1 2018r MATERIAŁY SZKOLENIOWE DLA SAMODZIELNYCH ELEKTROMONTERÓW W ZAKRESIE PRZYGOTOWANIA DO EGZAMINU KWALIFIKACYJNEGO PRZED KOMISJĄ URE Opracował inż. Damian Knopik I. Ochrony przeciwporażeniowej stosowanych w instalacjach powierzchniowych. A. Rodzaje ochrony przeciwporażeniowej. Rodzaj ochrony Środek ochrony Izolacja podstawowa części czynnych Powszechnie stosowane środki ochrony Przegrody lub obudowy Środki ochrony stosowane tylko w instalacjach Przeszkody Ochrona dostępnych dla osób wykwalifikowanych lub podstawowa poinstruowanych, lub osób będących pod Umieszczenie poza zasięgiem ręki nadzorem wyżej wymienionych osób Samoczynne wyłączenie zasilania Izolacja podwójna lub izolacja wzmocniona Powszechnie stosowane środki ochrony Separacja elektryczna do zasilania jednego odbiornika Izolowanie stanowiska Środki ochrony stosowane tylko wtedy, gdy Ochrona przy instalacja jest pod nadzorem osób Nieuziemione połączenia uszkodzeniu wykwalifikowanych lub poinstruowanych tak, że wyrównawcze miejscowe nieautoryzowane zmiany nie mogą być Separacja elektryczna do zasilania dokonywane więcej niż jednego odbiornika Ochrona przez zastos. bardzo Obwody SELV Środek ochrony stosowany we wszystkich niskiego lub PELV sytuacjach napięcia Środek ochrony uzupełniającej, stosowany w Urządzenia ochronne układach a.c. w przypadku uszkodzenia środków różnicowoprądowe o znamionowym ochrony podstawowej i/lub środków ochrony przy prądzie różnicowym uszkodzeniu, a także w przypadku nieostrożności nieprzekraczającym 30 mA Ochrona użytkowników uzupełniająca Dodatkowe połączenia wyrównawcze Środek ochrony uzupełniającej stosowany, jako ochronne uzupełnienie ochrony przy uszkodzeniu Urządzenia klasy Symbol ochronności Opis 0 - izolacja podstawowa jako środka ochrony podstawowej, - bez ochrony przy uszkodzeniu, - urządzenia te mogą być stosowane w instalacjach, w których jako ochronę przeciwporażeniową przy uszkodzeniu przyjęto izolowanie stanowiska lub separację elektryczną obejmującą tylko jedno urządzenie. I - zastosowaniu izolacji podstawowej - urządzenia wyposażone są w zaciski połączenia ochronnego umożliwiające przyłączenie przewodu ochronnego, - ochronę przy uszkodzeniu polegającą na samoczynnym wyłączeniu zasilania. II - izolacja podstawowa, - ochrona przeciwporażeniowa przy uszkodzeniu polega na zastosowaniu izolacji dodatkowej lub wzmocnionej cat.III III bardzo niskiego nie przekraczającego 50 V prądu przemiennego i 120 V nietętniącego prądu stałego, wyposażone w ochronę podstawową i nie wyposażone w ochronę przy uszkodzeniu. Urządzenia należy przyłączać tylko do obwodów SELV lub PELV. B. Układy sieciowe: IT- sieć z izolowanym punktem neutralnym N transformatora, 2 TT- sieć 3- przewodowa z uziemionym punktem neutralnym N transformatora, TN-C- sieć 4- przewodowa z uziemionym punktem neutralnym N transformatora, TN-S- sieć 5- przewodowa z uziemionym punktem neutralnym N transformatora, C. Porażenie prądem elektrycznym- to skutki przepływu prądu przez ciało człowieka. Dopuszczalne długotrwałe prądy rażenia: 30mA dla AC, 70mA dla DC. Wartości napięć dotykowych dopuszczalnych długotrwale w różnych warunkach środowiskowychrównież wartości maksymalne napięć SELV, PELV: Warunki środowiskowe normalne o zwiększonym zagrożeniu przy zetknięciu ciała ludzkiego zanurzonego w wodzie z elementami pod napięciem Napięcie dotykowe dopuszczalne długotrwale UL [V] przemienne stałe 50 120 25 60 12 30 D. Samoczynne wyłączenie zasilania- jest środkiem ochrony, w którym: - ochrona podstawowa jest zapewniona przez izolację podstawową części czynnych lub przez obudowy lub przegrody, - ochrona przy uszkodzeniu jest zapewniona przez połączenia ochronne i samoczynne wyłączenie zasilania w przypadku uszkodzenia. Zs < Uo / Ia , gdzie: Zs- impedancja pętli zwarcia [Ω], Uo- napięcie znamionowe względem ziemi, od 2008r Zs < 2 Uo / (3 Ia) Ia- prąd powodujący samoczynne zadziałanie urządzenia zabezpieczającego w wymaganym czasie (wyłącznika lub bezpiecznika). Maksymalne czasy wyłączenia dla napięcia Uo=230V w sieciach TN musi być mniejszy od 0,4 sek.