Kodeks karny wykonawczy w Rozdziale IX, zatytułowanym Kara ograniczenia wolności, reguluje kwestie kary ograniczenia wolności zarówno w sposobie jej orzekania, jak także wykonywania. Głównym celem kary ograniczenia wolności jest “wzbudzenie w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego”. Skazany w czasie wykonywania ciążących na nim obowiązków jest zobligowany do przestrzegania zasad zachowania, porządku oraz dyscypliny. Miejscem wykonywania kary ograniczenia wolności jest miejsce stałego pobytu lub zatrudnienia skazanego, bądź miejsce znajdujące się w niewielkiej odległości. Jest również możliwość wykonywania kary ograniczenia wolności w innym miejscu niż wyżej wymienione, w momencie, gdy przemawiają za tym ważne względy. Uregulowanie tej kwestii ma związek z charakterystyczną cechą kary ograniczenia wolności, gdzie skazany podczas odbywania kary, pozostaje w swoim naturalnym środowisku, w kręgu rodziny, z którą nie zrywa więzi. “W wykonywaniu kary ograniczenia wolności uczestniczą sąd rejonowy oraz sądowy kurator zawodowy, a obszary właściwych tym organom kompetencji określone zostały przez ustawodawcę w art. 55 k.k.w.” Nadzór nad wykonywaniem kary ograniczenia wolności oraz orzekanie w sprawach dotyczących wykonania tej kary należą do sądu rejonowego, w którym kara jest lub ma być wykonywana, natomiast czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania tej kary oraz obowiązków nałożonych na skazanego wykonuje sądowy kurator zawodowy. Skazany bez zgody sądu nie może zmienić miejsca stałego pobytu i ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary. Podczas odbywania kary ograniczenia wolności, skazany ma obowiązek wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrącania od 10% do 25% wynagrodzenia skazanego za pracę zarobkową w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd. Kara ograniczenia wolności sprowadza się do obowiązku pracy na cele społeczne oraz potrącaniu części wynagrodzenia za pracę zarobkową. Na treść tej kary składają się elementy obligatoryjne stałe, obligatoryjne zmienne oraz fakultatywne. Możliwość kształtowania kary czyni ją elastyczną i pozwala na odpowiednio dobraną represję karną względem czynów oraz sprawców. “W celu wykonania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne, sąd przesyła odpis wyroku właściwemu sądowemu kuratorowi zawodowemu, który ma obowiązek podjąć dalsze czynności.” Przesłanie odpisów akt powinno być równoznaczne z wykonaniem kary bezzwłocznie, czyli nie później niż 14 dni od daty uprawomocnienia lub od daty zwrotu akt sądowi pierwszej instancji. Od przestrzegania tego terminu zależy sprawność postępowania w wykonawczym stadium procesu. “Podmioty, dla których organ gminy, powiatu lub województwa jest organem założycielskim, a także państwowe lub samorządowe jednostki organizacyjne oraz spółki prawa handlowego z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa lub gminy, powiatu bądź województwa, mają obowiązek umożliwienia skazanym wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne. Praca ta może być także wykonywana na rzecz instytucji lub organizacji reprezentujących społeczność lokalną oraz w placówkach oświatowo-wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, podmiotach leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej, jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, fundacjach, stowarzyszeniach i innych instytucjach lub organizacjach użyteczności publicznej, niosących pomoc charytatywną, za ich zgodą, a także na rzecz innych podmiotów, którym powierzono w dowolny sposób wykonywanie niektórych zadań własnych gminy.” Tym sposobem ustawodawca nałożył na organy samorządu terytorialnego określone obowiązki, których spełnienie jest warunkiem właściwego wykonania wyroków skazujących na karę ograniczenia wolności. Ustawodawca wyodrębnił dwie grupy podmiotów, na rzecz których skazani mogą wykonywać nieodpłatną, kontrolowaną pracę na cele społeczne: ● podmioty określone w art. 56 § 2 k.k.w. mają obowiązek przyjąć skazanego do pracy bez jakichkolwiek warunków, co oznacza, że ani sąd, ani kurator nie ma obowiązku zwracać się do nich z pytaniem o możliwość skierowania tam skazanego, ● natomiast w podmiotach określonych w art. 56 § 3 i 4 k.k.w. skazani mogą wykonywać pracę tylko za zgodą tych podmiotów. “Wydatki związane z ubezpieczeniem następstw nieszczęśliwych wypadków skazanych wykonujących nieodpłatną, kontrolowaną pracę na cele społeczne oraz pracę społecznie użyteczną, ponosi Skarb Państwa (art. 56a § 1 k.k.w.).” “Udział