiem), pojęciem wprowadzonym przez Winnicotta odnoszącym się do całego
psychofizjologicznego systemu ochrony, wsparcia i otulającej opieki. Stern mówi o matczynym dostrojeniu
do rytmu dziecka, matka gaworzy z dzieckiem jej odgłosy harmonizują z odgłosami niemowlęcia, minami,
ruchami, mogą się pojawiać w innej modalności zmysłowej – dziecko podskakuje, a matka mówi „hopa,
hopa” Pomaga to niemowlęciu w rozwoju zintegrowanego poczucia siebie. Zaobserwowano, że matki
dzieci przywiązanych ambiwalentnie narzucają się im, gdy dzieci beztrosko się bawią, a ignorują gdy dzieci
są w potrzebie.
 Kolejne 8 miesięcy: tworzenie właściwego przywiązania
 Do 2 roku życia: utrwalanie się przywiązania
6 miesięcy – 3 lata pojawia się lęk przed obcymi zbiegający się w czasie z umiejętnością
przemieszczania się . Dziecko traktuje matkę jako bezpieczną bazę, może oddalać się czując się
bezpiecznie, w chwili zagrożenia przywołuje matkę płaczem, przylega do niej . Nadmiernie lękowi
rodzice mogą powstrzymywać zachowania eksploracyjne dziecka, sprawiając że będzie ono
przytłumione i zahamowane. Z kolei beztroscy rodzice , niedbali, nie stanowią bezpiecznej bazy, co
prowadzi do lęku i poczucia porzucenia, przez co dziecko hamuje się samo. Powstaje wewnętrzny
model uczuciowy relacji , nazwany przez Bowlbyego „ wewnętrznym modelem roboczym”
Ze strony: http://psychoterapia-wroclaw.org/publikacje/teoria-przywizania-johna-bowlbyego.html
6. Zadania rodziców w czasie ciąży
W czasie ciąży rodzice często niepokoją się o rozwój dziecka, troszczą się o jego zdrowie poprzez
preferowanie własnego zdrowego trybu życia, czy też poprzez
unikanie alkoholu, papierosów, przebywania w towarzystwie osób palących, czy tez poprzez unikanie
stresu.
Z artykułu o dzieciach z zespołem Downa : http://www.stowarzyszeniefidesetratio.pl/Presentations0/1205Pawlina.pdf




Zapewnienie sobie i dziecku bezpieczeństwa
Uzyskanie akceptacji ze strony najważniejszych osób w rodzinie
Nawiązanie więzi z mającym się urodzić dzieckiem
Przystosowanie do nowych zadań
Znaczący wpływ na dalszy rozwój dziecka mają stany emocjonalne matki oraz fakt akceptacji i
pragnienia dziecka.
Artykuły (KRÓTKIE i POMOCNE) o relacjach ojca i matki z dzieckiem, m.in.:



http://www.swiatowe-dni-bajki.pl/trzy-drogi-kontaktowani-sie-z-nienarodzonym-dzieckiem
http://www.swiatowe-dni-bajki.pl/kontakt-ojca-z-nienarodzonym-dzieckiem
http://www.swiatowe-dni-bajki.pl/jak-nawiazac-wiez-z-dzieckiem-w-lonie
7. Elementy relacji/więzi z dzieckiem:
Więź emocjonalna to niewidzialny ale bardzo istotny składnik relacji międzyludzkich. Relacje te
opierają się na zaliczanych do pierwotnych funkcji psychicznych uczuciach, wśród których
wyróżniane są emocje. Uczucia towarzyszą, jako elementy podstawowe psychiki, procesom
poznawczym. W związku z tym ten rodzaj doznań wywodzi się ze źródeł bezpośrednich konkretnych sytuacji i doświadczeń oraz ze źródeł pośrednich - wyobrażeń.
 Traktowanie płodu jako odrębnej istoty
 Przypisywanie dziecku cech i właściwości
 Podejmowanie interakcji z dzieckiem
8. KONCEPCJE WIĘZI EMOCJONALNEJ Z DZIECKIEM – (1) CRANLEY I (2) CONDON
(1) Więź – poziom zaangażowania rodzica w zachowania, które wskazują na przywiązanie do
nienarodzonego dziecka i interakcje z nim.