(mieszkania), dla warunków środowiskowych o zwiększonym zagrożeniu w układzie sieci TN w nie może przekroczyć 0,2 sek.(łazienki, kuchnie, kotłownie, tereny otwarte) 3 Charakterystyki czasowo- zależne wyłączników instalacyjnych. Wyłączenie zwarcia w dopuszczalnym czasie jest zapewnione: - dla charakterystyki B przy 5- krotnym prądzie znamionowym, - dla charakterystyki C przy 10- krotnym prądzie znamionowym, dla D przy 20- krotnym prądzie znamion. Przykład: dla C16- Zs<230/160=1,46Ω E. Wyłączniki ochronne różnicowoprądowe. Jednym z najbardziej skutecznych środków ochrony przeciwporażeniowej jest ochrona przy zastosowaniu urządzeń ochronnych różnicowoprądowych (wyłączniki ochronne różnicowoprądowe, wyłączniki współpracujące z przekaźnikami różnicowoprądowymi). Stosowanie urządzeń ochronnych różnicowoprądowych (wyłączniki ochronne różnicowoprądowe, wyłączniki współpracujące z przekaźnikami różnicowoprądowymi) w instalacjach elektrycznych ma na celu: - ochronę przy uszkodzeniu przy zastosowaniu wyżej wymienionych urządzeń jako elementów samoczynnego wyłączenia zasilania, - ochronę uzupełniającą w układach a.c. w przypadku uszkodzenia środków ochrony podstawowej i/lub środków ochrony przy uszkodzeniu lub w przypadku nieostrożności użytkowników, przy zastosowaniu wyżej wymienionych urządzeń o znamionowym prądzie różnicowym nie większym niż 30 mA, - ochronę przed pożarami wywołanymi prądami doziemnymi przy zastosowaniu wyżej wymienionych urządzeń o znamionowym prądzie różnicowym nie większym niż 500 mA. --W układach a.c. powinna być zastosowana ochrona uzupełniająca za pomocą urządzeń ochronnych różnicowoprądowych o znamionowym prądzie różnicowym nieprzekraczającym 30 mA: - w obwodach odbiorczych gniazd wtyczkowych o prądzie znamionowym nieprzekraczającym 20 A, które są przewidziane do powszechnego użytkowania i do obsługiwania przez osoby niewykwalifikowane, - w obwodach zasilających urządzenia ruchome o prądzie znamionowym nieprzekraczającym 32 A, używane na zewnątrz. Prąd zadziałania urządzenia ochronnego różnicowoprądowego przy prądzie uszkodzeniowym przemiennym sinus. powinien zawierać się w granicach 0,5 In In, gdzie In jest znamionowym prądem różnicowym. Urządzenia ochronne różnicowoprądowe można stosować we wszystkich układach sieci z wyjątkiem układu TN-C po stronie obciążenia (za urządzeniem ochronnym różnicowoprądowym). 4 Parametry wyłączników: •prąd znamionowy ciągły IN (od 6 do 125 A) •prąd różnicowy IΔN(10, 30, 100, 300, 500 mA) Symbol Oznaczenie Znaczenie Wyłącznik czuły tylko na prąd różnicowy sinusoidalny. Nie należy AC stosować go w instalacjach, gdzie spodziewane są prądy różnicowe pulsacyjne oraz ze składową prądu stałego. A Wyłącznik czuły na prądy różnicowe: sinusoidalny, pulsacyjny oraz ze składową stałą do 6 mA. Wyłącznik krótkozwłoczny. Zwłoka czasowa min. 10 ms (przy 5 x I∆N.) Podwyższona wytrzymałość na udary prądowe > 3 kA Wyłącznik zwłoczny selektywny. Zwłoka czasowa min. 40 ms (przy 5 x I∆N.) Wytrzymałość na udary prądowe > 5 kA. F. Główne i dodatkowe połączenia wyrównawcze ochronne Połączenia wyrównawcze ochronne mają na celu ograniczenie do wartości dopuszczalnych długotrwale w danych warunkach środowiskowych napięć występujących pomiędzy różnymi częściami przewodzącymi. Każdy budynek powinien mieć główne połączenie wyrównawcze ochronne przez umieszczenie w najniższej (przyziemnej) kondygnacji budynku głównego zacisku (szyny) uziemiającego, do którego są przyłączone przewody uziemiające, przewody ochronne, przewody uziemiające funkcjonalne jeżeli