Sposób żywienia osób z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej
advertisement
Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia z siedzibą w Krakowie Wydział Promocji Zdrowia PRACA MAGISTERSKA Edyta Harmata Kierunek studiów: Dietetyka Specjalność: Dietetyka Kliniczna Sposób żywienia pacjentów z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej Praca wykonana pod kierunkiem: Dr n. med. Dominiki Wnęk KRAKÓW 2018 Podziękowania: Pragnę serdecznie podziękować promotorowi dr Dominice Wnęk za pomoc otrzymaną przy realizacji niniejszej pracy magisterskiej, cenne uwagi merytoryczne oraz poświęcony czas. 1 WSTĘP ...................................................................................................................... 4 2 PRZEGLĄD LITERATURY .................................................................................... 5 2.1 EPIDEMIOLOGIA CUKRZYCY W POLSCE I NA ŚWIECIE....................... 5 2.2 OPIS ZABURZEŃ GOSPODARKI WĘGLOWODANOWEJ .......................... 7 2.2.1 PATOGENEZA CUKRZYCY ................................................................... 7 2.2.2 ZESPÓŁ METABOLICZNY ................................................................... 13 2.2.3 POWIKŁANIA W CUKRZYCY ............................................................. 17 2.2.3.1 WCZESNE POWIKŁANIA W CUKRZYCY...................................... 17 2.2.3.2 PÓŹNE POWIKŁANIA W CUKRZYCY MIKROANGIOPATYCZNE ............................................................................... 18 2.2.3.3 POWIKŁANIA MAKROANGIOPATYCZNE.................................... 20 ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA OSÓB Z CUKRZYCĄ .......................... 23 2.3 3 CEL PRACY ........................................................................................................... 27 4 MATERIAŁ I METODY BADAŃ ......................................................................... 29 5 WYNIKI BADAŃ ................................................................................................... 31 5.1 POMIARY ANTROPOMETRYCZNE ............................................................ 31 5.2 DIAGNOSTYKA ZABURZEŃ METABOLICZNYCH WŚRÓD BADANYCH ORAZ ZMIANY MASY CIAŁA ....................................................... 33 NAWYKI I ZWYCZAJE ŻYWIENIOWE OSÓB ANKIETOWANYCH ...... 34 5.3 5.4 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA POSZCZEGÓLNYCH PRODUKTÓW SPOŻYWCZYCH ....................................................................................................... 35 6 DYSKUSJA ............................................................................................................. 54 7 WNIOSKI ................................................................................................................ 57 8 STRESZCZENIE .................................................................................................... 59 9 SUMMARY ............................................................................................................ 60 10 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................. 61 11 SPIS TABEL: ....................................................................................................... 64 11.1 SPIS WYKRESÓW: .................................................................................... 65 11.2 SPIS ZAŁĄCZNIKÓW: .............................................................................. 65 1 WSTĘP Prawidłowy sposób odżywiania jest ważnym czynnikiem prewencyjnym wielu chorób. Jedną z nich jest cukrzyca, gdzie żywienie stanowi fundament zapewniający poprawę stanu zdrowia. Ze względu na rosnącą zapadalność na tą chorobę wśród kobiet i mężczyzn, charakteryzujący się coraz mniejszą średnią wieku chorych należy zadać pytanie, czy osoby chore na cukrzycę są odpowiednio wcześnie diagnozowane? Czy stosują zalecenia dietetyczne zgodne z najnowszą wiedzą? Czy płeć respondentów ma znaczenie i wpływ na stosowanie prawidłowych zasad żywieniowych przy cukrzycy? Aktualne badania mówią o wzroście liczby osób z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej i naukowcy przestrzegają przed plagą rosnącej otyłości już wśród dzieci, która stanowi jeden z elementów pojawiającej się choroby. Wiedza na temat najczęstszych błędów popełnianych w komponowaniu jadłospisu i częstotliwości spożycia poszczególnych produktów żywieniowych pozwoli na modyfikacje sposobu edukacji pacjentów z zburzeniami gospodarki węglowodanowej. Praca ma na celu rozpoznanie skali problemu nieprawidłowych nawyków żywieniowych wśród chorych na cukrzycę. Pierwsza część zawiera najważniejsze informacje na temat epidemiologii choroby na świecie i w Polsce oraz jej patogenezy. Przegląd literatury ukazuje wagę problemu wraz z wczesnymi i późnymi powikłaniami cukrzycy oraz przedstawia aktualne zalecenia Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego co do wskazówek żywieniowych skierowanych do pacjentów z cukrzycą. Druga część pracy przedstawia badania empiryczne prowadzone wśród pacjentów ze zdiagnozowaną chorobą i wnioski wynikające z tych badań. Porównanie wyników pracy z opublikowanymi badaniami prowadzonymi na innych grupach ma na celu zwrócenie uwagi na fakt, że pomimo przekazania wiedzy na temat zaleceń żywieniowych istnieje potrzeba ciągłych weryfikacji sposobu żywienia u chorych na cukrzycę i zapobieganie powrotom do dawnych, niewskazanych nawyków. Rola dietetyka nie powinna sprowadzać się jedynie do ustalenia indywidualnego zapotrzebowania kalorycznego oraz ułożenia indywidualnego jadłospisu, ale także do prowadzenia kontroli zaleceń żywieniowych, szukania alternatywnych sposobów na zwiększenie częstotliwości spożywania zalecanych produktów i ograniczania niewskazanych, tak aby jedno z najważniejszych działań prewencyjnych było przestrzegane przez pacjentów z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej. 2 2.1 PRZEGLĄD LITERATURY EPIDEMIOLOGIA CUKRZYCY W POLSCE I NA ŚWIECIE Cukrzyca jest definiowana jako grupa chorób metabolicznych charakteryzujących się hiperglikemią, która wynika z defektu wydzielania i/lub działania insuliny (4). Podwyższone stężenie glukozy we krwi jest czynnikiem powikłań cukrzycowych, a ryzyko ich wystąpienie zależy od jego wartości oraz okresu ekspozycji. Przewlekła hiperglikemia prowadzi do uszkodzeń, zaburzeń oraz niewydolności wielu narządów (2,31). Cukrzyca jako choroba była znana ludzkości już około 2500 r. p.n.e. Pierwsze opisy objawów tej choroby pojawiły się w Chinach, a najstarszy dokument, który zawiera informacje na ten temat jest to papirus Ebesa z 1550 r. p.n.e. Imhetopa- lekarza, architekta oraz kapłana na dworze egipskiego faraona Zossesa. Jest to zbiór recept oraz objawów opisujących chorobę. Do początków XX wieku pomimo prac badawczych, szczegółowych opisów objawów oraz powikłań nie znano przyczyn oraz sposobu leczenia cukrzycy. W związku z tym traktowano ją jak wyrok śmierci. Dopiero w 1922 roku po badaniach trwających ponad 30 lat (1889–1921) prowadzonych w wielu ośrodkach naukowych na całym świecie uzyskano skuteczne działanie insuliny. W klinicznym zastosowaniu insuliny swój udział mieli Niemiec Georg Zuelzer (1870– 1949), który w 1907 roku otrzymał wyciąg z trzustki. Bardzo blisko wyizolowania insuliny byli także Ernest Scott w 1911 roku w Chicago, Izrael Kleiner w 1919 roku w Nowym Jorku oraz Nicolas Paulesco w latach 1920–1921 w Bukareszcie. Badania prowadzono na zwierzętach po resekcji trzustk. Podawano im wyciąg z trzustki, co skutecznie obniżało stężenie glukozy we krwi. Z kolei wprowadzenie insuliny do leczenia to sukces kanadyjskich lekarzy Fredericka Granta Bantinga i Charlesa H. Besta, biochemika Jamsa B. Colipa oraz szkockiego fizjologa Johna J.R. Mackleod. Ostatecznie 11 stycznia 1922 roku pierwszemu pacjentowi podano preparat insuliny— Leonardowi Thompsonowi, 14-letniemu chłopcu, który chorował na cukrzycę od 3 lat i ważył 30 kg. W 1923 roku insulina była już dostępna w Ameryce Północnej i Europie, a w Polsce rozpoczęto jej produkcje w 1924 roku w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie. Kolejne doustne leki przeciwcukrzycowe, które łagodziły objawy cukrzycy to pochodne sulfonylomocznika (karbutamid) wprowadzone do lecznictwa w 1955 roku oraz metformina, która pojawiła się w 1960 roku. Liczba osób chorych na cukrzycę co roku rośnie i jak pokazują badania epidemiologiczne jest to systematyczny, wręcz lawinowy wzrost w ostatnim 10-leciu. Zaburzenia gospodarki węglowodanowej zasłużyły na miano epidemii XX wieku. W 1980 r., dla porównania, było 108 mln chorych, w 2006 r. chorowało już 220 mln osób na świecie czyli około 2,8% populacji. Z kolei według szacunków z 2014 r. na świecie żyło 422 mln dorosłych cukrzyków (15, 39). Cukrzyca zajmuje 6 miejsce pod względem przyczyn zgonów na świecie, dane z 2000 r. mówią o 5 mln zgonów związanych z tą chorobą ( 15). Raport poświęcony cukrzycy ogłoszony w 2016 r. przez WHO przedstawia dane mówiące, że w Regionie Europejskim 64 mln ludzi żyje z cukrzycą i co roku kilkadziesiąt tysięcy z nich umiera z jej powodu (4). Nie są to najwyższe wskaźniki zachorowań na świecie, chociaż w niektórych państwach regionu rozmiar choroby sięga 14% (39). Według danych szacunkowych z 2016 roku w Polsce zaburzenia gospodarki węglowodanowej miało około 9,5%, co było przyczyną 2% wszystkich zgonów w Polsce (15,39). Dodatkowo szacuje się, że około 10% polskiej populacji to osoby, których badania biochemiczne wskazują na stan przedcukrzycowy, który bez podjęcia odpowiednich środków zaradczych w konsekwencji doprowadzi do pełnoobjawowej cukrzycy. W 90 – 95% przypadków występuje cukrzyca typu 2, natomiast cukrzycę ciążową stwierdza się u 3,4% kobiet będących w ciąży. Z kolei najwyższą zapadalność na cukrzycę typu 1 obserwuje się między 10. a 14. rokiem życia, a wraz z wiekiem zachorowalność maleje (17, 31, 33). Obserwuje się większą zapadalność na cukrzycę typu 1 wśród płci męskiej. Występowanie cukrzycy typu 1 na świecie wiąże się z pochodzeniem etnicznym oraz jest zależne od czynników środowiskowych np. wysoki status ekonomiczny. Szacuje się, że na cukrzycę typu 1 na świecie choruje od 3-10% ogółu wszystkich przypadków cukrzycy, a w Polsce około 0,3% (16, 17). Ważnym aspektem jest fakt, że około 50% przypadków osób chorych na cukrzycę to przypadki cukrzycy leczonej czyli rozpoznanej (21, 30). Pozostałe 50% to chorzy bez diagnozy, przypadki nierozpoznane, więc co za tym idzie nie leczone i będące przyczyną powikłań tego stanu (choroby sercowo-naczyniowe, choroby nerek i narządu wzroku). W Polsce cukrzyca jest nadal przyczyną ślepoty u osób dorosłych, amputacji kończyn oraz niewydolności nerek. Jest to główny czynnik ryzyka chorób serca, a zwłaszcza choroby niedokrwiennej, zawałów oraz udarów mózgu. Cukrzyca ciążowa przyczynia się także do wad wrodzonych noworodków. Najszybszy wzrost zapadalności na cukrzycę notuje się w państwach rozwijających się, szczególnie w Indiach (39). 2.2 OPIS ZABURZEŃ GOSPODARKI WĘGLOWODANOWEJ 2.2.1 PATOGENEZA CUKRZYCY Cukrzyca występuje u wszystkich ras ludzkich na całym kontynencie i diagnozowana jest na podstawie powtarzalnych zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Według najnowszych zaleceń Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego z 2018 r. zasady diagnozowania zaburzeń gospodarki węglowodanowej określają normy. Jeżeli glikemia przygodna (czyli niezależna od pory ostatniego spożytego posiłku) ≥ 200 mg/dl( 11,1 mmol/l), gdy dodatkowo występują objawy hiperglikemii czyli wielomocz, osłabienie, wzmożone pragnienie diagnozuje się cukrzycę. Glikemia oznaczana w próbce krwi obwodowej pobranej z żyły głównej na czczo (czyli pobranej 8 do 14 godzin od ostatniego posiłku) wynosi od 100 do 125 mg/dl ( 5,6-6,9 mmol/l ) oznacza to nieprawidłową glikemię na czczo. Z kolei stężenie glukozy ≥ 126 mg/dl (7 mmol/l) powtórzone dwukrotnie, z wykluczeniem czynników zewnętrznych tj. zbyt późna pora ostatniego posiłku, wysiłek fizyczny, wskazuje na cukrzycę. Glikemia oznaczona w 120 minucie po podaniu 75 g glukozy, czyli po wykonaniu testu tolerancji glukozy (OGTT), którego wynik jest powyżej 140–199 mg/dl (7,8-11,1 mmol/l) określany jest jako nieprawidłowa tolerancja glukozy (IGT) natomiast powyżej 200 mg/dl (11,1 mmol/l) to cukrzyca. Test ten wykonuje się wówczas, gdy podwyższona jest glikemia na czczo lub gdy istnieje podejrzenie nieprawidłowej tolerancji glukozy (11). Mechanizmy zaburzeń gospodarki węglowodanowej wynikają z różnego rodzaju zaburzeń genetycznych oraz wpływu czynników środowiskowych na organizm człowieka. Cukrzyca typu 1 charakteryzuje się zanikiem komórek beta wysp trzustkowych Langerhansa, co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń i zaniku wydzielania endogennej insuliny, powodując zaburzenia metabolizmu. Brak transportu glukozy do wnętrza komórek spowodowany brakiem insuliny uruchamia szlaki enzymatyczne odpowiedzialne za syntezę energii z procesów przemian substancji niewęglowodanowych. Nasila się glukoneogeneza i lipoliza, co w efekcie prowadzi do kwasicy metabolicznej oraz odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych (25, 27, 33). Przyczyny występowania cukrzycy typu 1 nie są do końca poznane, jednak coraz częściej naukowcy podkreślają znaczenie genetycznego uwarunkowania, na które nakłada się czynnik środowiskowy. Badania wykazały, że zachorowalność na cukrzycę typu 1 jest znacznie wyższa wśród rodzin dotkniętych tą chorobą, a ryzyko wynosi: • 0,5% - w przypadku braku cukrzycy w rodzinie • 1-4% - u potomstwa matek chorych na cukrzycę • 3-8% - u potomstwa ojców chorych na cukrzycę • 30% - u potomstwa obojga rodziców chorych na cukrzycę • 3-6% - u nie bliźniaczego rodzeństwa chorego na cukrzycę • 8% - u niezygotycznych bliźniąt chorego • 30 % u bliźniąt monozygotycznych w ciągu 10 lat od rozpoznania u chorego bliźniaka i 65% do wieku 65 lat Wytypowano ponad 40 loci genetycznych związanych z tym typem cukrzycy. Największe ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 1 jest u osób z heterozygotycznym genotypem HLA DR3/DR4, allele DQA1*501 oraz DQB1*0320. (24) Do zachorowania predysponuje także locus umiejscowiony na drugim ramieniu chromosomu drugiego, który jest regionem genu kodującego dla receptora limfocytów T i jest związany z apoptozą- procesem regulującym układ immunologiczny. Ponieważ cukrzyca typu 1 jest chorobą o z predyspozycjami podłożu immunologicznym genetycznymi uaktywnia przypuszcza się czynnik się, że u osób wywołujący proces autoagresji. Takimi czynnikami środowiskowymi mogą być zakażenia wirusowe (coxackie, CMV, świnka, różyczka itp.), tryb życia na który składa się stres oraz ekspozycja na toksyny beta komórkowe. Dieta jest też jednym z czynników środowiskowych. Przypuszcza się, że zbyt wczesne podawanie produktów na bazie mleka krowiego oraz skrócenie czasu karmienia piersią może przyczyniać się, za sprawą albumin, do uruchomienia procesu immunologicznego i zwiększenia predyspozycji do chorób autoimmunologicznych w wieku późniejszym. Jak dowodzą badania epidemiologiczne kofeina oraz azotany (związki nitrozowe, czyli konserwanty zawarte w żywności) również mają wpływ na zapadalność na cukrzycę typu 1 (38). Ponadto nasilenie występowania tego typu cukrzycy występuje sezonowo, ponieważ wzrost zachorowań obserwuje się w okresie jesienno-zimowym. Jest to okres, w którym dochodzi do niedoborów witaminy D3 w organizmie człowieka oraz zwiększa się ilość infekcji wirusowych. Z kolei powstawanie hiperglikemii w cukrzycy typu 2 jest procesem bardziej złożonym i ma charakter wieloczynnikowy. W konsekwencji dochodzi do zaburzenia wydzielania insuliny oraz insulinooporności tkanek obwodowych (np. wątroby i mięśni). Obserwuje się rodzinne występowanie cukrzycy typu 2. U 20% osób z cukrzycą typu 2 występuje cukrzyca w rodzinie, co może świadczyć o predyspozycjach genetycznych. Jednak jak do tej pory nie określono jednoznacznie wszystkich genów odpowiedzialnych za wystąpienie tego zaburzenia gospodarki węglowodanowej w organizmie pomimo, iż istnieje już lista genów mająca związek z patogenezą cukrzycy typu 2. Są to geny transportu glukozy (GLUT2), kanałów potasowych i wapniowych, receptorów sulfonylomocznika oraz geny kodujące białka postreceptorowe (substraty receptora insulinowego, kinazy serynowe, kinazy białkowe, transportazy glukozy). Mają one wpływ na syntezę i wydzielanie substancji i hormonów przez tkankę tłuszczową (tzw. adipokiny) i mogą decydować o nasileniu insulinooporności, objawów zespołu metabolicznego, współuczestnicząc w rozwoju cukrzycy typu 2. Istnieje również teoria oszczędnego genotypu, która mówi o przystosowaniu ewolucyjnym naszych przodków do okresów głodu. W procesie ewolucji powstał system odpowiedzialny za dostarczanie energii przy dużej intensywności ruchowej, a małej podaży pokarmu. Utrzymanie czynności życiowych przy nieregularnym odżywianiu zmusiło niejako organizm do wykształcenia systemu oszczędnościowego w układzie metabolizmu komórkowego. W dzisiejszych czasach, gdy przy spadku aktywności ruchowej, dostarczamy zbyt dużą ilość kalorii w stosunku do zapotrzebowania, prowadzi to do otyłości, w konsekwencji do chorób metabolicznych takich jak cukrzyca. Obserwacje pokazują, że teoria oszczędnego genotypu nie koniecznie jest cechą genetyczną, ale może rozwijać się także u dzieci w wyniku niesprzyjających warunków życia płodowego. U dzieci urodzonych z niską urodzeniową masą ciała częściej dochodzi do rozwoju chorób cywilizacyjnych w wieku dojrzałym. Zaburzenia związane z nieprawidłowym odżywieniem płodu (złe odżywianie matki: zbyt mała lub nadmierna ilość białka, niedobór żelaza, anomalie związane z budową łożyska) indukują zmiany w budowie wysp trzustkowych oraz receptorów insulinowych. Znaczącym czynnikiem środowiskowym wpływającym na częstotliwość występowania cukrzycy typu 2 jest między innymi otyłość, którą określamy na podstawie wskaźnika BMI (body mas index) przekraczającego 30 kg/m2. Zapadalność na cukrzycę rośnie wraz ze wzrostem tego wskaźnika. Badania przeprowadzone w populacji amerykańskich kobiet, trwające 14 lat, pokazują, że u osób z BMI powyżej 33 kg/m2 skok zapadalności jest największy (5). W wielu badaniach potwierdzono także ścisły związek otyłości z występowaniem zaburzeń metabolicznych w tym insulinooporności, nietolerancji glukozy i cukrzycy. Ponadto badania wskazują, że ocena ilości trzewnej tkanki tłuszczowej pozwala na bardziej precyzyjną ocenę prawdopodobieństwa wystąpienia cukrzycy niż wskaźnik BMI. Wynika to z faktu, że tkanka tłuszczowa trzewna ma ścisły związek z ograniczonym wpływem insuliny na wychwyt glukozy przez tkanki, dlatego należy wziąć pod uwagę rozmieszczenie oraz dystrybucję tkanki tłuszczowej o czym informuje wskaźnik WHR (waist to hip ratio). Wskaźnik WHR obliczany na podstawie stosunku obwodu talii do obwodu bioder pozwala na określenie typu otyłości, z rozróżnieniem na otyłość androidalną (brzuszną, centralną) lub gynoidalną (pośladkowo-udową). Pomiary należy wykonać w środkowej części pomiędzy grzebieniem kości biodrowej, a dolnym łukiem żebrowym u kobiet, a u mężczyzn na wysokości pępka na wydechu (pomiar obwodu talii) oraz w miejscu największego obwodu bioder u kobiet, natomiast u mężczyzn górnego końca kości udowej na wysokości spojenia łonowego (pomiar obwodu bioder). Otyłość androidalną (brzuszną) stwierdza się u kobiet, gdy stosunek obwodu pasa do bioder wynosi więcej bądź równe 0,8 natomiast u mężczyzn więcej bądź równe 1. Otyłość brzuszna (wisceralna) informuje o gromadzeniu tkanki tłuszczowej w okolicach brzucha, a zwłaszcza trzewnie (wewnątrzbrzusznie). Ma ona silny związek z zaburzeniami metabolicznymi czyli hiperinsulinemią, insulinoopornością, hipertriglicerydemią oraz małym stężeniem cholesterolu HDL i nadciśnieniem tętniczym. Badania, w których analizowano wpływ zmian ilości trzewnej tkanki tłuszczowej (VAT- visceral adipose tissue) wynikające z ubytku lub przyrostu masy ciała na zaburzenia metaboliczne potwierdzają, iż istnieje silna korelacja pomiędzy ilością zasobów tkanki tłuszczowej zgromadzonej wewnątrzbrzusznie, a zmianami w gospodarce węglowodanowej i homeostazie insuliny (9). Wynika to z faktu, że trzewna tkanka tłuszczowa produkuje nadmiar wolnych kwasów tłuszczowych (WKT), które hamują metabolizm glukozy (8). Tkanka tłuszczowa jest zbudowana z komórek zwanych adipocytami, w których 90% objętości to triglicerydy, natomiast jądro i cytoplazma rozłożone są obwodowo. Są one w stanie gromadzić zapasy triglicerydów zwiększając swoją wielkość dwudziesto lub nawet tysiąc-krotnie. Dojrzałe adipocyty są doskonale przystosowane do magazynowania tłuszczu w okresie nadwyżki kalorycznej i do jej wykorzystania, gdy zużycie energii przewyższa podaż. Pozwalają na to liczne enzymy i białka regulatorowe niezbędne do zapoczątkowania procesu lipolizy, lipogenezy oraz estryfikacji kwasów tłuszczowych. Według jednej z teorii WKT uwalniane w nadmiernej ilości do krążenie wrotnego przez adipocyty trzewne mają szczególnie istotne znaczenie w powstawaniu nieprawidłowości metabolicznych, takich jak wzrost glukoneogenezy wątrobowej, zwiększenie ilości krążących lipoprotein bogatych w triglicerydy, zmniejszenie klirensu oraz zwiększenie stężenia insuliny w osoczu (1). W razie nadmiernej kumulacji lipidów w komórce (w stanach patologicznych), gdy komórka osiągnie krytyczną objętość, ulega apoptozie, a dalsze gromadzenie triglicerydów jest możliwe tylko po zmobilizowaniu nowych komórek z preadipocytów. Fakt ten świadczy o zdolności tkanki