Zwolnienia lekarskie i ich kontrola JAKUB ŻELAZNY MARCIN STĘPSKI MATEUSZ WOLAŃCZYK Zwolnienie lekarskie Zwolnienie lekarskie – zaświadczenie urzędowe wystawiane przez lekarza w celu usprawiedliwienia nieobecności pracownika w pracy z powodu niezdolności do pracy wskutek choroby lub konieczności zapewnienia opieki choremu członkowi rodziny. Forma wystawienia zaświadczenia lekarskiego Art. 55 Ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa 1. Zaświadczenie lekarskie jest wystawiane zgodnie ze wzorem ustalonym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego udostępnionego bezpłatnie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, w formie dokumentu elektronicznego podpisanego kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym, podpisem osobistym albo z wykorzystaniem sposobu potwierdzania pochodzenia oraz integralności danych dostępnego w systemie teleinformatycznym udostępnionym bezpłatnie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. 2. Wystawiający zaświadczenie lekarskie przekazuje zaświadczenie lekarskie na elektroniczną skrzynkę podawczą Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Co zawiera zaświadczenie lekarskie 3. Zaświadczenie lekarskie zawiera: 2) dane ubezpieczonego: pierwsze imię, nazwisko, numer Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności, zwany dalej „numerem PESEL”, albo serię i numer paszportu i datę urodzenia, jeżeli nie nadano numeru PESEL, oraz adres miejsca pobytu ubezpieczonego w czasie trwania niezdolności do pracy; 3) dane płatnika składek: numer identyfikacji podatkowej, zwany dalej „NIP”, lub numer PESEL albo serię i numer paszportu, jeżeli nie ma obowiązku posługiwania się NIP i nie nadano numeru PESEL, oraz rodzaj identyfikatora płatnika składek; 4) imię, nazwisko i numer prawa wykonywania zawodu wystawiającego zaświadczenie lekarskie oraz adres miejsca udzielania świadczeń zdrowotnych; 5) okres orzeczonej czasowej niezdolności do pracy, w tym okres pobytu w szpitalu; 6) informacje o okolicznościach mających wpływ na prawo do zasiłku chorobowego lub jego wysokość, zgodnie z art. 7 rozszerzenie katalogu osób uprawnionych do zasiłku chorobowego pkt 2, art. 8 okres pobierania zasiłku chorobowego, art. 9 zaliczenie do okresu trwania zasiłku chorobowego ust. 2, art. 11 podstawa wymiaru zasiłku chorobowego ust. 2 pkt 1 i art. 16 niezdolność wskutek nadużycia alkoholu a zasiłek chorobowy, podane z zastosowaniem kodów literowych, o których mowa w art. 57 kody literowe na zaświadczeniu lekarskim o czasowej niezdolności do pracy ust. 1; 7) wskazania lekarskie – odpowiednio: chory powinien leżeć albo chory może chodzić; 8) okres zwolnienia od wykonywania pracy z powodu konieczności sprawowania osobistej opieki nad chorym członkiem rodziny, datę urodzenia tego członka rodziny i stopień jego pokrewieństwa lub powinowactwa z ubezpieczonym; 9) numer statystyczny choroby ubezpieczonego ustalony według Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych; 10) oznaczenie instytucji, w której ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia. 1) identyfikator i datę wystawienia zaświadczenia lekarskiego; Podstawa prawna przeprowadzenia kontroli Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Art. 17 1. Ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. 2. Zasiłek chorobowy nie przysługuje w przypadku, gdy zaświadczenie lekarskie zostało sfałszowane. 3. Okoliczności, o których mowa w ust. 1 i 2, ustala się w trybie określonym w art. 68 podmioty upoważnione do kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień. Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Art. 68 1. Zakład Ubezpieczeń Społecznych oraz płatnicy składek, o których mowa w art. 61 podmioty ustalające prawo i wypłacające zasiłki ust. 1 pkt 1, są uprawnieni do kontrolowania ubezpieczonych co do prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy zgodnie z ich celem oraz są upoważnieni do formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich. 2. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, po zasięgnięciu opinii Naczelnej Rady Lekarskiej, określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady i tryb kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich. Uprawnieni do przeprowadzenie kontroli Do przeprowadzenia kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy uprawniony jest podmiot, który zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. ustala uprawnienia do świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (z ubezpieczenia chorobowego) i je wypłaca. Uprawnieni do przeprowadzenie kontroli Takimi podmiotami są: 1) terenowe jednostki organizacyjne Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w odniesieniu do: - ubezpieczonych, których płatnicy składek zgłaszają do ubezpieczenia chorobowego nie więcej niż 20 ubezpieczonych, - ubezpieczonych prowadzącym pozarolniczą działalność i osobom z nimi współpracującym, -ubezpieczonych będącym duchownymi, osób uprawnionych do zasiłków za okres po ustaniu ubezpieczenia, - ubezpieczonych podlegających ubezpieczeniu chorobowemu w Polsce z tytułu zatrudnienia u pracodawcy zagranicznego, 2) płatnicy składek w odniesieniu do swoich ubezpieczonych – w czasie trwania ubezpieczenia. Pracodawca upoważniony do kontroli Do przeprowadzenia kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy uprawniony jest pracodawca, który: - wypłaca wynagrodzenie za okres niezdolności do pracy z powodu choroby na podstawie art. 92 kodeksu pracy; ma on prawo do przeprowadzania tej kontroli za okres, za który przysługuje wynagrodzenie nawet, jeżeli nie jest uprawniony do wypłaty zasiłków, - ustala uprawnienia do świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa i wypłaca je ubezpieczonym na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r., gdyż zgłasza do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 ubezpieczonych1 . Pracodawca upoważniony do kontroli Pracodawca uprawniony do kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy, który jest osobą fizyczną, może tę kontrolę przeprowadzić sam. Może także zlecić przeprowadzenie kontroli innemu pracownikowi, np. pracownikowi komórki kadrowo - płacowej. Ze względu na wrażliwy charakter sprawy, 5 powinna być to osoba posiadająca wiedzę o przepisach określających zasady postępowania przy przeprowadzaniu kontroli wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy, a także przepisy o ochronie danych osobowych, ciesząca się dobrą opinią i budząca zaufanie. Pracodawca może także zlecić przeprowadzenie kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy firmie zewnętrznej. Należy pamiętać, że w takim przypadku umowa zawarta pomiędzy pracodawcą a podmiotem zewnętrznym powinna określać zakres i cel przetwarzania danych osobowych, powierzonych temu podmiotowi, niezbędnych do przeprowadzenia kontroli. Kogo pracodawca może skontrolować Pracodawca może skontrolować swojego ubezpieczonego, któremu wypłaca: wynagrodzenie za okres niezdolności do pracy z powodu choroby (na podstawie art. 92 kodeksu pracy), zasiłek chorobowy z ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego, zasiłek opiekuńczy, świadczenie rehabilitacyjne z ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego. Kogo pracodawca może skontrolować Kontrola może być wykonana bez względu na wskazania lekarskie, tj. zarówno, gdy na zwolnieniu jest adnotacja „chory powinien leżeć", jak i w przypadku adnotacji „chory może chodzić". Kontrola może dotyczyć zarówno pracownika, jak i innego ubezpieczonego, np. osoby wykonującej pracę na podstawie umowy zlecenia. Kogo pracodawca może skontrolować Do kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy pracodawca może typować w szczególności osoby, które: - korzystają często z krótkotrwałych zwolnień lekarskich od pracy, - otrzymują kolejne zwolnienia lekarskie od różnych lekarzy, - korzystają z kolejnych okresów zasiłkowych, - były już pozbawione prawa do wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy z powodu choroby, zasiłku chorobowego lub zasiłku opiekuńczego albo świadczenia rehabilitacyjnego w związku z niewłaściwym wykorzystywaniem zwolnień lekarskich