występują, oraz następujące części przewodzące obce: - metalowe rury oraz metalowe urządzenia wewnętrznych instalacji wody zimnej, wody gorącej, kanalizacji, centralnego ogrzewania, gazu, klimatyzacji, metalowe powłoki i pancerze kabli elektroenergetycznych i telekomunikacyjnych itp., - metalowe elementy konstrukcyjne budynku, takie jak np. zbrojenia itp. Elementy przewodzące wprowadzane do budynku z zewnątrz (rury, kable) powinny być przyłączone do głównego zacisku (szyny) uziemiającego możliwie jak najbliżej miejsca ich wprowadzenia. Dodatkowe połączenia wyrównawcze ochronne należy wykonać w pomieszczeniach o zwiększonym zagrożeniu porażeniem, jak np. w łazienkach wyposażonych w wannę i/lub prysznic, hydroforniach, pomieszczeniach wymienników ciepła, kotłowniach, pralniach, kanałach rewizyjnych, pomieszczeniach rolniczych i ogrodniczych oraz w przestrzeniach, w których nie ma możliwości zapewnienia ochrony przeciwporażeniowej przez samoczynne wyłączenie zasilania we właściwym czasie. 5 Dodatkowe połączenia wyrównawcze ochronne powinny obejmować wszystkie części przewodzące jednocześnie dostępne, takie jak: - części przewodzące dostępne, -- części przewodzące obce, - przewody ochronne wszystkich urządzeń, w tym również gniazd wtyczkowych i wypustów oświetleniowych, - metalowe konstrukcje i zbrojenia budowlane. G. Ochrona polegająca na zastosowaniu bardzo niskiego napięcia to obwody SELV i PELV zasilające odbiorniki III klasy ochronności napięciem nieprzekraczającym bezpiecznego napięcia dotykowego UL. Obwody SELV i PELV powinny być zasilane przez: - transformator ochronny, - źródło prądu zapewniające taki sam poziom ochrony jak transformator ochronny, - źródło elektrochemiczne (np. bateria akumulatorów) lub inne, niezależne od obwodu wyższego napięcia, - źródła elektroniczne spełniające wymagania odpowiednich norm. W układzie SELV instalacja jest całkowicie odizolowana od ziemi i innych instalacji. W układzie PELV, ze względu na wymagania technologiczne, niektóre części przewodzące mogą być uziemione. H. Instalowanie odbiorników energii elektrycznej w strefach. W strefie 0 można instalować odbiornik energii elektrycznej pod warunkiem, że: - jest zgodny ze stosowną normą i jest przystosowany do użytkowania w tej strefie zgodnie z instrukcją wytwórcy, - jest trwale zainstalowany i stale połączony, - jest chroniony przez SELV o napięciu nieprzekraczającym 12 V a.c. lub 30 V d.c. W strefie 1 można instalować odbiornik energii elektrycznej pod warunkiem, że: - jest przystosowany do użytkowania w tej strefie zgodnie z instrukcją wytwórcy, - jest trwale zainstalowany i stale połączony. Takim urządzeniami są: wirówka wodna, pompa prysznica, urządzenie chronione przez SELV lub PELV o napięciu nieprzekraczającym 12 V a.c. lub 30 V d.c., urządzenia wentylacyjne, suszarki ręczników, urządzenia do podgrzewania wody, oprawy oświetleniowe. Instalowanie rozdzielnic, urządzeń sterujących i osprzętu w strefach. Następujące rozdzielnice, urządzenia sterujące i osprzęt można instalować w poszczególnych strefach: w strefie 0 - nie można instalować. w strefie 1 - puszki łączeniowe i zamocowania służące do zasilania odbiorników energii elektrycznej dopuszczonych do instalowania w strefie 0 i 1, - osprzęt, łącznie z gniazdami wtyczkowymi, z obwodów chronionych przez SELV lub PELV o napięciu nieprzekraczającym 25 V a.c. lub 60 V d.c. Źródło zasilające powinno być zainstalowane na zewnątrz strefy 0 oraz 1. w strefie 2 - osprzęt z wyjątkiem gniazd wtyczkowych, - osprzęt, łącznie z gniazdami wtyczkowymi z obwodów chronionych przez SELV lub PELV. Źródło zasilające powinno być zainstalowane na zewnątrz strefy 0 oraz 1, - elektryczne maszynki do golenia, - osprzęt, łącznie z gniazdami wtyczkowymi, do urządzeń sygnalizacyjnych i komunikacji, pod warunkiem, że