tłuszczowej do przebudowy. W organizmach ssaków występują dwa rodzaje tkanki tłuszczowej tj. tkanka tłuszczowa biała (WAT od nazwy angielskiej white adipose tissue) zwana również żółtą oraz tkanka tłuszczowa brunatna (BAT od nazwy angielskiej brown adipose tissue). Tkanka tłuszczowa biała wykazuje dużą aktywność hormonalną i jest uważana za jeden z organów endokrynnych. U osób otyłych, ze względu na jej ilość w organizmie, tworzy drugi co do wielkości organ, dlatego często otyłości towarzyszą zaburzenia układu hormonalnego. U kobiet wiąże się to z zaburzeniami miesiączkowania, obniżonym libido oraz zmniejszoną płodnością. Charakterystyczne jest obniżone stężenie globuliny wiążącej hormony płciowe ( ang. Sex hormone binding globulin - SHGB) i zwiększoną frakcją krążącego estradiolu (6). Widoczna jest korelacja pomiędzy stopniem otyłości u kobiet a stężeniem estronu i estradiolu. Obserwuje się także nasilenie konwersji testosteronu do estradiolu, podobnie jak u kobiet z zespołem policystycznych jajników. Kortyzol, hormon kory nadnerczy, jest w otyłości produkowany w nadmiarze ze względu na podwyższone stężenie kortykotropiny (ACTH) oraz z uwagi na zmniejszone stężenie globuliny wiążącej kortyzol. Hormon ten ma wpływ na gromadzenie się tkanki tłuszczowej, szczególnie trzewnej, co można zaobserwować w zespole Cushinga. U osób otyłych nadnercza produkują nadmierne ilości androgenów. Świadczy o tym fakt, że osoby te wydalają z moczem podwyższone ilości metabolitów androgenów. Z kolei zaburzenia hormonalne związane z pracą nadnerczy mogą wpływać na dystrybucję tkanki tłuszczowej i przyczyniać się do gromadzenia tkanki tłuszczowej trzewnej i w konsekwencji do hiperglikemii u mężczyzn nadmiar tłuszczu trzewnego koreluje z niskimi stężeniami testosteronu i globulin wiążących hormony płciowe (SHGB), dlatego często wraz z wiekiem i zmniejszoną aktywnością fizyczną u mężczyzn występuje otyłość brzuszna. Udowodniono, że podawanie testosteronu mężczyznom powodowało poprawę tolerancji glukozy poprzez zwiększenie wrażliwości na insulinę oraz zmniejszenie wychwytu lipidów. Zmiany hormonalne związane z otyłością związane są przede wszystkim z nadmiarem tkanki tłuszczowej w organizmie, a dokładnie z ilością i wielkością adipocytów - komórek tłuszczowych, które posiadają receptory reagujące na bodźce chemiczne z wielu narządów i tkanek. Adipocyty, w reakcji na bodźce, uwalniają zsyntezowane, aktywne biologicznie związki - adipokiny. Tak jak już wspomniano wcześniej, niekorzystny wpływ tłuszczu trzewnego na organizm jest spowodowany uwalnianiem WKT, glicerolu i adipokin do krążenia wrotnego. W wątrobie WKT nasilają proces glukoneogenezy, redukują wątrobowy klirens insuliny oraz stymulują produkcję triglicerydów i apolipoproteiny-B. Adipokiny działają z kolei prozapalnie zwiększając syntezę białka C-reaktywnego (CRP) i przyczyniając się do rozwoju niealkoholowego stłuszczenia wątroby, insulinooporności, zaburzeń równowagi układów krzepnięcia i fibrynolizy oraz powikłań o charakterze naczyniowym w przebiegu cukrzycy. Część WKT przechodzi do krążenia ogólnego, a następnie są składowane w mięśniach szkieletowych, gdzie oddziaływają wzajemnie z przekaźnictwem wewnątrzkomórkowym sygnałów insuliny, rozwijając lipotoksyczność i insulino oporność (34). Tkanka tłuszczowa trzewna jest aktywna hormonalnie i wydziela związki biologicznie aktywne: adiponektynę, IL-6, TNFα (czynnik martwicy nowotworów), PAI-1, rezystynę, wisfatynę, które wraz z krwią przenoszone są do odległych tkanek i tam zapoczątkowują insulinooporność. Adipokiny mają wpływ na wiele procesów fizjologicznych i biologicznych utrzymując homeostazę organizmu. Regulują procesy łaknienia wpływając na równowagę energetyczną ustroju oraz uczestniczą w procesach angiogenezy, regulują ciśnienie krwi i procesy fibrynolizy. Mają również wpływ na procesy rozrodcze. Adiponektyna, która jest syntetyzowana przez adipocyty działa ochronnie na śródbłonek naczyniowy, a jej niedobór ma wpływ na rozwój miażdżycy oraz insulinooporności, ponieważ wpływa na działanie insuliny i reguluje metabolizm glukozy i lipidów. Wraz z przyrostem masy ciała wzrasta insulinooporność, a stężenie adiponektyny stopniowo maleje. Wykazał to Wayer w badaniu na grupie Indian Pima, gdzie wśród osób badanych wraz ze wzrostem BMI i stopniem zaburzeń węglowodanowych, ilość adiponektyny obniżała się (35). Zmniejszenie stężenia adiponektyny obserwuje się w otyłości trzewnej i przypuszcza się, że zahamowanie jej produkcji może mieć związek z uwalnianymi z sąsiednich adipocytów i makrofagów cytokin: TNF-α oraz IL-6 i IL-8. Te prozapalne cytokiny hamują różnicowanie preadipocytów oraz upośledzają adipogenezę. TNF- α działa prozapalnie oraz sprzyja lipolizie i uwalnianiu WKT poprzez blokowanie sygnałów insuliny. Z kolei wysokie stężenie IL-6 stanowi czynnik rozwoju cukrzycy typu 2, a także zawału serca. Zwiększona ilość tkanki tłuszczowej trzewnej stymuluje wzmożoną aktywność hormonów sterydowych osi podwzgórzowo-przysadkowej, a także pobudza układ współczulny. Charakterystycznym objawem osób otyłych jest zmniejszenie stężenia hormonów płciowych, co jest wynikiem hamującego wpływu hormonu kortykoliberyny na funkcje wydzielniczą gonadotropin. Wzrost insulinooporności i w następstwie hiperinsulinemia jest ściśle związana z dużym stężeniem kortyzolu i zmniejszonym stężeniem testosteronu. Progesteron i testosteron działają ochronnie i hamują aktywność enzymów ułatwiających odkładnie się trzewnej tkanki tłuszczowej. Dodatkowo testosteron blokuje lipolitycznie receptory βadrenergiczne, które odpowiadają za mobilizację tłuszczu (26). Ten brak równowagi pomiędzy stężeniami hormonów płciowych i sterydowych jest dodatkowym czynnikiem sprzyjającym gromadzeniu tkanki tłuszczowej. Podsumowując otyłość, a szczególnie trzewna tkanka tłuszczowa, powoduje zaburzenia węglowodanowe i prowadzi do insulinooporności, a w konsekwencji do cukrzycy typu 2. Osoby w otyłością często charakteryzuje współwystępowanie innych zaburzeń i chorób spowodowanych nadmierną masą ciała. Zaburzenia te określane są mianem zespołu metabolicznego. 