Temat numeru W GARDEROBIE WIKINGÓW Od kilkunastu lat odtwórstwo związane z życiem codziennym Słowian i Wikingów cieszy się coraz większą popularnością. Dzisiaj jest ono narzędziem wizualizacji historii wczesnego średniowiecza. Pokazy żywej historii zmuszają badaczy do podjęcia dyskusji na temat rzetelności odtwarzanych elementów kultury materialnej, której jednym z najważniejszych elementów jest strój. Kamil Rabiega Zasięg występowania świadectw archeologicznych i źródeł ikonograficznych dotyczących stroju skandynawskiego we wczesnym średniowieczu 4 P PODEJŚCIE DO ŹRÓDEŁ Za początek okresu wikińskiego w historii Europy tradycyjnie uznaje się datę najazdu skandynawskich wojowników na klasztor w Lindisfarne 8 czerwca 793 roku, a jego koniec wyznacza podbój Anglii w bitwie pod Hastings 14 października 1066 roku. Ramy te jednak są pewnym uproszczeniem i z pewnością nie stanowią granic trwania wczesnośredniowiecznej kultury skandynawskiej, dlatego dla pełniejszego obrazu należy sięgać po świadectwa wykraczające poza te granice. W dyskusji nad ubiorem wczesnośredniowiecznych Skandynawów dysponujemy przede wszystkim trzema rodzajami informacji. Najważniejszym źródłem są znaleziska archeologiczne w postaci pozostałości tkanin i skór. Niestety, ze względu na szybkie procesy rozkładu materiałów organicznych, świadectwa te są najczęściej fragmentaryczne archeologia żywa Temat numeru KSIĘGARNIA ODKRYWCY WIKINGOWIE PRAWDZIWA HISTORIA NORDYCKICH NAJEŹDŹCÓW HUBBARD B. Nordyccy najeźdźcy, którzy sterroryzowali średniowieczną Europę. Począwszy od roku 789 n.e., Wikingowie napadali na klasztory, ograbiali osady, opanowali atlantyckie wybrzeże Europy oraz zdobyli Wyspy Brytyjskie. Wikingowie złupili i zniewolili swoich przeciwników, terroryzując wszystkich którzy byli pod ich władzą. Ale to tylko część ich historii. ZAMÓWIENIA: www.odk.pl tel. 42 631 10 97 42 630 71 41 Rekonstrukcja ubioru wczesnośredniowiecznego władcy: płaszcz wzorowany na stroju z Mammen z obszyciem wg wzoru z relikwiarza św. Korduli; spodnie wzorowane na znalezisku z Thorsbjerg; tunika na podstawie wizerunku Knuta Wielkiego z rękopisu Liber Vitae ze zdobieniami romańskimi z terenu Polski archeologia żywa 5 Temat numeru Pochówek łodziowy w Oseberg w trakcie badań archeologicznych Rekonstrukcja gobelinu z Oseberg na akwareli Mary Storm 6 i trudne do jednoznacznej interpretacji, dlatego innym ważnym źródłem, uzupełniającym naszą wiedzę, jest ikonografia. Są to przedstawienia postaci ludzkich na rozmaitych znaleziskach – kamieniach obrazkowych, tapiseriach, ilustracjach rękopiśmiennych, figurkach, zawieszkach i innych drobnych przedmiotach. Dzięki nim możemy spróbować rozpoznać formę poszczególnych elementów garderoby i zrekonstruować sposób ich noszenia. Świadectwa archeologiczne i źródła ikonograficzne, które dotyczą stroju wikińskiego, tak samo jak i inne zabytki związane z rozwojem kultury skandynawskiej i jej ekspansją, znane są przede wszystkim z obszaru Skandynawii, ale też z Europy Zachodniej, Islandii, Grenlandii oraz Europy Środkowej i Wschodniej. Informacje na temat stroju skandynawskiego w okresie wikińskim uzupełniają także źródła pisane. Najważniejsze wśród nich to sagi islandzkie (m.in. Saga o Egilu, Saga o Gunnlaugu Wężowym Języku, Saga o Njalu), Edda poetycka czy przekazy podróżników arabskich. Choć treści ksiąg islandzkich opisują wydarzenia z IX i X wieku, należy pamiętać, że najstarsze rękopisy datowane są na połowę XIII wieku, dlatego też zawarte w nich opisy strojów mogą być w pewnym stopniu zniekształcone lub dostosowane do ówczesnych realiów. Podobny krytycyzm źródeł powinniśmy przyjąć analizując treści przekazów wędrownych kupców – kronikarz zawsze pisze z własnego punktu widzenia i może przekłamywać rzeczywisty obraz świadomie, bądź nieświadomie. Sagi islandzkie zawierają wiele opisów, które bezpośrednio wskazują na ubiór bohaterów. Pojawiają się takie elementy garderoby jak: jedwabny płaszcz obszywany złotymi nićmi i zapinany na guziki, proste spodnie, czerwony kaftan wiązany z boku, błękitny płaszcz z kapturem, drogocenne haftowane płaszcze obszywane futrem, nogawice. Utwór „Rígsþula” ze zbioru Eddy poetyckiej wymienia elementy stroju damskiego: fartuch spięty broszami na ramionach, chustę oraz nakrycie głowy. Zdarza się, że stroje te obserwowane są w materiale archeologicznym, jednak ich dostateczne zachowanie uzależnione jest od specyficznych warunków glebowych. Najczęściej związane jest to z obecnością w bezpośredniej bliskości biżuterii bądź drogocennych zdobień w postaci krajek (ozdobnych tasiemek) i haftów, często wykonywanych z jedwabnych i metalicznych nici, które zatrzymują proces rozkładu i zachowują materiał w produktach korozji. Krajki tabliczkowe lub krajki tworzone na bardzie (w splocie płóciennym) służyły do dekoracji, ale też ochrony krawędzi ubrań przed przetarciem. Bogate zdobienia to z kolei świadectwo dalekosiężnych kontaktów i wymiany handlowej. Skandynawowie stykali się z wieloma kulturami i chętnie czerpali z ich dorobku. Z tego względu tkaniny znajdowane dzisiaj na obszarze Danii, Norwegii czy Szwecji, często pochodziły z dale- archeologia żywa Temat numeru kich zakątków świata – m.in. z Bizancjum, Persji a nawet z Chin. POCHÓWEK ŁODZIOWY W OSEBERG Jednym z najważniejszych i najbogatszych stanowisk archeologicznych epoki wikingów jest pochówek łodziowy w Oseberg. Został on odkryty w 1903 r., a rok później rozpoczęły się szeroko zakrojone prace wykopaliskowe, którymi kierował Gabriel Gustafson. W pochówku, datowanym na 834 r., odnaleziono szczątki dwóch kobiet, złożone wraz z niezwykle bogatym wyposażeniem grobowym, wśród którego zachowały się tak rzadkie surowce jak drewno, tekstylia i skóra. Na zabytki tekstylne z Oseberg składają się fragmenty strojów zmarłych kobiet, liczne fragmenty słynnej tapiserii z przedstawieniami figuralnymi, a także inne tkaniny – tkane we wzory narzuty z wełny i lnu, krajki tabliczkowe oraz zbiór fragmentów pochodzących z żagli, namiotów i dywanów. Ponadto, odkryto tam pozostałości jedwabnych tkanin i haftów. Cały materiał włókienniczy składa się na 277 numery katalogowe, a każda pozycja może zawierać od jednego do blisko stu fragmentów. Zachowane stroje charakteryzowały się podobnym krojem i składały się z wysokiej jakości tkanin barwionych na kolor czerwony i niebieski. Większość z nich wykonano w splocie rombowym, nadając materiałom ozdobną fakturę. Co więcej, zachowały się także dwie pary butów z cholewami sięgającymi za kostkę, które składały się z