wyposażenie jest chronione przez SELV lub PELV. 6 Kolor zielono-żółty w instalacjach elektrycznych jest zastrzeżony dla żyły ochronnej PE. II. Pomiary. Do pomiarów napięć służą woltomierze, rozszerzenie zakresu woltomierza dla napięcia przemiennego zapewnia przekładnik napięciowy (np. 6000V / 100V), dla napięcia stałego – posobnik. Do pomiarów prądów służą amperomierz, rozszerzenie zakresu amperomierza dla prądu przemiennego zapewnia przekładnik prądowy (np. 1000A / 100V), dla napięcia stałego – posobnik. Przekładnik prądowy jest transformatorem w stanie zwarcia, gdy występuje prąd pierwotny można wymieniać amperomierz, ale trzeba zewrzeć stronę wtórną Pomiary instalacji i urządzeń elektrycznych. Zastosowanie najlepszych środków ochrony przeciwporażeniowej nie jest wystarczające, jeżeli nie będą one prawidłowo działały. Okresowe pomiary mają potwierdzić prawidłowość działania zastosowanych środków ochrony. Ogólnie pomiary dzielimy na trzy grupy: - pomiary wykonywane na urządzeniach elektrycznych u wytwórcy, - pomiary pomontażowe urządzeń elektrycznych zamontowanych w obiekcie przed przekazaniem do eksploatacji. Efektem tych pomiarów powinny być protokoły pomiarów pomontażowych. - pomiary okresowe podczas eksploatacji urządzeń, mające dać odpowiedź, jaki jest aktualny stan techniczny urządzeń pod względem niezawodności i bezpieczeństwa pracy, czy nie uległ on pogorszeniu w ostatnim okresie. Na wyniki ochronnych sprawdzań instalacji składają się dwie części: a. oględziny mające dać odpowiedź, czy zainstalowane na stałe urządzenia elektryczne spełniają wymagania bezpieczeństwa podane w odpowiednich normach przedmiotowych, i czy zainstalowanie wyposażenia jest zgodne z instrukcjami wytwórcy tak, aby zapewniało jego poprawne działanie. b. próby i pomiary mające dać odpowiedź czy zachowane są wymagane parametry techniczne i spełnione są podane w normach i dokumentacji wymagania, dotyczące zainstalowanych urządzeń i instalacji elektrycznych. Pomiary wymagane w instalacji elektrycznej zgodnie z normą PN-HD (IEC) 60364.6: Wszystkie pomiary można wykonać miernikami wielofunkcyjnymi np. MPI 1. Pomiary rezystancji izolacji wykonywane są w instalacji odłączonej od zasilania. Rezystancję izolacji należy mierzyć pomiędzy kolejnymi parami przewodów czynnych oraz pomiędzy każdym przewodem czynnym i ziemią. Przewody ochronne PE i ochronno-neutralne PEN traktować należy, jako ziemię, a przewód neutralny N, jako przewód czynny. Mierząc rezystancję izolacji sprawdzamy stan ochrony przed dotykiem bezpośrednim. Pomiary wykonujemy megaomomierzami np. MIC, IMI. Napięcie znamionowe badanego obwodu [V] do 50 SELV i PELV 50 < U ≤ 500 > 500 Napięcie probiercze prądu stałego [V] 250 500 1000 Minimalna wartość rezystancji izolacji [MΩ] ≥ 0,5 ≥ 1,0 ≥ 1,0 7 2. Pomiar rezystancji uziemienia uziomu powinien być wykonany metodą techniczną lub kompensacyjną. Rezystancję uziemień mierzy się prądem przemiennym. Pomiary rezystancji uziemienia uziomu mogą być wykonywane przy użyciu miernika MRU-100 opartego na metodzie technicznej lub induktorowego miernika do pomiaru uziemień IMU opartego na metodzie kompensacyjnej. Największe dopuszczalne wartości rezystancji uziomów odgromowych (z zabezp. przepięciowymi) wynoszą: a) dla uziomów poziomych, pionowych i mieszanych oraz stóp fundamentowych w zależności od rodzaju gruntu: • dla gruntu podmokłego, bagiennego, próchniczego, torfiastego, gliniastego: -10 Ω, • dla wszystkich pośrednich rodzajów gruntu – 20 Ω, • dla gruntu kamienistego skalistego – 40 Ω, b) dla uziomów otokowych i ław fundamentowych: • dla gruntu podmokłego, bagiennego, próchniczego, torfiastego, gliniastego: -15 Ω, • dla wszystkich pośrednich rodzajów gruntu – 30 Ω, • dla gruntu kamienistego skalistego – 50 Ω, Wypadkowa wartość rezystancji wszystkich uziomów obiektu