samorządu lokalnego w wykonywaniu kary ograniczenia wolności nie sprowadza się tylko do wyznaczenia zakładów, w których skazani mają wykonywać pracę stanowiącą element kary ograniczenia wolności. Wyznaczony przez organ gminy podmiot ma obowiązek wskazać sądowemu kuratorowi zawodowemu osobę odpowiedzialną za organizowanie i kontrolowanie pracy skazanych. Owa wyznaczona osoba, a z zasady jest to pracownik podmiotu, ma za zadanie ustalić harmonogram pracy skazanych, określający czas, miejsce i rodzaj pracy na okres co najmniej jednego miesiąca, po czym odpis tego harmonogramu przekazać sądowemu kuratorowi zawodowemu. “ Pracownik ten prowadzi także ewidencję prac wykonanych przez skazanych, dotyczącą zbiorczego wymiaru godzin przez nich przepracowanych oraz zbiorczego wymiaru godzin określonych w orzeczeniach. Informacje te przekazuje sądowemu kuratorowi zawodowemu w terminach przez niego wyznaczonych. Sądowy kurator zawodowy w terminie 7 dni od doręczenia orzeczenia: ➢ wzywa skazanego, ➢ poucza go o prawach i obowiązkach oraz konsekwencjach wynikających z uchylania się od odbywania kary, ➢ określa, po wysłuchaniu skazanego, rodzaj, miejsce i termin rozpoczęcia pracy, ➢ niezwłocznie informuje o tym właściwy organ gminy i podmiot, na rzecz którego będzie wykonywana praca (art. 57 § 1 k.k.w.) W przypadku, gdy skazany nie stawi się na wezwanie lub nie wyrazi zgody na podjęcie pracy lub w jakiś sposób będzie uchylać się od tego obowiązku, kurator kieruje wniosek o orzeczenie kary zastępczej do sądu. Zmiana rodzaju, miejsca lub terminu rozpoczęcia pracy może nastąpić na podstawie decyzji sądowego kuratora zawodowego w szczególnie uzasadnionych wypadkach (art. 57 § 4 k.k.w.) Zgodnie z art. 57a k.k.w. rozpoczęcie odbywania kary następuje w dniu, w którym skazany przystąpił do wykonywania wskazanej pracy; w dniu, w którym dokonuje się potrącenia skazanemu z wynagrodzenia za pracę. “Wykonywanie nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne może odbywać się także w dni ustawowo wolne od pracy i dni wolne od pracy u danego podmiotu, na rzecz którego jest ona wykonywana.” Właściwy organ gminy ma obowiązek poinformować sądowego kuratora zawodowego o wyznaczonych dla skazanych miejscach pracy, rodzaju pracy oraz osobach odpowiedzialnych za organizowanie pracy i kontrolowanie jej przebiegu. Ponadto organ ten jest także obowiązany do niezwłocznego informowania sądowego kuratora zawodowego o istotnych okolicznościach dotyczących przebiegu pracy i zachowania się skazanego, w szczególności o terminie rozpoczęcia i zakończenia pracy, liczbie godzin przepracowanych przez skazanego, rodzaju wykonywanej przez niego pracy, a także o uchylaniu się skazanego od obowiązku oraz o każdym przypadku niesumiennego wykonywania pracy oraz uporczywego nieprzestrzegania ustalonego porządku i dyscypliny pracy. W przypadku orzeczenia potrącania określonej części wynagrodzenia za pracę, sąd ma obowiązek przesłać odpis orzeczenia zakładowi pracy, który zatrudnia skazanego, podając na czyją rzecz mają być dokonywane potrącenia, dokąd powinny być wpłacane, wskazując z jakich składników wynagrodzenia za pracę, a także jak takiej czynności dokonywać. Jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze, sąd może w okresie wykonywania kary ograniczenia wolności ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać obowiązki, o których mowa w art. 34 § 3 k.k. (Kara ograniczenia wolności) albo od wykonania obowiązków zwolnić. Z takich samych względów sąd może zmniejszyć orzeczoną liczbę godzin wykonywanej pracy w stosunku miesięcznym bądź wysokość miesięcznych potrąceń z wynagrodzenia za pracę, jednak nie więcej niż do ustawowego minimum, także określonego w art. 34 § 1a pkt 4 k.k. oraz w art. 35 k.k. Sąd może odroczyć wykonanie kary ograniczenia wolności na czas do 6 miesięcy. Sąd odracza wykonanie kary w razie powołania skazanego do czynnej służby wojskowej, aż do czasu ukończenia tej służby. Sąd może odwołać odroczenie w razie ustania przyczyny bądź także w wypadku, gdy skazany nie korzysta w sposób zgodny z celem z owego odroczenia lub rażąco narusza porządek prawny. Przerwa w odbywaniu kary ograniczenia wolności przysługuje wtedy, gdy stan zdrowia skazanego uniemożliwia wykonanie tej kary. W takim wypadku sąd udziela przerwy aż do czasu ustania przeszkody. Sąd może udzielić przerwy do roku ze względów, o których mowa w art. 62 § 1 k.k.w. “W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może zmienić formę obowiązku wykonywania pracy, przyjmując 20 godzin pracy na cele