od pracy, - wnioskują naprzemiennie i z dużą częstotliwością o zasiłek chorobowy i zasiłek opiekuńczy, - po wystawieniu przez lekarza orzecznika ZLA/K otrzymują kolejne zwolnienia lekarskie, - wobec, których zachodzi podejrzenie, że w czasie zwolnienia od pracy wykonują pracę zarobkową lub wykorzystują zwolnienie lekarskie od pracy niezgodnie z jego celem. Terminy przeprowadzania kontroli Kontrole pracodawca powinien przeprowadzać w miarę potrzeby, bez ustalania z góry stałych jej terminów. Może ją nasilić w okresach, w których wzrasta liczba pracowników korzystających ze zwolnień lekarskich. Miejsce przeprowadzania kontroli Kontrolę prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich - - - od pracy przeprowadza się w: miejscu zamieszkania, miejscu czasowego pobytu (adres pobytu w okresie orzeczonej niezdolności do pracy z powodu choroby podawany jest w zaświadczeniu lekarskim ZUS ZLA), miejscu pracy lub w miejscu prowadzenia działalności pozarolniczej (w przypadku pracownika, co do którego płatnik składek posiada informacje, że jest również zatrudniony u innego pracodawcy, wykonuje pracę na podstawie umowy zlecenia na rzecz innego podmiotu albo równocześnie prowadzi działalność pozarolniczą), innym miejscu, jeżeli z posiadanych informacji wynika, że jest to celowe. USTALENIE, CZY PRACOWNIK WYKORZYSTUJE ZWOLNIENIE LEKARSKIE PRAWIDŁOWO W czasie kontroli nie zastano pracownika w domu Jeśli kontrola była przeprowadzona w miejscu zamieszkania lub pobytu ubezpieczonego i osoby kontrolujące nie zastały ubezpieczonego, kontrolę należy w miarę możliwości ponowić. Dodatkowo trzeba zwrócić się do pracownika, by wyjaśnił przyczyny tej nieobecności. Nieobecność w miejscu zamieszkania lub pobytu w czasie przeprowadzania kontroli nie musi bowiem oznaczać niewłaściwego wykorzystywania zwolnienia lekarskiego od pracy USTALENIE, CZY PRACOWNIK WYKORZYSTUJE ZWOLNIENIE LEKARSKIE PRAWIDŁOWO Jeżeli pracownik poda uzasadniony powód swojej nieobecności, np. wizyta u lekarza, odbywanie rehabilitacji itp., nie można uznać, że zwolnienie lekarskie było wykorzystywane nieprawidłowo Jeżeli pracownik nie udzielił wyjaśnień lub odmówił udzielenia wyjaśnień co do przyczyn swojej nieobecności w czasie kontroli, uznaje się, że niewłaściwie wykorzystywał zwolnienie lekarskie. Jakie czynności pracownik może wykonywać w czasie zwolnienia lekarskiego Osoba niezdolna do pracy z powodu choroby, niezależnie od tego, czy lekarz leczący na zwolnieniu lekarskim wskazał, że „chory powinien leżeć” albo, że „chory może chodzić”, powinna powstrzymać się od wykonywania czynności sprzecznych z celem zwolnienia lekarskiego, w szczególności takich, które mogą przedłużyć okres niezdolności do pracy. Czas zwolnienia powinna wykorzystać na rekonwalescencję oraz powrót do zdrowia. Jakie czynności pracownik może wykonywać w czasie zwolnienia lekarskiego Osoba niezdolna do pracy może jednak wykonywać zwykłe czynności życia codziennego oraz czynności związane z jej stanem zdrowia, np. może udać się do apteki, po codzienne zakupy żywności, na badania lub wizytę u lekarza. Szczególnie, jeżeli jest osobą samotną i nie może liczyć na pomoc ze strony innych osób, wykonywanie przez nią czynności życia codziennego w okresie niezdolności do pracy, jest nieuniknione. Nie są to okoliczności, które mogą stanowić podstawę pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego. Jakie czynności pracownik może wykonywać w czasie zwolnienia lekarskiego Również wyjście na spacer w ramach rekonwalescencji – w okresie zwolnienia lekarskiego z adnotacją lekarza „chory może chodzić” - jest okolicznością usprawiedliwiającą nieobecność osoby kontrolowanej podczas kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego od pracy. Taka okoliczność nie pozbawia tej osoby prawa do zasiłku chorobowego. Spacer, zwłaszcza zalecony przez lekarza, nie jest bowiem działaniem sprzecznym z celem zwolnienia lekarskiego. Jakie czynności pracownik może wykonywać w czasie zwolnienia lekarskiego Adnotacja lekarza wskazująca, że chory może chodzić nie oznacza, że