(2) Więź – uczucie miłości do nienarodzonego dziecka przejawiające się w zachowaniu rodziców
poprzez potrzeby: poznania obiektu uczuć, nawiązania z nim kontaktu, unikania rozłąki, chronienia
go, zaspokajania jego potrzeb bez oczekiwania wzajemności.
Poruszone w artykule, w punkcie 4.1. Kształtowanie się więzi emocjonalnej pomiędzy rodzicami a poczętym dzieckiem
http://www.stowarzyszeniefidesetratio.pl/Presentations0/2011-2Poplawska.pdf
VII.
Poród
1. PORÓD JAKO ŹRÓDŁO PRZEŻYĆ POZYTYWNYCH I NEGATYWNYCH
Przeżycia pozytywne: radość ze zbliżającego spotkania z dzieckiem, ciekawość, wiara w własne siły
„dam sobie świetnie radę” , radość z każdego skurczu, z tego, że potrafi przeć
Przeżycia negatywne: ból, obawa wystąpienia nagłych komplikacji, obawa o zdrowie i życie dziecka,
niewiara we własne siły „poród mnie przerasta”, brak wsparcia ze strony partnera/personelu
medycznego.
2. LĘK PORODWY
Przeżycia lękowe związane z porodem:
Lęk przed porodem w I-szym i III-cim trymestrze u kobiet w pierwszej ciąży, czy poradzi sobie z porodem,
czy ból jej nie przerośnie, obawa o ewentualne komplikacje, czy otrzyma odpowiednie wsparcie i pomoc.
Przeżycia lękowe związane z pełnieniem roli matki po porodzie u kobiet w kolejnej ciąży, czy poradzi sobie
z kolejnym dzieckiem nie zaniedbując poprzednich, czy na czas jej nieobecności w domu partner poradzi
sobie z opieką nad starszym/i dzieckiem/dziećmi, obawa o ewentualne komplikacje
Źródła lęku porodowego:
o Ból
o Pobyt w szpitalu
o Zagrożenie życia i zdrowia dziecka
o Zagrożenie życia i zdrowia matki
o Brak wsparcia
o Niespodziewane stresujące zdarzenia
o Wątpliwości co do właściwego zachowania w czasie porodu
3. BÓL
Badania Melzacka (1984), kobiety rodzące po raz pierwszy:
o 25 % - ból „nie do zniesienia”,
o 37,9 % - ból bardzo intensywny
o 29,5 % - ból intensywny
o 9,2 % - niskie natężenie bólu
Kobiety rodzące po raz kolejny
o 11,1 % - ból nie do zniesienia
o 24,1 % - niskie natężenie bólu
Badania U. Waldenstrom (Szwecja, 2003), 2500 kobiet
o 28,5 % - ból „najgorszy z możliwych”
o Brak różnic między kobietami rodzącymi pierwszy i kolejny raz
o
o
o
o
4. LĘK PRZED PORODEM
20 % ciężarnych - intensywny lęk przed porodem
% - lęk tak intensywny, że utrudnia funkcjonowanie kobiety
Jest główną przyczyną porodu przez cesarskie cięcie
Wzrasta w kolejnych generacjach kobiet (badania angielskie)
Badania polskie (Bielawska-Batorowicz):
o U kobiet w pierwszej ciąży lęk przed porodem w 1-szym i 3-cim trymestrze
o U kobiet w kolejnej ciąży lęk wzrastał (obawy związane z okresem po porodzie i
pełnieniem roli matki)
5. CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE WYSTĘPOWANIU LĘKU PRZED PORODEM
o Demograficzne
o Brak wiedzy i przygotowania do porodu
o Wcześniejsze doświadczenia położnicze
o Psychologiczne właściwości kobiet: lękliwość jako cecha, depresja, niższy próg doznań bólowych,
brak pewności siebie
o Związane z rodziną: konflikty rodzinne, samotne macierzyństwo, przemoc
6.