2.2.2 ZESPÓŁ METABOLICZNY Zespół metaboliczny (ZM) jest to zbiór zaburzeń metabolicznych, które są bezpośrednio związane ze zwiększonym ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2 oraz chorób sercowonaczyniowych. Początkowo nazywany "Zespołem X" miał charakteryzować wspólne czynniki ryzyka występowania zaburzeń lipidowych (obniżone stężenie cholesterolu HDL przy jednoczesnej hipertriglicerydemii), zaburzeń związanych z nadciśnieniem tętniczym i opornością tkanek na insulinę. W 1988 Reaven podczas swojego wystąpienia wysunął tezę, że istnieje wspólny czynnik patofizjologiczny tych zaburzeń. Początkowo zaobserwowano zależność otyłości centralnej, nietolerancji glukozy, hipertriglicerydemii, nadciśnienia tętniczego i ryzyka rozwoju chorób sercowonaczyniowych i określano je mianem „śmiercionośnego kwartetu”, a w 2000 roku Campbell do listy dołączył miażdżycę i trombogenezę określając zaburzenia sekstetem. Mimo istnienia wielu kryteriów diagnostycznych ZM (WHO, EGIR, AHA, NHLBI, AACE), na dzień dzisiejszy najczęściej wykorzystuje się dwie definicje: NCEP ATP III z 2003 roku (Third Report of the National Cholesterol Education Program - NCEP Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults Adult Treatment Panel III) oraz IDF z 2005 roku (International Diabetes Federation). Zgodnie z nimi do ZM zalicza się insulinooporność, hiperinsulinemię, cukrzycę typu 2, otyłość brzuszną, upośledzoną tolerancje glukozy, obniżenie stężenia cholesterolu frakcji HDL, hipertriglicerydemię, nadciśnienie tętnicze oraz stan prozapalny i prozakrzepowy. Przedstawione definicje różnią się między sobą przede wszystkim wersją kryteriów rozpoznawczych ZM natomiast celem rozpoznania jest identyfikacja osób zagrożonych chorobami sercowo-naczyniowymi i objęcie ich wczesną prewencyjną opieką medyczną. (22) W definicji NCEP-ATP III nie ma insulinooporności. Natomiast znaczenie ma otyłość brzuszna ściśle powiązaną z opornością na insulinę. Wskaźnik ten uwzględnia obwód talii ( >102 cm u mężczyzn, a > 88 cm u kobiet), wartości te zaczerpnięto z wytycznych Narodowego Instytutu Zdrowia ( National Institute of Health), który w ten sposób definiuje otyłość centralną w górnym kwantylu wartości dla populacji ludności zamieszkującej Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i nie bierze pod uwagę różnic rasowych i etnicznych. Definicja ZM opracowanego przez NCEP-ATP III traktuje równoważnie warunki niezbędne do rozpoznania zespołu i mówi o spełnieniu minimum 3 warunków z 5 wymienionych, takich jak otyłość brzuszna, podwyższone stężenie triglicerydów, podwyższone ciśnienie krwi, podwyższone stężenia glukozy na czczo lub wcześniej rozpoznana cukrzyca typu 2 oraz obniżone stężenie cholesterolu frakcji HDL. Stosowanie kryteriów NCEP-ATP III ułatwia szybką i nieskomplikowaną diagnostykę ZM. Tabela 1: Kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego opracowane przez NCEP-ATP III Warunek niezbędny do rozpoznania ZM- występowanie co najmniej 3 z 5 wymienionych poniżej czynników: Otyłość centralna obwód talii-mężczyźni: >102 cm; kobiety: >88 cm Stężenie triglicerydów ≥150 mg/dl (≥ 1,7 mmol/L) Stężenie cholesterolu HDL- mężczyźni: <40 mg/dl (<1,04 mmol/L); kobiety: <50 mg/dl (<1,3 mmol/L) Ciśnienie tętnicze krwi: ≥ 130/85 mmHg Stężenie glukozy na czczo: ≥110 mg/dl (≥6,1mmol/L);lub rozpoznana cukrzyca Źródło: M. Pacholczyk i wsp.- Zespół metaboliczny. Część I: Definicje i kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego. Epidemiologia oraz związek z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy typu 2. Kolejną definicję, będącą modyfikacją kryteriów NCEP-ATP III wprowadziła grupa ekspertów z Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (International Diabetes Federation - IDF) uznając otyłość jako nadrzędne kryterium diagnostyczne i dodatkowo 2 z 4 kryteriów zawierających badanie stężenia triglicerydów, cholesterolu frakcji HDL, glukozy na czczo oraz obecność nadciśnienia tętniczego. Prostota diagnostyczna tej definicji rozpoznawania ZM jest głównym jej atutem. Kolejna istotna kwestia to fakt uwzględnienia różnic etnicznych i rasowych. Obniżono także dolny próg rozpoznawania zaburzeń metabolicznych w kierunku cukrzycy do stężenia glukozy na czczo do 100 mg/dl (ze 110 mg/dl w definicji NCEP ATP III). Tabela 2: Kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego opracowane przez IDF Warunek niezbędny do rozpoznania ZM: Otyłość centralna: obwód talii-mężczyźni: >94 cm; kobiety >80 cm w populacji europejskiej i wartości swoiste dla innych grup etnicznych. Jeżeli BMI wynosi >30 kg/m², pomiar obwodu talii nie jest konieczny do orzeczenia otyłości centralnej Co najmniej 2 z 4 wymienionych poniżej czynników: Stężenie triglicerydów ≥ 150 mg/dl(≥ 1,7 mmol/L) lub leczenie hipertriglicerydemii Stężenie cholesterolu HDL – mężczyźni: <40 mg/dl (< 1,04 mmol/L); kobiety: <50 mg/dl (< 1,3 mmol/L) lub leczenie niskiego stężenia HDL-C Ciśnienie tętnicze krwi: skurczowe ≥ 130 mmHg lub rozkurczowe ≥ 85 mmHg, lub leczenie wcześniej rozpoznanego nadciśnienia tętniczego Stężenie glukozy na czczo ≥100 mg/dl (5,6 mmol/l); lub wcześniej rozpoznana cukrzyca. Jeżeli stężenie glukozy na czczo ma wartość wyższą niż podana powyżej, wymagane jest przeprowadzanie doustnego testu tolerancji glukozy(OGTT), który nie jest niezbędny do orzeczenia zespołu metabolicznego Źródło: M. Pacholczyk i wsp. Zespół metaboliczny. Część I: Definicje i kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego. Epidemiologia oraz związek z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy typu 2. ZM jest jedną z najpoważniejszych przyczyn występowania cukrzycy typu 2, chorób serca i naczyń krwionośnych. Poznanie częstotliwości występowania ZM ma bardzo duże znaczenie kliniczne ze względu na pięciokrotne zwiększenie ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2 oraz dwukrotne zwiększenie zagrożenia chorobami układu krążenia u osób ze zdiagnozowanym zespołem. Ryzyko powikłań oraz zgonu w tej grupie jest bardzo duże. W zależności od stosowanej definicji ZM obserwuje się różnice w częstości występowania tej choroby. Jednak ocenia się, że w krajach rozwiniętych 2025% stanowią osoby w średnim wieku spełniające kryteria diagnostyczne ZM. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych w latach 1988-1994 w grupie 8814 osób obojga płci, wykazały, że ZM zdiagnozowany na podstawie kryteriów NCEP ATP III dotyczył około 24% Amerykanów i że częstotliwość zespołu wzrasta wraz z wiekiem badanych osób. Po 60. roku życia częstość ta wynosiła 40% (22). Dzięki badaniu NATPOL PLUS oraz WOBASZ uzyskano wyniki dotyczące występowania ZM w Polsce. Przeprowadzono ocenę według kryteriów NCEP-ATP III, a w badaniu wzięło udział 6894 kobiet i 6114 mężczyzn w wieki od 20 do 74 lat. Na podstawie uzyskanych danych stwierdza się, że ZM występuje u 6 milionów mieszkańców Polski, czyli średnio co 5 osoba ma stwierdzone to zaburzenie. Częstotliwość ta zwiększa się wraz z wiekiem i trend ten zaobserwowano szczególnie u kobiet. Badania przeprowadzone wśród populacji męskiej Warmii i Mazur pomiędzy grudniem 2014 r a grudniem 2016 roku wskazują, że ZM dotyczył około 45% badanych. Dodatkowo, podobnie jak wcześniej, zaobserwowano wzrost częstotliwości zespołu wraz z wiekiem badanych (3). Zbadano 631 mężczyzn w wieku od 19 do 82 lat i podzielono ich na 4 grupy wiekowe : < 30 lat, 30-47 lat, 48-64 lat oraz ≥ 65 lat. Dokonano pomiarów ciśnienia, stężenia glukozy oraz oznaczono lipidogram. Częstość ZM wynosiła w pierwszej grupie wiekowej 9,5%, w drugiej 38,1%, w kolejnej 53,2%, a w ostatniej 65,8% (37). Występowanie ZM stale wzrasta, badania z 2000 roku wskazywały na rozpowszechnienie ZM w USA na poziomie 32%. Niepokojące jest też zjawisko występowania zespołu metabolicznego wśród dzieci i młodzieży. Weiss i wsp. zaobserwowali, że w przedziale wiekowym 4-20 lat u dzieci i młodzieży z umiarkowaną otyłością częstotliwość występowania zaburzeń metabolicznych wynosi 38,7%, a z otyłością olbrzymią do 49,7%. Podobnie jak u osób dorosłych, u dzieci czynnikiem patogenetycznym w rozwoju tego zespołu jest insulinooporność. Nadrzędnym celem jest więc diagnozowanie i zapobieganie występowania ZM, a co za tym idzie powikłań związanych z układem sercowo-naczyniowym i z cukrzycą typu 2. Poza otyłością, ryzyko występowania zespołu metabolicznego zwiększają także takie czynniki jak menopauza, niski status ekonomiczno-społeczny, palenie papierosów, mała aktywność fizyczna i nieodpowiednia dieta, a w szczególności duże spożycie węglowodanów. 