nie może być większa niż: a) dla uziomów poziomych, pionowych i mieszanych oraz stóp fundamentowych w zależności od rodzaju gruntu: • dla gruntu kamienistego skalistego – 15 Ω, • dla pozostałych rodzajów gruntu – 7 Ω, b) dla uziomów otokowych i ław fundamentowych: • dla gruntu kamienistego skalistego – 15 Ω, • dla pozostałych rodzajów gruntu – 10 Ω, 3. Ciągłość przewodów ochronnych i połączeń wyrównawczych oraz pomiar rezystancji przewodów ochronnych przy ochronie za pomocą obniżenia napięcia dotykowego. Pomiar rezystancji przewodów ochronnych polega na przeprowadzeniu pomiaru rezystancji R między każdą częścią przewodzącą dostępną a najbliższym punktem głównego przewodu wyrównawczego, który ma zachowaną ciągłość z uziomem. Pomiar należy wykonać miernikiem o prądzie min. 0,2 A np. MRU, IMU. Rezystancja przewodów ochronnych: R ≤ Uc / Ia , gdzie: UC - spodziewane napięcie dotykowe podane w tabeli, określone na podstawie IEC 479 -1, a Ia - prąd zapewniający samoczynne zadziałanie urządzenia ochronnego (np. wył. instalacyjnego) w wymaganym czasie 0,2; 0,4 lub 5 s. Czas wyłączenia [ s ] Uc- spodziewane napięcie dotykowe [ V ] 0,1 350 0,2 210 0,4 105 0,8 68 5 50 Dla połączeń wyrównawczych dodatkowych oraz przy ochronie za pomocą obniżenia napięcia dotykowego należy sprawdzać czy rezystancja połączeń wyrównawczych R między częściami przewodzącymi jednocześnie dostępnymi, lub rezystancja przewodu PE w przypadku obiektów zasilanych przez urządzenia energoelektroniczne, gdy wymagana jest ochrona przez obniżenie napięcia dotykowego należy sprawdzić czy spełniony jest warunek: RL ≤ UL / Ia ; gdzie: UL - dopuszczalne długotrwale napięcie dotyku 50 V - warunki normalne, 25 V – warunki o zwiększonym niebezpieczeństwie porażenia np. plac budowy, Ia - prąd zapewniający samoczynne zadziałanie urządzenia ochronnego w wymaganym czasie. 8 3. Pomiar impedancja pętli zwarcia, Zs ≤ Uo / Ia , gdzie: Zs- impedancja pętli zwarcia [Ω], Uo- napięcie znamionowe względem ziemi, Ia- prąd powodujący samoczynne zadziałanie urządzenia zabezpieczającego w wymaganym czasie (bezpiecznika lub wyłącznika instalacyjnego: B- 5xIn, C10xIn). Norma PN-HD 60364.6 2008: wymaga: Zs ≤ 2/3 * Uo/Ia Maksymalne czasy wyłączenia dla napięcia Uo=230V w sieciach TN musi być mniejszy od 0,4 sek.(mieszkania), dla warunków środowiskowych o zwiększonym zagrożeniu w układzie sieci TN w nie może przekroczyć 0,2 sek.(łazienki, kuchnie, kotłownie, tereny otwarte) 4. Sprawdzenie wyłączników ochronnych różnicowoprądowych powinno obejmować: • sprawdzenie działania wyłącznika przyciskiem “TEST”; • sprawdzenie prawidłowości połączeń przewodów L, N, PE; • pomiar czasu wyłączania wyłącznika ta- badanie zalecane (do 40ms przy 5* IΔn, do 200ms przy IΔn); • pomiar prądu wyłączania IΔ (IΔn= 0,5-1 IΔn). III. Organizacja pracy przy urządzeniach i instalacjach energetycznych. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 28 marca 2013 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych1) § 4. 1. Prace eksploatacyjne należy prowadzić zgodnie z instrukcjami eksploatacji zawierającymi w szczególności: 1) charakterystykę urządzeń energetycznych; 2) opis w niezbędnym zakresie układów automatyki, pomiarów, sygnalizacji, zabezpieczeń i sterowań; 3) zestaw rysunków, schematów i wykresów z opisami zgodnymi z obowiązującym nazewnictwem; 4) opis czynności związanych z uruchomieniem, obsługą w czasie pracy i zatrzymaniem urządzenia energetycznego w warunkach normalnej pracy tego urządzenia; 5) zasady postępowania w razie awarii oraz zakłóceń w pracy urządzenia; 6) wymagania w zakresie konserwacji, napraw, remontów urządzeń energetycznych oraz terminy przeprowadzania przeglądów, prób i pomiarów; 7) wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy i przepisów przeciwpożarowych dla danej grupy urządzeń energetycznych, obiektów oraz wymagania kwalifikacyjne dla osób zajmujących się eksploatacją danego urządzenia; 8) identyfikację zagrożeń dla zdrowia i życia ludzkiego oraz dla środowiska naturalnego związanych z eksploatacją danego urządzenia energetycznego; 9) organizację prac eksploatacyjnych; 10) wymagania dotyczące środków ochrony zbiorowej lub indywidualnej, zapewnienia asekuracji, łączności oraz innych technicznych lub organizacyjnych środków ochrony stosowanych w celu ograniczenia ryzyka zawodowego, zwanych dalej „środkami ochronnymi”. 