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
•
•
•
•
•
UCZESTNICTWO OJCA W PORODZIE
Partner jest źródłem wsparcia emocjonalnego, instrumentalnego i rzeczowego
Wzmacnia poczucie kontroli nad porodem u kobiety
Wpływa na samopoczucie kobiety
Zmniejsza ryzyko zaburzeń poporodowych
Zmniejsza percepcję bólu
Wpływa korzystnie na relację partnerską
Ułatwia kontakty z dzieckiem po porodzie
Gwarantuje dziecku większe zainteresowanie ojca
Dziecko rodzi się w rodzinie
Ułatwia współpracę z rodzącą kobietą
Zapewnia pomoc personelowi
7. WZORY ZACHOWANIA KOBIET W CZASIE PORODU (Kościelska)
Poród radosny- ciąża była planowana i pożądana, przebiegała bez powikłań, podkreślających
pozytywne aspekty ciąży i radość z powodu narodzin dziecka. Sam poród był przez kobiety
oceniany jako dobry, ponieważ nie doświadczyły silnego bólu. Ten typ porodu wystąpił w jednej
trzeciej analizowanych przypadków.
Poród lękowy- występował rzadziej, charakteryzował się dużym natężeniem nieuzasadnionego
niepokoju i bardziej bolesnym odczuwaniem bólu
Poród zadaniowy- kobiety, które traktowały poród jako zadanie, przygotowywały się do niego
poprzez lekturę i udział w zajęciach ze szkoły rodzenia. Zdobyły wiedzę o przebiegu porodu i
właściwym zachowaniu rodzącej. W pewnym sensie realizowały własny przebieg porodu, co nie
zawsze było dopasowane do danego etapu akcji porodowej.
Poród psychicznie obojętny- brak emocjonalnego i poznawczego zaangażowania w przebieg
porodu, traktowanego jako nieprzyjemne doznanie, przez które trzeba przejść. Poród psychicznie
obojętny zdaniem Kościelskiej może być sygnałem negacji macierzyństwa.
Poród bierny- można mówić w tym przypadku o wyraźnie negatywnym stosunku do porodu,
rodzące nie uczestniczyły czynnie w akcji porodowej, przez co sam poród wydłużał się oraz
zwiększały się dolegliwości bólowe
8. KONTAKT MATKI Z DZIECKIEM PO PORODZIE
Dłuższe, nie tylko bezpośrednio po porodzie, przebywanie noworodka blisko ciała matki nazywane jest
"kangurowaniem". Postępowanie takie może dodatkowo wpływać na adaptację i dojrzewanie układu
nerwowego, w tym na rozwój swoistych zachowań u noworodka, na przykład reakcji na stres. Dzieci,
które bezpośrednio po porodzie umieszczano na ciele matki, szybciej osiągały właściwą
termoregulację, adaptację układu oddechowego (w tym właściwe wysycenie hemoglobiny tlenem),
w późniejszym okresie rzadziej występowały u nich epizody bezdechów i bradykardii, charakteryzowały
się także lepszym przyrostem masy ciała, a w konsekwencji były szybciej wypisywane ze szpitala.
o Wzmacnia więź matki i dziecka- dziecko, od razu po porodzie, posiada niezwykły potencjał
behawioralny, który umożliwia mu słyszenie, widzenie, a nawet ruch w rytm słów wypowiadanych
przez matkę (swoisty taniec narodzin) – jest więc gotowy biologicznie do nawiązania z nią relacji. Z
punktu widzenia matki jest to okres niezwykle ważny dla procesu integracji „mentalnego obrazu”
dziecka (wytworzonego podczas ciąży i oczekiwania na nie) z obrazem realnego noworodka.
Istnieją nawet hipotezy, że zaniedbywanie dziecka przez matką lub jego maltretowanie wiąże się z
brakiem tej integracji
o Zaspokaja potrzeby dziecka- dla prawidłowego rozwoju dziecka, zwłaszcza w pierwszych dniach
i tygodniach życia, szczególne znaczenie ma stała obecność matki - jej ciepło i dotyk oraz jej
pokarm. Te trzy niezbędne elementy zapewniają dziecku karmienie piersią i kontakt z ciałem matki
o Zabezpiecza przed stresem rozdzielenia i obniżeniem odporności organizmu- kangurowanie
prowadzi do wytworzenia prawidłowej flory bakteryjnej kolonizującej skórę, jamę nosową, a także
przewód pokarmowy noworodka.