2.2.3 POWIKŁANIA W CUKRZYCY 2.2.3.1 WCZESNE POWIKŁANIA W CUKRZYCY Wczesne wykrywanie cukrzycy jest jednym z kluczowych zadań diagnostyki klinicznej ze względu na poważne powikłania cukrzycowe przypisywane niewyrównanej gospodarce węglowodanowej. Wczesnym markerem rozwoju cukrzycy jest stan zapalny związany w produkcją cytokin prozapalnych. I tak już przed pojawieniem się pełnoobjawowej cukrzycy mogą pojawić się nieodwracalne powikłania. Dzieje się tak dlatego, że znaczne wahania glukozy we krwi wpływają toksycznie na komórki śródbłonka naczyń, powodują poważne zmiany naczyniowe. W momencie rozpoznania cukrzycy część osób ma już za sobą przebyty ostry zespół wieńcowy czy udar mózgu (13, 27). Dzięki wytwarzanym substancjom rozkurczowym i skurczowym śródbłonek naczyniowy odgrywa znaczącą rolę w regulacji wzrostu komórek oraz ich napięcia. Śródbłonek zapewnia także płynność krwi oraz równowagę fibrynolityczną. Reguluje także proces krzepnięcia, a dzięki wytwarzanym cytokinom i cząsteczkom adhezyjnym bierze udział w procesie regulacji stanu zapalnego. Dysfunkcja śródbłonka naczyniowego indukowana ZM zwiększa aktywność prozakrzepową, upośledza fibrynolizę, zwiększa stres oksydacyjny oraz nasila dyslipidemię. Wysokie stężenie glukozy prowadzi do modyfikacji cząstek LDL i zwiększenia ich toksyczności dla śródbłonka. W cukrzycy dochodzi do zmniejszenia syntezy tlenku azotu i prostacykliny, natomiast zwiększa się wytwarzanie prostanoidów i endoteliny (substancja obkurczająca naczynia). Powikłania naczyniowe w cukrzycy są zapoczątkowane jeszcze przed ujawnieniem się objawów chorobowych i mogą się utrzymywać także po wyrównaniu gospodarki węglowodanowej. Oznacza to, że nawet krótko trwające, ale powtarzające się stany podwyższonego stężenia glukozy we krwi mogą rozpocząć rozwój nieodwracalnych zmian w sekwencji DNA. Proces ten nazywany jest „pamięcią metaboliczną”. Pamięć metaboliczna może zainicjować zmiany w ekspresji genów bez przekształceń strukturalnych DNA. Oznacza to, że następuje wprowadzenie nowych grup chemicznych do aktualnego materiału w jądrze białka strukturalnego na zasadzie metylacji czy acetylacji. W ten sposób zmiany epigenetyczne zapoczątkowane w jądrze komórkowym odpowiadają za zmiany funkcji komórki. Dezaktywują liczne sekwencje powtórzone, wyłączają drugi chromosom X w komórkach żeńskich, a także kontrolują procesy podziału i rozwoju komórek, czyli odpowiadają za tzw. remodeling tkanek i ich dojrzewanie (14). W badaniach na zwierzęcych liniach komórkowych wykazano, że kliniczna i biologiczna odpowiedź na hiperglikemię przetrwała pomimo powrotu do normoglikemii. Oznacza to, że indukowane są zmiany epigenetyczne modyfikujące DNA i histony, co jest przyczyną stałych zmian ekspresji genów i odczynu immunologicznego. Tak więc badania epidemiologiczne i kliniczne wykazuje, że przejściowa hiperglikemia występująca w przeszłości indukuje stałe zmiany nawet po wyrównaniu i przy właściwej kontroli glukozy w krwi także we wczesnym okresie występowania objawów (14, 20). Wiedza o zjawisku „pamięci metabolicznej” oraz powikłaniach metabolicznych w cukrzycy wskazuje na konieczność wczesnej diagnozy oraz intensywnego leczenia wszystkich postaci cukrzycy, co zmniejsza znacząco wystąpienie przewlekłych powikłań. Wyrównanie metaboliczne można osiągnąć między innymi poprzez zmiany żywieniowe i zoptymalizowanie wysiłku fizycznego. 2.2.3.2 PÓŹNE POWIKŁANIA W CUKRZYCY - MIKROANGIOPATYCZNE Późne powikłania w cukrzycy dzielimy na mikroangiopatyczne i makroangiopatyczne Podział ten jest zdeterminowany przez miejsce występowania zmian w organizmie. Powikłania mikroangiopatyczne występują w obrębie naczyń włosowatych oraz drobnych żył i tętnic, w wyniku zmian czynnościowych i morfologicznych i występują jedynie w cukrzycy. Nie u każdej osoby chorej na cukrzycę dochodzi do ich rozwoju. Zwiększone ryzyko dotyczy osób z nieuregulowaną glikemią oraz ze szczególnymi predyspozycjami genetycznymi, które na dzień dzisiejszy nie są modyfikowalne. Natomiast glikemia jest czynnikiem, na który można wpłynąć odpowiednią dietą, wysiłkiem fizycznym oraz lekami normoglikemizującymi. Dzięki modyfikowalnym metodom można uniknąć późnych powikłań lub spowodować opóźnienie ich występowania. Jednak dużym problemem w tym przypadku jest późna diagnoza cukrzycy, często w momencie występowania już poważnych zmian narządowych. Przeżywalność oraz wydłużenie życia osób chorych na cukrzycę powoduje, że w tej grupie pacjentów powikłania występują coraz częściej. Najczęstsze zmiany naczyniowe to retinopatia, zmiany w EKG, objawy niedokrwienne stopy, zaburzenia odruchów ścięgnistych lub zmian czucia (neuropatia), dusznica, chromanie przestankowe, zawał serca, udar czy przemijający atak niedokrwienny (Transient Ischemic Attack- TIA) (13, 27). Najczęściej występującym i najgroźniejszym powikłaniem cukrzycy jest neuropatia, ponieważ przyczynia się między innymi do rozwoju zespołu stopy cukrzycowej, co często kończy się amputacją nogi. Neuropatia objawia się także dolegliwościami w postaci upośledzenie czucia, drętwieniem kończyn, kurczem łydek, allodynią (przeczulica skóry) oraz bólem, który jest klasyfikowany w różnych stopniach nasilenia, od niewielkiego piekącego bólu z parestezją lub bez niej do skrajnie nasilonego, narastającego stałego bólu. Największą śmiertelność u osób z powikłaniami w cukrzycy powoduje neuropatia autonomiczna, która w swoim przebiegu wiąże się przede wszystkim ze zmniejszoną wrażliwością, wynikającą z uszkodzenia włókien adrenergicznych i cholinergicznych. Objawia się różnie w zależności od narządu, którego dotyczy. Cechy kliniczne neuropatii autonomicznej w układzie sercowonaczyniowym objawiają się tachykardią w spoczynku, niemym zawałem serca upośledzoną tolerancją wysiłku fizycznego, a w układzie pokarmowym zaburzeniami motoryki jelit w tym zaparciami i biegunką, które są szczególnie uciążliwe, gdy towarzyszą temu problemy nietrzymania stolca wynikające ze zmniejszonej wrażliwości odbytnicy lub niewydolności jej zwieracza. Kolejnymi cechami klinicznymi neuropatii w układzie pokarmowym są enteropatia przełyku oraz atonia żołądka. W układzie moczowo-płciowym występuje natomiast zaleganie moczu w pęcherzu moczowym, zaburzenia wydzielania śluzu (suchość pochwy) oraz upośledzenie erekcji. Zaburzenia wydzielania potu oraz ruchomości źrenic to objawy obwodowe neuropatii. Jednak najbardziej niebezpieczne są zaburzenia w odczuwaniu hipoglikemii, chorzy nie zauważają ostrzegawczych objawów związanych ze spadkiem glukozy tj. drżenie rąk, kołatanie serca, nadmierna potliwość czy niepokój, co uniemożliwia im podjęcie działań wyrównujących poziomu glukozy we krwi, a w konsekwencji może doprowadzić do śpiączki cukrzycowej, czy do śmierci chorego (13). Nefropatia cukrzycowa to kolejne powikłanie wynikające z uszkodzenia naczyń drobnych i występuje u około 