2. Prowadzący eksploatację zapewnia bieżącą aktualizację instrukcji, o których mowa w ust. 1. § 5. 1. Prowadzący eksploatację może upoważnić osobę lub osoby do wykonywania w jego imieniu określonych działań związanych z: 1) wydawaniem poleceń- poleceniodawca; 2) koordynacją prac- koordynator; 3) dopuszczeniem do prac- dopuszczający posiadający odpowiednie uprawnienia i upoważnienia. Do obowiązków koordynatora, o którym mowa w ust. 1 pkt 6, należy w szczególności: 1) ustalenie harmonogramu prac uwzględniającego zadania wszystkich zespołów realizujących prace, jeżeli wymaga tego bezpieczeństwo lub technologia ich wykonywania; 2) zapewnienie współpracy osób kierujących pracami zespołów i osób nadzorujących te prace; 3) ustalenie sposobu łączności i sposobu alarmowania w sytuacji zaistnienia zagrożenia lub awarii. 2. Prowadzący eksploatację prowadzi wykaz osób upoważnionych, zawierający w szczególności: 1) imię i nazwisko osoby upoważnionej; 2) zakres upoważnienia; 3) określenie okresu, na jaki upoważnienie zostało udzielone. § 6. Prace eksploatacyjne mogą wykonywać osoby uprawnione (URE) i upoważnione (przez prowadz. eksploatację). § 7. 1. Obiekty z zainstalowanymi urządzeniami energetycznymi oraz urządzenia energetyczne powinny być oznakowane w sposób umożliwiający ich identyfikację. 2. Urządzenia energetyczne stwarzające zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego należy zabezpieczyć przed dostępem osób nieupoważnionych. § 8. Zabronione jest używanie urządzeń energetycznych bez przewidzianych dla nich urządzeń ochronnych w rozumieniu ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. § 25. 1. Prace eksploatacyjne przy urządzeniach elektroenergetycznych, w zależności od zastosowanych metod i środków ochronnych zapewniających bezpieczeństwo pracy, mogą być wykonywane: 1) pod napięciem; 2) w pobliżu napięcia; 3) przy wyłączonym napięciu. 9 2. Minimalne odstępy w powietrzu od nieosłoniętych urządzeń i instalacji elektrycznych lub ich części znajdujących się pod napięciem, wyznaczające zewnętrzne granice strefy prac, mają następujące wartości: Napięcie znamionowe urządzenia Minimalny odstęp w powietrzu, wyznaczający zewnętrzną granicę lub instalacji elektrycznej strefy prac pod napięciem prac w pobliżu napięcia kV mm mm <=1 1 bez dotyku 300 3 60 1120 6 90 1120 10 120 1150 15 160 1160 20 220 1220 30 320 1320 110 1000 2000 3. Wartości określające minimalne odstępy, o których mowa w ust. 2, nie mają zastosowania do prac wykonywanych przy urządzeniach elektroenergetycznych zasilania sieci trakcyjnej i kolejowej sieci trakcyjnej, pracujących w systemie zasilania o napięciu 3 kV prądu stałego. 4. Wykonywanie prac przy urządzeniach elektroenergetycznych wymagających użycia sprzętu zmechanizowanego może odbywać się pod warunkiem, że prowadzący eksploatację określi warunki prowadzenia tych prac, mając na uwadze zachowanie odpowiedniego poziomu ich bezpieczeństwa. 5. Przed rozpoczęciem prac pod napięciem lub w pobliżu napięcia należy zapewnić opracowanie i udostępnienie osobom skierowanym do tych prac instrukcji określających technologię, wymagane narzędzia oraz środki ochronne, które należy stosować podczas prowadzenia tych prac. § 26. Napięcie od urządzeń elektrycznych należy odłączyć w sposób uniemożliwiający pojawienie się napięcia na odłączonych urządzeniach i instalacjach. § 27. 