oddzielnej podeszwy i przyszwy oraz wiązania za pomocą rzemieni. Jakość tekstyliów wskazuje, że obie kobiety musiały posiadać bardzo wysoką pozycję społeczną. Tapiseria z Oseberg została utkana z kolorowej wełny przy użyciu rozmaitych technik. Znajduje się na niej dekoracja figuralna, ukazująca procesję uzbrojonych postaci, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, pieszo i konno, którym towarzyszą wozy zaprzęgnięte w konie. Jest to niepowtarzalne źródło ikonograficzne, które dostarcza przedstawienia strojów męskich i damskich z IX-wiecznej Norwegii. STRÓJ KSIĄŻĘCY Z MAMMEN Jedne z najbardziej znanych pozostałości duńskiego stroju męskiego odkryto w 1868 roku w miejscowości Mammen. W efekcie badań archeologicznych przeprowadzonych przez Arthura Feddersena odsłonięto bogato wyposażony grób książęcy. Wśród znalezisk wydobytych z grobu komorowego znalazł się żelazny topór ze srebrną inkrustacją, brązowy kocioł, dwa drewniane wiadra, duża woskowa świeca, a także fragmenty stroju, zawierającego skomplikowane zdobienia w postaci haftów i krajek. Datowanie pochówku wykazało, że komora grobowa została zbudowana zimą 970/971 roku. archeologia żywa Buty damskie z Oseberg Fragment tkaniny z Mammen z wyhaftowanym motywem masek 7 Temat numeru Na terenie dawnego portu odkryto elementy zużytej odzieży, która zachowała się przede wszystkim dzięki temu, że została wtórnie użyta przy uszczelnianiu statków. Na świadectwa archeologiczne, które interpretowane są jako elementy stroju damskiego, składają się fragmenty sukni spodnich, sukni wierzchnich czy sukni fartuchowych. Męskie ubrania stanowią podwiązywane nogawice, owijacze służące do okrywania dolnych partii nóg, spodnie, koszule, tuniki, kaftany, płaszcze i okrycia głowy. Co więcej, znaleziska portowe sugerują, że w X wieku w Hedeby występowały dwa rodzaje spodni: z prostymi, długimi nogawkami oraz wariant szerokich, bufiastych szarawarów. Na terenie miasta odkryto także fragmenty tkanin, które interpretowane są jako kaptur z długim ogonem. Choć ten typ kaptura nie występuje w źródłach archeologicznych nigdzie poza Hedeby, podobne okrycia głowy można zaobserwować na kamieniach obrazkowych z Gotlandii. Kaptur ze Skjoldehamn Koszula męska ze Skjoldehamn z charakterystycznym zapięciem Ciało zmarłego wodza z Mammen leżało na wełnianej niebieskiej poduszce wyszywanej czerwonym haftem i wypchanej pierzem. Ubrany był w wełnianą tunikę, a także wełniany płaszcz obszyty futrem świstaka. Tunika i płaszcz zdobione były haftami, na których przedstawiono skomplikowane wzory antropomorficzne, zoomorficzne i roślinne (maski, lamparty, zwierzęta czworonożne, ptaki, liście akantu). W grobie zachowały się także dwie jedwabne wstążki do płaszcza i dwa mankiety obszyte krajkami utkanymi z wełny i jedwabiu przeplatanego złotą oraz srebrną nicią. Niestety przez niewłaściwe wydobycie znalezisk, tkaniny zostały poważnie uszkodzone i do dziś zachowały się jedynie w postaci 18 fragmentów. Rekonstrukcję bogatego stroju książęcego z Mammen zrealizowało w 1992 roku Nationalmuseet w Kopenhadze. Na podstawie zachowanych fragmentów tkanin z pochówku oraz przedstawienia Knuta Wielkiego na ilustracji z rękopisu Liber Vitae zaproponowano ubiór składający się z haftowanej koszuli