40% chorych. Charakteryzuje się miażdżycą naczyń nerkowych, odmiedniczkowym zapaleniem nerek, szkliwieniem kłębuszków nerkowych oraz martwicą brodawek nerkowych. Dodatkowe czynniki predysponujące chorych na cukrzyce do nefropatii to nadciśnienie, schorzenia układu sercowo-naczyniowego, czy choroby nerek występujące w rodzinie. U większości chorych na cukrzycę nefropatia występuje w stanie utajonym. Objawy mikroalbuminurii ( wydalanie albumin 30-300 mg na dobę) oraz wzrostu ciśnienia tętniczego to początek niewydolności nerek. Niekontrolowana i nieleczona nefropatia cukrzycowa obniża znacznie filtrację kłębuszkową nerek, co w konsekwencji może doprowadzić do dializoterapii. Opóźnienie rozwoju niewydolności nerek jest możliwe dzięki wyrównanej glikemii oraz leczeniu nadciśnienia tętniczego ( u chorych na cukrzycę nie powinno przekraczać 130/80 mm Hg). Duży związek z nadciśnieniem tętniczym ma także retinopatia, inne powikłanie mikroangiopatyczne, które definiuje się jako przewlekłe uszkodzenie wzroku. Retinopatia cukrzycowa rozwija się prawie u wszystkich chorych na cukrzycę w różnym czasie i stopniu, a dotyczy przede wszystkim zmian w naczyniach włosowatych siatkówki oka. Czynniki, które wpływają na rozwój retinopatii cukrzycowej to czas trwania choroby (im dłużej trwa choroba, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia zmian) oraz wysoka wartość hemoglobiny glikowanej (HbA₁c). Inne istotne czynniki to wspomniane wcześniej nadciśnienie, okres pokwitania, podwyższone stężenie triglicerydów, ciąża, czynniki środowiskowe takie jak palenie papierosów czy genetyczne (rdzenni Amerykanie i osoby rasy czarnej). Regularne badania wzroku, pomimo braku objawów i monitorowanie zmian w rozpoznanej retinopatii pozwala na wczesne zastosowanie odpowiedniej strategii postępowania. Retinopatię dzielimy na prostą, gdy pojawiają się mikrotętniaki dna oka, punktowe wylewy do siatkówki lub wysięki twarde, retinopatię przedproliferacyjną która grozi rozwojem nowotworu naczyń oraz retinopatię proliferacyjną, gdy dochodzi już do nowotworzenia naczyń narządu wzroku w pobliżu nerwu wzrokowego oraz obwodzie siatkówki oka, co prowadzi do rozwarstwienia siatkówki, powoduje także utratę wzroku. Zaawansowana cukrzycowa choroba oka i makulopatia (pogrubienie siatkówki oka w okolicach plamki żółtej) wiążą się z utratą wzroku. W zaawansowanej cukrzycy występują także powikłania oczne mocno skorelowane z nieuregulowaną glikemią. Są to przemijające zaburzenia refrakcji, które objawiają się nieostrym widzeniem. Objawy te ustępują po wyrównaniu glikemii, ale mogą trwać nawet trzy miesiące. Z kolei zaćma pojawia się 7 razy częściej u osób z nieuregulowana glikemią i szybko postępuje prowadząc do ślepoty, natomiast jaskra występuje w postaci wtórnej i jest objawem charakterystycznym dla cukrzycy. 2.2.3.3 POWIKŁANIA MAKROANGIOPATYCZNE Późne powikłania makroangiopatyczne powodują zwiększenie ryzyka chorób naczyniowo-sercowych, które są najczęstszą przyczyną zgonów. U osób z cukrzycą ryzyko wystąpienia zawału jest nawet czterokrotnie większe niż u osób niemających zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Cukrzyca przyspiesza także wystąpienie kolejnego incydentu sercowo-naczyniowego i dotyczy to co siódmego chorego. Powikłania makroangiopatyczne dotyczą chorób takich jak: zawał mięśnia sercowego, udar mózgu oraz miażdżyca tętnic obwodowych. Zmiany miażdżycowe prowadzą do zwężenia ścian naczyń krwionośnych w całym organizmie i są wynikiem stanów zapalnych i uszkodzeń ścian tętniczych. Zaburzenia gospodarki węglowodanowej przyspieszają proces zmian miażdżycowych i co za tym idzie wzrasta ryzyko zawału mięśnia sercowego. Niekorzystny wpływ na powikłania makroangiopatyczne mają też występujące powikłania mikroangiopatyczne, a szczególnie nefropatia cukrzycowa powodująca zwiększenie ciśnienia tętniczego oraz retinopatia cukrzycowa (12, 13, 27). Choroba niedokrwienna serca u osób chorych na cukrzycę jest diagnozowana w odrębny sposób niż u osób zdrowych. Wynika to z faktu, że obserwuje się odmienne lub skąpe objawy niedokrwienia mięśnia sercowego, wczesny początek występowania (brak różnic wiekowych czy płciowych w zapadalności), gorszą adaptację po zawale, oraz kumulację pozostałych czynników ryzyka (nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, mikroabuminuria) związanych z mikroangiopatią. U 30% chorych na cukrzycę występuje zjawisko niemego klinicznie niedokrwienia. Oznacza to, że osoba chora nie odczuwa charakterystycznego bólu wieńcowego i wiąże się to z wcześniej opisaną neuropatią autonomiczną, która powoduje nieprawidłową adaptację układu krążenia do wysiłku. Tylko badania elektrokardiograficzne podczas próby wysiłkowej oraz EKG spoczynkowe są obiektywnym wykładnikiem objawów niemego klinicznie niedokrwienia mięśnia sercowego. Obniżenie ciśnienia tętniczego, zmiana stylu życia poprzez zmianę nawyków żywieniowych oraz wprowadzenie regularnego wysiłku fizycznego oraz odpowiednia farmakoterapia są jednym z głównych zaleceń terapeutycznych dla osób chorych na cukrzyce. Dieta obniżająca stężenie lipidów we krwi oraz normalizująca stężenia glukozy oraz odpowiednio dobrane leki to najważniejsza prewencja wystąpienia powikłań makronaczyniowych. Pomimo wielu badań patomechanizm powikłań cukrzycowych nie został do końca poznany. Istnieją natomiast tezy oparte na obserwacjach i tłumaczące mechanizmy powikłań cukrzycowych. Jedną z nich jest wymieniane również w tej pracy podwyższone stężenie glukozy we krwi, które powoduje aktywacją szlaku poliolowego. Jest to szlak przemian niezależny od insuliny, w którym pod wpływem reduktazy aldozy, dochodzi do przemiany glukozy w sorbitol. W końcowym efekcie prowadzi to do zmniejszenia stężenie glutationu i zwiększenia toksycznego działania wolnych rodników, zaburzenia funkcji śródbłonka, zwiększenia agregacji płytek krwi, nasilenia stresu oksydacyjnego i powstania końcowych produktów glikacji (20). W czynnikach powikłań cukrzycowych opisywane jest także zjawisko „pamięci metabolicznej”, które opisuje patomechanizm działania wczesnych zaburzeń glikemii i wpływ na późniejsze powikłania w cukrzycy. Zaburzenia poziomu glukozy nawet w początkowych stadiach cukrzycy powodują nieodwracalne zmiany w organizmie chorego, co stanowi istotną różnicę w późniejszym leczeniu, ponieważ wpływ tych zaburzeń jest widoczny nawet po wielu latach wyrównanej glikemii. Oznacza to, że wyrównanie poziomu glukozy we krwi jest ważne na każdym etapie choroby, gdyż ma wpływ na późne powikłania cukrzycowe. Zjawisko „pamięci metabolicznej” zmusza także do jak najwcześniejszej diagnozy choroby, corocznych badań, ponieważ w nierozpoznanej cukrzycy powikłania mogą pojawiać się wcześniej niż sama choroba i prowadzić do nieodwracalnych, wielonarządowych zmian. 