1. Przed przystąpieniem do wykonywania prac przy urządzeniach i instalacjach elektrycznych odłączonych od napięcia należy: 1) zastosować odpowiednie zabezpieczenie przed przypadkowym załączeniem napięcia; 2) oznaczyć miejsce wyłączenia; 3) sprawdzić, czy nie występuje napięcie na odłączonych urządzeniach i instalacjach elektrycznych; 4) uziemić wyłączone urządzenia i instalacje elektryczne; 5) oznaczyć strefę pracy znakami lub tablicami bezpieczeństwa. 2. Uziemienie urządzeń i instalacji elektrycznych należy tak zlokalizować, aby praca wykonywana była w strefie ograniczonej uziemieniami i co najmniej jedno uziemienie było widoczne z miejsca wykonywania pracy. 3. Jeżeli nie jest możliwe uziemienie urządzeń i instalacji w sposób określony w ust. 2, należy zastosować inne środki techniczne lub organizacyjne zapewniające bezpieczeństwo prowadzenia prac zawarte w instrukcjach ich wykonywania. § 28. 1. Prace eksploatacyjne stwarzające możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego należy wykonywać na podstawie polecenia pisemnego. 2. Do prac eksploatacyjnych przy urządzeniach energetycznych stwarzających możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego należy zaliczyć w szczególności prace: 1) wewnątrz niebezpiecznych przestrzeni zamkniętych, komór paleniskowych kotłów, kanałów spalin, elektrofiltrów, absorberów, walczaków kotłów, kanałów i lejów zsypowych, rurociągów sieci cieplnych oraz w zbiornikach paliw płynnych i gazowych; 2) wewnątrz zasobników węgla lub biomasy oraz zasobników pyłu węglowego lub biomasy; 3) niebezpieczne pod względem pożarowym wykonywane w strefach zagrożenia wybuchem; 6) wykonywane w pobliżu nieosłoniętych urządzeń elektroenergetycznych lub ich części, znajdujących się pod napięciem; 7) przy urządzeniach elektroenergetycznych wyłączonych spod napięcia, lecz uziemionych w taki sposób, że którekolwiek z uziemień nie jest widoczne z miejsca wykonywania pracy; 9) konserwacyjne, modernizacyjne lub remontowe przy kolejowej sieci trakcyjnej znajdującej się pod napięciem-; 10) przy wyłączonych spod napięcia lub znajdujących się w budowie elektroenergetycznych liniach napowietrznych, które krzyżują się w strefie ograniczonej uziemieniami ochronnymi z liniami znajdującymi się pod napięciem lub mogącymi znaleźć się pod napięciem, w tym przewodami trakcji elektrycznej; 11) na skrzyżowaniach linii elektroenergetycznych znajdujących się pod napięciem lub mogących znaleźć się pod napięciem i przewodami trakcji elektrycznej; 12) przy wyłączonym spod napięcia torze wielotorowej elektroenergetycznej linii napowietrznej o napięciu 1 kV i powyżej, jeżeli którykolwiek z pozostałych torów linii pozostaje pod napięciem; 4. Prace, o których mowa w ust. 2 i 3, wykonują co najmniej dwie osoby w celu zapewnienia asekuracji. § 29. 1. Polecenie pisemne wykonywania pracy wydaje prowadzący eksploatację lub osoby przez niego upoważnione. 2. Polecenie pisemne wykonania pracy zawiera co najmniej: 1) numer polecenia; 2) określenie osób odpowiedzialnych za organizację oraz wykonanie pracy; 10 3) określenie zakresu prac do wykonania i strefy pracy; 4) określenie warunków i środków ochronnych niezbędnych do zapewnienia bezpiecznego przygotowania i wykonania poleconych prac; 5) wyznaczenie terminu rozpoczęcia i zakończenia prac oraz przerw w ich wykonaniu. 3. Prowadzący eksploatację może określić dodatkowy zakres informacji, które powinny zostać umieszczone w poleceniu pisemnym. 4. Polecenie pisemne należy przechowywać przez okres nie krótszy niż 30 dni od daty zakończenia pracy. 