z nakładanymi mankietami, wąskich spodni z owijaczami i owijkami na łydkach, a także z obszywanego futrem i dekorowanego haftami płaszcza, do którego przymocowane były ozdobne wstążki. FAKTORIA HANDLOWA W HEDEBY Największy zbiór znalezisk tekstylnych i skórzanych dla okresu wikińskiego pochodzi z portu, osady i cmentarzyska w Hedeby. W okresie wikińskim było to największe miasto duńskie, a między IX i XI wiekiem stanowiło jedno z ważniejszych ośrodków handlowych w północnej Europie. Badania archeologiczne w Hedeby (dziś niemieckim Haithabu) rozpoczęto już w 1900 roku i z okresowymi przerwami prowadzone są do dzisiaj. 8 CMENTARZYSKA W BIRKA I VALSGÄRDE Już od drugiej połowy XIX wieku prowadzone były prace wykopaliskowe na dobrze znanym miłośnikom wikingów stanowisku w Birka w Szwecji. Tamtejsze cmentarzysko datowane jest na lata 800 – 975, kiedy osada w Birka była jednym z największych ośrodków handlowych w Skandynawii. Szacuje się, że cmentarzysko zawiera około 3000 grobów, z czego metodą wykopaliskową przebadano do tej pory niecałą połowę. Dzięki bogatemu wyposażeniu grobów, cmentarzysko to stało się kluczowym źródłem poznania kultury materialnej wikingów. 169 grobów zawierało fragmenty tekstyliów, które charakteryzują się wysoką jakością wykonania oraz niezwykłymi, bardzo bogatymi haftami i dekoracjami wykonywanymi przy użyciu metalicznych nici. Znaleziska zostały poddane analizie przez Agnes Geijer, która w 1938 roku opracowała typologię, dzieląc tekstylia ze względu na rodzaj materiału i technologię wytwórstwa. Tym samym stała się pionierką badań nad zabytkami włókienniczymi wczesnośredniowiecznej Skandynawii. Cmentarzysko w Valsgärde znane jest przede wszystkim z imponujących pochówków łodziowych. Groby, które datowane są od okresu wędrówek ludów do końca okresu wikińskiego, zostały bardzo bogato wyposażone. Co ważne w kontekście strojów – w trzynastu pochówkach łodziowych oraz pięciu grobach komorowych zachowały się pozostałości tkanin. Jednym z ciekawszych znalezisk z Valsgärde jest kaftan o kroju na zakładkę, zarejestrowany w pochówku łodziowym nr 5, datowanym na 700 r. Choć data wyprzedza ustalone ramy okresu wikińskiego, znalezisko to posiada analogie zarówno do źródeł archeologicznych, jak i ikonograficznych. Natomiast z X wieku z grobu Valsgärde 12 archeologia żywa Temat numeru pochodzą bogato zdobione mankiety, na których znajdują się hafty w stylu Borre, wyszyte nicią ze srebrnej folii zawiniętej wokół jedwabnego rdzenia. W tym samym grobie znaleziono także dwanaście brązowych guzików, sugerujących, że strojem zmarłego mógł być kaftan z rozcięciem z przodu. Co więcej, w grobie Valsgärde 15 odkryto kołnierz wykonany z czerwonego jedwabiu i wyszywany srebrną nicią. STRÓJ Z ARCHIPELAGU VESTERÅLEN Na północnych obrzeżach Norwegii nie odkryto wielu stanowisk archeologicznych, gdzie zachowały się wczesnośredniowieczne tkaniny. Istnieje jednak jedno miejsce, które bogactwem znalezisk włókienniczych wyprzedza większość znanych nam odkryć. W Skjoldehamn w 1936 roku natrafiono na zalegające w bagnie ludzkie zwłoki, na których zachował się prawie kompletny strój. Sprzyjające warunku glebowe otoczenia pozwoliły na zachowanie się niezwykle interesujących i wyjątkowych dla okresu wikińskiego