VIII.
Zaburzenia emocjonalne po porodzie
1. ZABURZENIA DEPRESYJNE PO PORODZIE
o Smutek poporodowy (baby blues, maternity blues, post-partum blues)
o Depresja poporodowa (post-partum depression)
o Psychoza poporodowa (post-partum psychozis, psychoza połogowa)
Smutek poporodowy:
Występuje u 70-80 % kobiet po porodzie
Rozpoczyna się pomiędzy 3 a 10 dniem po porodzie
Trwa około 2 tygodni
Do typowych objawów należą:
• obniżenie nastroju
• labilność emocjonalna
• drażliwość
• płaczliwość
• uczucie wyczerpania
• kłopoty z koncentracją
• bóle głowy
5.
Nie stanowi zagrożenia dla matki, ani dziecka, nie jest stanem patologicznym, nie wymaga leczenia,
jedynie obserwacji
1.
2.
3.
4.
Depresja poporodowa :
1.
Dotyka 10-15 % kobiet po porodzie
2.
Występuje pomiędzy 4 a 12 tygodniem po porodzie
3.
Objawy:
•
obniżenie nastroju,
•
niepokój
•
poczucie winy
•
osłabienie zainteresowań
•
negatywna ocena siebie w roli matki
•
obawy o wyrządzenie krzywdy dziecku
•
zmęczenie
•
lęk
•
nastawienie hipochondryczne
•
płaczliwość
•
zaburzenia snu i apetytu
•
odrzucenie dziecka
•
dzieciobójstwo
•
samobójstwo
1.
Bardzo ważne jest wczesne rozpoznanie depresji poporodowej i odróżnienie jej od smutku
poporodowego.
2.
Depresja poporodowa jest stanem patologicznym, w którym występuje niebezpieczeństwo
zagrożenia zdrowia i życia matki, jak i dziecka ze względu na jej stan psychiczny
3.
Czynniki ryzyka:
 Psychiatryczne:
◦
wcześniejsze epizody zaburzeń nastroju
◦
obniżenie nastroju lub znaczne wahania nastroju w czasie ciąży
◦
wystąpienie smutku poporodowego
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
wystąpienie innych, niezależnych od ciąży zaburzeń psychicznych
uzależnienia
 Psychospołeczne:
stresujące wydarzenia życiowe w czasie ciąży i w okresie poporodowym
samotne macierzyństwo
konflikty małżeńskie
brak satysfakcji w związku
małe wsparcie ze strony partnera
zła sytuacja materialna
małe wsparcie społeczne i mała satysfakcja ze wsparcia
 Związane z macierzyństwem, ciążą i porodem:
niechciana ciąża
urazowe przeżycia związane z poprzednimi ciążami (poronienia, poród martwego dziecka)
ciężki, traumatyczny poród
zły stan zdrowia dziecka
Psychoza poporodowa:
1.
Dotyka 0,1 – 0,2 % kobiet po porodzie
2.
Objawy:
•
epizody maniakalne
•
epizody psychozy schizofrenicznej
•
epizody ciężkiej depresji z dezorientacją
•
urojenia
•
halucynacje
•
zmianami nastroju
•
bezsennością
1.
Rozwija się z reguły u kobiet wcześniej leczonych psychiatrycznie
2.
Bardzo istnotna jest świadomość zagrożenia wystąpieniem psychozy poporodowej, związana ze
znajomością historii pacjentki.
Perspektywy ujmowania zaburzeń depresyjnych po porodzie:
•
perspektywa psychopatologiczna
•
perspektywa adaptacyjna
Zaburzenia depresyjne u mężczyzn:
1.
występują u 10-30 % mężczyzn – partnerów kobiet po porodzie
2.
Czynniki ryzyka:
•
małe wsparcie społeczne
•
złe relacje małżeńskie
•
przedporodowe wyobrażenia dotyczące opieki nad niemowlęciem mijające się z rzeczywistością po
porodzie
1.