5. Sposób rejestrowania, wydawania, przekazywania, obiegu i przechowywania poleceń pisemnych ustala prowadzący eksploatację. § 30. Bez polecenia jest dozwolone: 1) wykonywanie czynności związanych z ratowaniem zdrowia lub życia ludzkiego; 2) zabezpieczanie urządzeń energetycznych przed zniszczeniem; 3) prowadzenie przez osoby uprawnione i upoważnione prac eksploatacyjnych zawartych w instrukcjach eksploatacji. § 31. 1. Organizując na polecenie prace eksploatacyjne, należy uwzględnić wymagania zawarte w instrukcjach eksploatacji, o których mowa w § 4, oraz zapewnić: 1) skoordynowanie wykonania prac z ruchem urządzeń energetycznych, obejmujące w szczególności: a) określenie zakresu oraz kolejności wykonywania czynności łączeniowych związanych z przygotowaniem i likwidacją strefy pracy, jeżeli wymaga tego bezpieczeństwo lub technologia wykonywania prac, b) wydanie zezwolenia na przygotowanie, przekazanie i likwidację strefy pracy, c) ustalenie kolejności prowadzenia prac, przerwania, wznowienia lub zakończenia prac, d) wydanie zezwolenia na uruchomienie urządzeń energetycznych, przy których była wykonywana praca, jeżeli w związku z jej wykonywaniem były one wyłączone z ruchu; 2) przygotowanie i przekazanie strefy pracy, obejmujące w szczególności: a) uzyskanie zezwolenia na dokonanie czynności łączeniowych, b) wyłączenie urządzeń z ruchu, jeżeli wymaga tego technologia lub bezpieczeństwo wykonywanych prac, oraz ich zabezpieczenie przed przypadkowym uruchomieniem lub doprowadzeniem czynników stwarzających zagrożenie, c) zastosowanie wymaganych zabezpieczeń na wyłączonych urządzeniach oraz sprawdzenie, czy zostały usunięte -czynniki stwarzające zagrożenie, takie jak: napięcie, ciśnienie, woda, gaz, temperatura, d) oznaczenie strefy pracy znakami lub tablicami bezpieczeństwa, e) poinformowanie kierującego zespołem o zagrożeniach występujących w strefie pracy i w jej bezpośrednim sąsiedztwie, f) dopuszczenie do pracy; 3) rozpoczęcie i wykonanie pracy, obejmujące w szczególności: a) dobór osób do wykonania poleconej pracy, b) sprawdzenie przez kierującego zespołem przygotowania strefy pracy i przejęcie jej, jeżeli została przygotowana właściwie, c) zaznajomienie członków zespołu z występującymi zagrożeniami w strefie pracy i w jej bezpośrednim sąsiedztwie oraz z metodami bezpiecznego wykonywania pracy, d) egzekwowanie od członków zespołu stosowania właściwych środków ochrony indywidualnej, odzieży i obuwia roboczego oraz narzędzi i sprzętu, e) zapewnienie wykonania pracy w sposób bezpieczny; 4) zakończenie pracy i likwidacja strefy pracy, obejmujące w szczególności: a) sprawdzenie, czy praca została zakończona, a sprzęt i narzędzia usunięte ze strefy pracy, b) opuszczenie strefy pracy przez zespół, (ppkt. a, b- kierujący zespołem) c) usunięcie środków ochronnych użytych do przygotowania strefy pracy i jej zabezpieczenia lub używanych przy wykonywaniu pracy, d) poinformowanie o zakończeniu pracy i gotowości urządzeń lub instalacji do ruchu, (ppkt. c, d- dopuszczający) 5) rejestrowanie, w formie określonej przez prowadzącego eksploatację, ustaleń, o których mowa w pkt 1–4; § 32. 1. W każdym zespole wyznacza się osobę kierującą zespołem. 2. W przypadku opuszczenia strefy pracy przez kierującego zespołem dalsze wykonywanie pracy musi zostać przerwane, a zespół wyprowadzony z tej strefy. 3. Kierujący zespołem przed każdym wznowieniem pracy jest obowiązany dokonać dokładnego sprawdzenia zabezpieczenia strefy pracy. 4. Jeżeli podczas sprawdzenia, o którym mowa w ust. 3, zostanie stwierdzone pogorszenie warunków bezpieczeństwa w strefie pracy, wznowienie pracy może nastąpić po doprowadzeniu warunków do wymaganego poziomu bezpieczeństwa. § 33. Podczas wykonywania pracy zabronione jest w szczególności: 1) rozszerzanie pracy poza zakres i strefę pracy określone w poleceniu; 2) dokonywanie zmian w zastosowanych zabezpieczeniach, jeżeli miałoby to pogorszyć poziom bezpieczeństwa przy wykonywaniu prac.