społeczne za równoważne 10% wynagrodzenia za pracę; orzeczona praca nie może przekroczyć 40 godzin w stosunku miesięcznym.” Istnieje możliwość ustalenia innego rozliczenia godzin pracy niż w okresach miesięcznych, nie przekraczając okresu orzeczonej kary, ani orzeczonej łącznej liczby godzin wykonywanej pracy w danym okresie. Owa ewentualność formułowana jest w uzasadnionych przypadkach uzależnionych od pracy wykonywanej przez skazanego, czy jego stanu zdrowia. Sąd taki wniosek powinien rozpoznać w terminie 14 dni od daty jego złożenia. Data wyznaczająca ostatni dzień kary jest określona wynikiem przeliczenia wymiaru kary oznaczonego w wyroku w miesiącach i latach, na dni odbywania kary ograniczenia wolności, bądź stawki wynagrodzenia potrącanego od miesięcznej pensji skazanego. Wraz z upływem ostatniego dnia kara zostaje wykonana. Skazany zostaje uwolniony od wszelkich obowiązków i ograniczeń z nią związanych. Kurator winien wtedy zakreślić sprawę w wykazie i przesłać akta do sądu rejonowego, który wykonanie kary nadzorował z informacją o jej wykonaniu. Upoważniony sędzia po zapoznaniu się z aktami, powinien wydać zarządzenie o zakreśleniu sprawy w wykazie. “Inny możliwy sposób zakończenia wykonywania kary ograniczenia wolności wynika z treści art. 83 k.k. Zgodnie z tym przepisem, skazanego na karę ograniczenia wolności, który odbył przynajmniej połowę orzeczonej kary, przy czym przestrzegał porządku prawnego, jak również wykonał nałożone na niego obowiązki, orzeczone środki karne, środki kompensacyjne i przepadek, sąd może zwolnić od reszty kary, uznając ją za wykonaną.” Tak wykonaną karę także zakreśla się w wykazie. “Nawet jeśli skazany wykona pracę wcześniej, to w ten sposób nie zwalnia się sam z odbycia części kary. Gdy pracę wykona w krótszym czasie, co jest nieprawidłowe, kara biegnie dalej do końca obliczonego od daty przystąpienia do pracy i w tym czasie na skazanym nadal ciąży obowiązek udzielania wyjaśnień oraz zakaz zmiany miejsca pobytu bez zgody sądu, jak również ewentualnie orzeczone obowiązki fakultatywne.” Zgodnie z art. 64 § k.k.w. w razie niewykonania pełnego wymiaru pracy albo niedokonania całości potrąceń z wynagrodzenia za pracę lub niewykonania innych obowiązków sąd orzeka o tym, czy i w jakim zakresie karę tę uznać za wykonaną ze względu na osiągnięte cele kary. W wypadku, gdy ustawa przewiduje zaliczenie dotychczas wykonanej kary ograniczenia wolności na poczet innej kary, sąd orzeka o tym, jaki okres kary ograniczenia wolności podlega zaliczeniu, biorąc pod uwagę zakres wykonania obowiązków i potrąceń oraz czas, który upłynął od rozpoczęcia odbywania kary ograniczenia wolności w określonej formie. W przypadku, gdy skazany uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności, sąd zarządza, a jeżeli uchyla się od świadczenia pieniężnego lub obowiązków orzeczonych na podstawie art. 34 § 3 k.k., sąd może zarządzić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. W razie gdy skazany wykonał część kary ograniczenia wolności, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wymiarze odpowiadającym karze ograniczenia wolności pozostałej do wykonania, przyjmując, że jeden dzień zastępczej kary pozbawienia wolności jest równoważny dwóm dniom kary ograniczenia wolności. Jeśli ustawa nie przewiduje za dane przestępstwo kary pozbawienia wolności, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 miesięcy. Zgodnie z art. 65a § 1 k.k.w. sąd może wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wypadku, gdy skazany oświadczy na piśmie, że podejmie odbywanie kary ograniczenia wolności i podda się rygorom z nią związanym. W takiej sytuacji wstrzymanie następuje do czasu wykonania orzeczonej kary ograniczenia wolności, jednakże, gdy skazany nadal będzie uchylał się od wykonania tejże, sąd zarządzi wykonanie kary zastępczej; ponowne jej wstrzymanie nie jest dopuszczalne. Zgodnie z art 66 k.k.w. orzekanie w przedmiocie zmian formy wykonywania kary ograniczenia wolności oraz w przedmiocie wykonania kary zastępczej, a także zwolnienia od reszty kary może nastąpić również na wniosek sądowego kuratora zawodowego. Wniosku skazanego lub jego obrońcy o zwolnienie od reszty kary ograniczenia wolności złożonego przed upływem 3 miesięcy od wydania poprzedniego postanowienia w tym przedmiocie nie rozpoznaje się aż do upływu tego okresu. W wypadku zwolnienia skazanego od odbycia reszty kary ograniczenia wolności sądowy kurator zawodowy zawiadamia o tym zakład pracy, placówkę, instytucję lub organizację, w której skazany odbywał karę.