elementów ubioru. Zmarły owinięty był w koc i położony na skórze renifera. Jego strój składał się z kaptura, tuniki, koszuli, wełnianego pasa, wąskich spodni, owijaczy, owijek, skarpet i butów. Strój ten jest oryginalny i wyróżnia się na tle innych znalezisk ze Skandynawii, jednak należy podkreślić, że dość podobny kostium znaleziono w 1970 roku w Guddal, w okręgu Sogn og Fjordane. Dzięki tym dwóm stanowiskom można w pełni zrekonstruować męski strój norweski z połowy XI wieku. Koszula ze Skjoldehamn uszyta została z jednego kawałka materiału z dodatkowymi klinami po bokach. Ubiór posiada kołnierz i kwadratową klapkę zapinaną pod szyją na pojedynczy srebrny paciorek. To interesujące zapięcie dodatkowo wyróżnia się dekoracją pasmową w kolorach czerwonym, żółtym i zielonym. Tunika, wykonana z nieco grubszej wełny, posiada V-kształtny dekolt, który, tak jak mankiety i dolną krawędź ubioru obszyto wełnianymi krajkami w splocie płóciennym. Ważnym znaleziskiem dla rekonstrukcji ubioru wikińskiego jest kaptur, który stanowi drugi (obok fragmentów z Hedeby) taki element garderoby na skalę całej Skandynawii. Został uszyty z czterech kawałków materiału, niego grubszego od tkaniny, z której wykonano tunikę. elementy te mogą być interpretowane jako kaptury z długimi ogonami, które kojarzą się ze znaleziskiem z Hedeby. Niestety wśród znalezisk archeologicznych ze Szwecji nie zidentyfikowano żadnego znaleziska, które mogłoby potwierdzić ten krój. Wydaje się, że pojawiające się w X wieku w Danii szerokie i bufiaste spodnie, w Szwecji były popularniejszym ubiorem i na obszarze Skandynawii wystąpiły najwcześniej. Poza przedstawieniem na kamieniu z Tängelgårda, można je zaobserwować także na kamieniu obrazkowym z Broa, datowanym na 700 – 800 rok. Górny panel monumentu ukazuje jeźdźca, który ubrany Rekonstrukcja ubioru skandynawskiej kobiety z Hedeby: plisowana suknia spodnia; suknia fartuchowa zapinana na brosze żółwiowate KAMIENIE OBRAZKOWE Kamienne stele, charakterystyczne zwłaszcza dla krajobrazu Gotlandii, zawierające przedstawienia figuralne odnoszące się do mitologii, dostarczają nam wiele informacji na temat ubioru, uzbrojenia i takielunku. Na kilku kamieniach obrazkowych pojawiają się przedstawienia mężczyzn w nakryciach głowy. Na kamieniu z Tängelgårda archeologia żywa 9 Temat numeru jest w bardzo szerokie spodnie przypominające właśnie szarawary. O autorze: KAMIL RABIEGA Archeolog, doktorant w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Odtwórca, członek stowarzyszenia Zgromadzenie Wojów i Rycerzy Grodu Tura 10 KOBIETY W DŁUGICH SUKNIACH Na wczesnośredniowiecznych przedstawieniach ikonograficznych ze Skandynawii bardzo często występują wizerunki kroczących kobiet, ukazanych z profilu, które ubrane są w długie, powłóczyste szaty. Kobiety te, co charakterystyczne, mają włosy upięte w kunsztowny kok, ich suknie są bogato zdobione, a w ręku niejednokrotnie niosą róg czy też pewien długi przedmiot, który opierają na ramieniu. Czasami przedstawienia są oddane tak szczegółowo, że na ich podstawie można wydzielić kilka elementów garderoby noszonych przed płeć piękną – suknie spodnie, suknie fartuchowe, płaszcze i chusty. Wizerunki te powszechnie nazywane są Walkiriami, choć tak naprawdę mogą przedstawiać