ubezpieczony w okresie zwolnienia lekarskiego od pracy może wykonywać uciążliwe czynności, a w szczególności, że w okresie tego zwolnienia może wykonywać pracę . Jakie czynności pracownik może wykonywać w czasie zwolnienia lekarskiego W przypadku zwolnień lekarskich w związku z koniecznością sprawowania opieki nad chorym członkiem rodziny, nie uważa się, że pracownik wykorzystywał zwolnienie lekarskie niezgodnie z jego celem, jeśli wykonywał zwykłe czynności życia codziennego w zastępstwie osoby, nad którą sprawuje opiekę, np. udał się na zakupy żywnościowe dla tej osoby, czy odebrał z przedszkola dziecko tej osoby. Wątpliwości pracodawcy, czy pracownik wykorzystywał zwolnienie lekarskie zgodnie z jego celem oraz czy w związku z tym ma prawo do zasiłku, rozstrzyga oddział ZUS na wniosek pracodawcy. Jeżeli jest taka potrzeba, oddział ZUS zasięga opinii lekarza orzecznika ZUS. Dokument stwierdzający nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy Jeżeli zostanie stwierdzone, że ubezpieczony wykorzystuje zwolnienie lekarskie od pracy niezgodnie z jego celem lub wykonuje w jego trakcie pracę zarobkową, sporządza się protokół kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich. Dokument stwierdzający nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy W protokole opisuje się na czym polegało nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy przez ubezpieczonego lub okoliczności wykonywania przez niego pracy zarobkowej. Protokół jest podpisywany przez osoby przeprowadzające kontrolę oraz przedkładany osobie kontrolowanej w celu akceptacji lub wniesienia ewentualnych uwag do ustaleń zawartych w protokole. Zapoznanie się z ustaleniami zawartymi w protokole ubezpieczony potwierdza podpisem. Dokument stwierdzający nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy W przypadku odmowy podpisania protokołu, należy sporządzić w tej sprawie adnotację na protokole. Sporządzony protokół stanowi podstawę do pozbawienia prawa odpowiednio do wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy z powodu choroby, zasiłku chorobowego, zasiłku opiekuńczego lub świadczenia rehabilitacyjnego. KONSEKWENCJE NIEPRAWIDŁOWEGO WYKORZYSTYWANIA ZWOLNIENIA LEKARSKIEGO Pracownik, który w czasie niezdolności do pracy orzeczonej zwolnieniem lekarskim wykonuje pracę zarobkową albo wykorzystuje to zwolnienie niezgodnie z jego celem, traci prawo do : KONSEKWENCJE NIEPRAWIDŁOWEGO WYKORZYSTYWANIA ZWOLNIENIA LEKARSKIEGO Utrata prawa do wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy z powodu choroby Jeżeli wykonywanie przez pracownika pracy zarobkowej lub wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego celem zostanie stwierdzone w okresie zwolnienia lekarskiego od pracy, za który - na podstawie art. 92 Kodeksu pracy - pracownikowi przysługuje wynagrodzenie za okres niezdolności do pracy z powodu choroby, pracownik traci prawo do tego wynagrodzenia za cały okres niezdolności do pracy objęty tym zwolnieniem lekarskim. Wynika to z przepisu art. 92 § 3 pkt 2 Kodeksu pracy, zgodnie z którym prawo do wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy z powodu choroby nie przysługuje we wszystkich przypadkach, w których nie przysługuje prawo do zasiłku chorobowego. Utrata prawa do zasiłku chorobowego Zasiłek chorobowy nie przysługuje za cały okres objęty zwolnieniem lekarskim, w czasie którego zostało stwierdzone wykonywanie przez pracownika pracy zarobkowej lub wykorzystywanie tego zwolnienia niezgodnie z jego celem. Trybunał Konstytucyjny potwierdził zgodność z Konstytucją RP przepisu art. 17 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o braku prawa do zasiłku chorobowego z powodu niewłaściwego wykorzystywania zwolnień lekarskich (wykonywania pracy zarobkowej). Okoliczności, które powodują utratę prawa do zasiłku chorobowego nie muszą występować łącznie. Są one bowiem dwiema niezależnymi przesłankami utraty prawa do zasiłku chorobowego, co potwierdza orzecznictwo sądowe. DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ Jakub Żelazny Marcin Stępski Mateusz Wolańczyk