Silnie związane z depresją matki dziecka
Depresja matki a rozwój dziecka:
•
mniej stymulacji dziecka niezbędnej do rozwoju poznawczego – matka nie jest zainteresowana
kontaktem z dzieckiem, nie zajmuje się nim, a więc nie daje mu najlepszych możliwych szans na rozwój –
jest ono pozbawione kontaktu z matką i związanych z nim bodźców psychicznych i fizycznych
•
mniej wrażliwa na sygnały wysyłane przez dziecko – matka często nie interesuje się rozwojem
dziecka, nie jest w stanie się nim zająć i odpowiadać na jego potrzeby, nie jest w stanie reagować
adekwatnie do potrzeb dziecka
•
reakcje wobec dziecka niekonsekwentne i nieprzewidywalne – mogą być agresywne, matka może
być zagrożeniem dla siebie i dla dziecka
Wykrywanie depresji poporodowej:
PREWENCJA 1 STOPNIA: zapobieganie przez wpływanie na czynniki ryzyka – próba zmiany sytuacji,
która potencjalnie może spowodować wystąpienie zaburzeń
PREWENCJA 2 STOPNIA: wczesne rozpoznawanie i zastosowanie terapii
PREWENCJA 3 STOPNIA: zapobieganie skutkom przebytej depresji i jej nawrotom
IX. Utraty prokreacyjne
1. MODEL REAKCJI NA UTRATĘ
(E.KÜBLER-ROSS)
o Zaprzeczanie i izolacja
o Gniew
o Targowanie się
o Depresja
o Akceptacja straty
2. CO JEST POMOCNE W ŻAŁOBIE
o Pożegnanie ze zmarłym
o Uroczystości pogrzebowe
o Rozmawianie o własnych uczuciach
o Wspominanie zmarłego
o Kultywowanie pamięci o zmarłym
3. POMOC PERSONELU W SYTUACJI UTRATY
o Okazywanie współczucia
o Zrozumienie dla emocji
o W miarę potrzeby - rozmowa
4. PORONIENIE
o 10-20 % rozpoznanych ciąż kończy się samoistnym poronieniem
o Reakcja: szok, zaprzeczanie, złość do siebie i innych, smutek i żal, poczucie niesprawiedliwości
losu i krzywdy, poczucie nieszczęścia, bezradność, zobojętnienie, niepokój, zaburzenia snu i
jedzenia
5. CZYNNIKI MODELUJĄCE REAKCJE PO PORONIENIU
o Pragnienie dziecka
o Wiek dziecka
o Spostrzeganie dziecka jako odrębnej istoty
o Poprzedzające komplikacje ciążowe
o Relacje z partnerem
o Wsparcie
o Stan zdrowia matki
6. Zasady postępowania w stosunku do osób, które utraciły dziecko:





Okazywanie współczucia
Zrozumienie dla emocji
Rozmowa (w miarę potrzeby)
Pacjentce oraz jej sytuacji winien zostać okazany szacunek, badania, zabiegi winny być
wykonywane w intymnej atmosferze
kobieta po poronieniu nie powinna przebywać w sali razem pacjentkami ciężarnymi bądź w połogu
7. ABORCJA - PRZYCZYNY
o Młody wiek
o Brak stałego związku
o Ciąża niezgodna z planami życiowymi
o
Zaniedbania, przemoc w dzieciństwie
8. NAJCZĘSTSZE REAKCJE NA ABORCJĘ
o Zaprzeczanie
o Racjonalizacja
o Nadaktywność
o Zastępcze odreagowywanie
o Uzależnienia
o Aktywność religijna
9. PSYCHOLOGICZNE SKUTKI ABORCJI
o Żałoba atypowa
o Poczucie winy
o Obniżone poczucie własnej wartości
o Zmniejszone zaufanie do siebie i innych
o Wstyd
o Odcięcie się od przeżywanych emocji
o Trudności w przeżywaniu i akceptacji własnego ciała
o Zaburzenia seksualne
o Rozpad związku
o Odtwarzanie wydarzenia
o Stosunek do żyjących dzieci
o Następstwa psychiatryczne: depresja, lęk, zaburzenia snu, tendencje autodestrukcyjne, choroby
psychosomatyczne
o Zachowania samobójcze
o uzależnienia
o Konsekwencje aborcji występują też u:
o Mężczyzn
o Dzieci – Zespół osoby ocalonej od/po aborcji
o Personel medyczny