także i inne bohaterki mitologiczne lub postaci ludzkie. Zdaniem Władysława Duczko obrazują kobiety wywodzące się z wyższych sfer społeczności nordyckiej, które przywdziewały bogato zdobione szaty z okazji ważnych wydarzeń. W podobny sposób przedstawiają się postaci kobiet podczas procesji ukazanej na tapiserii z Oseberg. Motyw ten jest także częstym elementem figuralnym na kamieniach obrazkowych. Widoczny jest między innymi na sławnych stelach z Tjängvide, Lillbjärs czy Broa, gdzie kobiety, prawdopodobnie niosące rogi do picia, ukazane są w towarzystwie jeźdźców. Co ciekawe, wizerunki te występują również pojedynczo w formie figurek. Zawieszki, o których mowa znalezione zostały na terenie Szwecji – w Tuna, Sibble, Klinta, na wyspie Öland i w Birka. Mogą one w pewnym stopniu odzwierciedlać sposób ubierania się wczesnośredniowiecznych mieszkanek dzisiejszej Szwecji, które posiadały wysoki status społeczny. Widocznymi elementami są długie powłóczyste suknie (które mogły być przepasane), być może z doczepionymi trenami, a także chusty i peleryny zarzucone na ramiona. Włosy kobiet upięte są w kok bądź związane w ósemkę i opadające luźno na plecy. Na zawieszce z Tuna rozpoznać można także biżuterię – paciorki wiszące na broszach żółwiowatych przypiętych do piersi. Prawie identyczne figurki jak przykłady z Birka i Sibble znaleziono także w Polsce, a dokładniej w Janowie Pomorskim, gdzie we wczesnym średniowieczu funkcjonowała osada handlowa Truso. Ze względu na szerokie wpływy kulturowe, zaistniałe dzięki kontaktom ze Szwedami i Duńczykami, znaleziska z Janowa Pomorskiego traktować należy jako zabytki skandynawskie i z powodzeniem mogą służyć do rekonstrukcji stroju damskiego. Szczególnie ważna jest pierwsza z zawieszek, gdzie pośrodku sukni widoczny jest Kamień obrazkowy z Broa, na którym przedstawiono kobietę w długiej sukni oraz jeźdźca w szarawarach pionowy pas pozbawiony dekoracji, który zdaniem Marka Jagodzińskiego przedstawia długą wstęgę o charakterze ceremonialnym. WIARYGODNA REKONSTRUKCJA STROJÓW Te i inne ważne odkrycia archeologiczne pozwalają nam z dużym prawdopodobieństwem rekonstruować ubiory zarówno męskie, jak i damskie dla poszczególnych rejonów Skandynawii wczesnego średniowiecza. Dobór różnego rodzaju źródeł, a także ich szczegółowa analiza owocuje rzetelnym podejściem do rekonstrukcji i stanowi podstawę dla dzisiejszego odtwórstwa historycznego. Najwięcej wiemy o stroju noszonym przez osoby wywodzące się z wysokich warstw społecznych. Dzieje się tak, gdyż pozostałości tkanin najlepiej zachowują się w tych warstwach, w których występuje dekoracja wykonana przy użyciu drogocennych materiałów. Także źródła ikonograficzne ukazują władców, osoby wysokiej rangi lub postaci mitologiczne. Strój prostego człowieka nie był tak imponujący, co możemy sprawdzić w pieśni Rígsþula. Opis w niej zawarty wskazuje, że niewolnicy nosili ubrania z materiału wykonanego z niefarbowanej wełny i posiadali jeden element archeologia żywa Temat numeru garderoby w postaci tuniki przepasanej sznurkiem lub rzemieniem. Strój damski składał się z długiej lnianej lub wełnianej sukni spodniej, która mogła być plisowana (na co wskazuje fragment tkaniny z Hedeby). Na to zakładano suknię fartuchową, którą przymocowywano za pomocą charakterystycznych brosz żółwiowych. Znaleziska archeologiczne, jak i ikonograficzne wskazują, że suknie fartuchowe także bywały plisowane (m. in. znalezisko z Køstrup w Danii czy fragment tkaniny z Kaupang w Norwegii). Dodatkowym okryciem był płaszcz oraz chusta zarzucona na ramiona i spinana pojedynczą zapinką. Damskim nakryciem głowy mogła być zawiązywana jedwabna lub wełniana chusta – takie znaleziska wydobyto z warstw datowanych na X wiek na Wyspach Brytyjskich (York, Lincoln i Dublin). Wikiński strój męski zasadniczo składał się z koszuli oraz tuniki. Jako okrycie wierzchnie noszono także kaftan lub płaszcz. Do spinania płaszcza na ramieniu służyły proste lub bogato zdobione zapinki i szpile z brązu, a czasami nawet ze srebra. Nogi okrywane były spodniami lub nogawicami (m.in. znalezisko z Hedeby), a także owijaczami. Interesujący jest fakt, że źródła zarówno archeologiczne, jak i ikonograficzne ukazują zróżnicowanie wykrojów spodni, nawet w obrębie jednego stanowiska archeologicznego, czy jednego przedstawienia ikonograficznego. Na stopy zakładano buty, które występowały w różnych typach i krojach, a głowie można było nosić czapkę lub kaptur. Wszystko to ukazuje, że mieszkańcy Skandynawii okresu wikińskiego nosili nie tylko praktyczne szaty przystosowane do panującego klimatu, ale również lubili się stroić. ŹRÓDŁA ILUSTRACJI: str. 4: oprac. Kamil Rabiega, mapa WorldMap (worldmap.harvard.edu) str. 5: fot. Katarzyna Górewicz, model Igor Górewicz str 6: fot. Olaf Væring, © Kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo/ CC BY-SA 4.0 str. 6: fot. Eirik Irgens Johnsen, WYBRANA LITERATURA: CHRISTENSEN A. E, NOCKERT M. (RED.) 2006. Osebergfunnet Bind IV Tekstilene, Oslo. HALD M. 1980. Ancient Danish textiles from bogs and burials, København. HÄGG I. 1991. Die Textilfunde aus der Siedlung und aus den Gräbern von Haithabu, Neumünster. JAGODZIŃSKI M. F. 2019. Srebrna zawieszka z Truso – dama w długiej sukni czy kapłanka?, „Slavia Antiqua“ 60 (w druku). LØVLID D. H. 2009. Nye tanker om Skjoldehamnfunnet, praca magisterska, Universitetet i Bergen © Kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo/ CC BY-SA 4.0 str. 7: fot. S. Kojan i Morten Krogvold, © Kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo/ CC BY-SA 4.0 str.. 7: fot. Roberto Fortuna i Kira Ursem, © Nationalmuseet i København/ CC-BY-SA 2.0 str. 8: fot. Konstanse Karlsen, © Tromsø Museum, Universitetet i Tromsø, za zgodą Tromsø University Museum str. 8: fot. Konstanse Karlsen, © Tromsø Museum, Universitetet i Tromsø, za zgodą Tromsø University Museum str. 09: fot. Jacek Gajak, modelka Katarzyna Górewicz str. 10: fot. W. Carter, via Wikimedia Commons/ CC BY-SA 4.0 str. 11: 1-6: fot. Gabriel Hildebrand, © Statens historiska museum i Stockholm, Sverige/ CC BY 2.0; 7: fot. Marek F. Jagodziński, za pozwoleniem autora; 8: fot. Leszek Gardeła (za: Gardeła L. 2014. Scandinavian Amulets in Viking Age Poland, Rzeszów, s. 77, ryc. 3.19), za pozwoleniem autora Figurki z wyobrażeniem kobiet w długich sukniach: 1. Pozłacana zawieszka z Tuna; 2. Srebrna zawieszka z Sibble; 3. Srebrna zawieszka z Klinta; 4. Brązowa zawieszka z Öland; 5-6. Srebrne zawieszki z Birka; 7-8. Srebrne zawieszki z Truso archeologia żywa 11