2.3 ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA OSÓB Z CUKRZYCĄ Zalecenia kliniczne Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) z 2018 roku określają wyraźnie wskazania do zastosowania diety jako terapii behawioralnej w leczeniu cukrzycy. W najnowszych zaleceniach klinicznych dotyczących postępowania u chorych na cukrzycę opracowanych przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne w 2018 roku jako terapię behawioralną wymienia się przede wszystkim prawidłowe żywienie. Ma ono znaczenie zarówno w prewencji i ogólnej poprawie zdrowia, ale także w leczeniu przewlekłych powikłań cukrzycowych. Najważniejsze rekomendacje mówią o edukacji w zakresie prawidłowego żywienia w cukrzycy przez osoby do tego uprawnione oraz, że szczegółowe zalecenia dietetyczne powinny być ustalane indywidualnie dla każdego pacjenta i powinny uwzględniać jego zapotrzebowanie kaloryczne. U osób z cukrzycą typu 1 niezbędne jest szkolenie z zakresu szacowania ilości insuliny podawanej przed posiłkiem w stosunku do odpowiedniej ilości spożywanych węglowodanów, ponieważ to one determinują okołoposiłkowe zapotrzebowanie na insulinę. Ogólne zalecenia dietetyczne maja na celu uzyskanie i utrzymanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi, właściwego stężenia lipidów i lipoprotein, optymalnych wartości ciśnienia tętniczego oraz prawidłowej masy ciała. Leczenie dietetyczne powinno obejmować indywidualne wskazówki i zalecenia. Ustalona dla danej osoby całkowita kaloryczność diety oraz poszczególnych posiłków, uwzględniająca wiek, aktualną masę ciała, wzrost oraz aktywność fizyczną, może zostać obniżona w stosunku do zapotrzebowania w celu normalizacji masy ciała u osób z nadwagą lub otyłością. Redukcja masy ciała powinna odbywać się systematycznie i umożliwiać choremu powolną utratę masy ciała (0,5 kg-1 kg na tydzień) (11). Dieta powinna uwzględniać odpowiednie proporcje makroskładników oraz odpowiedni skład w celu spełnienia zapotrzebowania na mikroskładniki w tym witaminy i minerały. Utrata już około 5% masy ciała w stosunku do masy wyjściowej ma wpływ na poprawę kontroli glikemii (32). Strategia prowadzenia terapii dietetycznej u chorych z cukrzycą obejmuje kilka elementów. Pierwszym z nich jest ocena dotychczasowego sposobu żywienia pacjenta, która pozwala na diagnozę żywieniową oraz ustalenie celu i założeń interwencji dietetycznej, która może być skuteczna w formie poradnictwa grupowego lub indywidualnego. Ważnym elementem jest też monitorowanie stosowanych zaleceń dietetycznych oraz sposobu żywienia, a następnie ocena efektów terapii i ewentualna korekta założeń diety, szczególnie gdy założony cel nie został osiągnięty (28,32). Przestrzeganie zasad prawidłowego żywienia oraz kontrola wielkości porcji zwyczajowo spożywanej, a szczególnie zawartych w niej węglowodanów (w tym cukrów prostych) ma dla osób chorych na cukrzycę najważniejsze znaczenie, podobnie jak regularność spożywanych posiłków. Nie zaleca się długotrwałego stosowania diet o zaniżonej kaloryczności poniżej PPM oraz głodówek. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne szczegółowo określa zalecenia udziału makro i mikroskładników w diecie osób z cukrzycą. Skład diety opiera się na indywidualnym ustaleniu ilości węglowodanów w diecie, który powinien wynosić około 45% zapotrzebowania kalorycznego. W przypadku, gdy węglowodany pochodzą z produktów o niskim indeksie glikemicznym i przy dużym udziale błonnika, ich zawartość procentowa w dobowej podaży kalorycznej może wzrosnąć do 60%. Wyższy udział węglowodanów w diecie jest szczególnie wskazany u osób o dużej aktywności fizycznej. Natomiast u osób z niską aktywnością fizyczną, dozwolona jest zaniżona ilość węglowodanów nawet poniżej 45% podaży kalorii. W wyjątkowych sytuacjach dopuszcza się nawet procentowy udział węglowodanów w ilości 25%. Podkreśla się jednak, stan taki nie może trwać zbyt długo. Zalecanym źródłem węglowodanów w diecie są przede wszystkim pełnoziarniste produkty zbożowe z indeksem glikemicznym poniżej 55. Produkty zawierające cukry proste (jedno i dwucukry) powinny zostać ograniczone do minimum, co oznacza, że ograniczeniu podlegają przede wszystkim cukry dodane, czyli cukier i słodycze, miód oraz soki i napoje owocowe. Dzienne spożycie fruktozy nie powinno przekraczać 50 g i nie zaleca się spożywania fruktozy jako zamiennika cukru, pomimo, że ma niższy indeks glikemiczny niż glukoza. Często fruktoza występuje w postaci syropu fruktozowo-glukozowego dodawanego do wielu produktów, dlatego ważna jest edukacja pacjentów w kwestii czytania etykiet produktów. Badania wskazują, że syrop fruktozowo-glukozowy ma niekorzystny wpływ na rozwój otyłości, cukrzycy typu 2 i zaburzeń gospodarki lipidowej (23). Także podaż owoców w diecie powinna być ściśle kontrolowana. Substancje słodzące w formie słodzików nie wpływają lub mają nieznaczny wpływ na glikemię poposiłkową, ale ich spożycie budzi wiele kontrowersji, dlatego stosowanie ich wyznacza się według dziennego wskaźnika spożycia. PTD zaleca nie przekraczanie dawek zalecanych przez producenta. Minimalna dzienna ilość błonnika powinna wynosić 25 g lub 15 g/1000 kcal diety. Źródłem błonnika powinny być produkty zbożowe pełnoziarniste w 2 porcjach dziennie oraz w 3 porcjach warzyw bogatych w błonnik. W przypadku, gdy nie ma możliwości podaży wystarczającej ilości błonnika w diecie, należy wprowadzić suplementację błonnika (szczególnie jego frakcji rozpuszczalnych w wodzie). Udział błonnika w diecie ma szczególne znaczenie, ponieważ zapobiega wahaniom stężenie glukozy we krwi, zmniejsza stężenie triglicerydów oraz cholesterolu, opóźnia wchłanianie węglowodanów, zwiększa uczucie sytości oraz zapobiega zaparciom przy odpowiedniej podaży płynów. Zalecenia spożycia tłuszczów w diecie osób z cukrzycą kształtują się podobnie jaki u osób zdrowych i wynoszą od 25% do 40% dziennego zapotrzebowania kalorycznego. Dodatek tłuszczów do posiłków spowalnia wchłanianie glukozy, ale należy pamiętać, że ich zbyt wysoka podaż prowadzi do nadwagi i otyłości, ze względu na dużą gęstość energetyczną. Dlatego w praktyce duże znaczenie ma nie tylko ilość, ale także jakość tłuszczu. Przy wyższym spożyciu tłuszczu w codziennej diecie ważne są proporcje poszczególnych rodzajów kwasów tłuszczowych w diecie. Zalecenia PTD wskazują, że udział tłuszczów nasyconych nie powinien przekraczać 10% wartości energetycznej diety, natomiast jednonienasyconych powinien zapewnić do 20% wartości energetycznej diety. Tłuszcze wielonienasycone zalecane są w ilości od 6% do 10% wartość energetycznej diety. Zawartość cholesterolu w diecie uzależniona jest od ilości stężenia cholesterolu frakcji LDL w osoczu krwi. I tak u osób z podwyższonym stężeniem LDL, czyli ≥100 mg/dl ( ≥2,6 mmol/l) ilość cholesterolu w diecie należy zmniejszyć poniżej 200 mg/dobę, u pozostałych spożycie w diecie nie powinno przekraczać 300 mg na dobę. Wpływ na stężenie cholesterolu LDL ma również udział tłuszczów nasyconych, dlatego należy zmniejszyć ich ilość zastępując węglowodanami z niskim indeksem glikemicznym lub tłuszczami jednonienasyconymi. Ważne w diecie osób z hipercholesterolemią jest wprowadzenie żywności zawierającej sterole ( stanole) roślinne w ilości od 2 do 3 g na dobę oraz obniżenie spożycia izomerów trans kwasów tłuszczowych. Ilość białka w diecie osób chorych na cukrzycę ustala się indywidualnie i tak jak przy określaniu ilości poprzednich makroskładników duże znaczenie ma ogólny stan zdrowia pacjenta oraz choroby towarzyszące. PTD rekomenduje spożycie białka na poziomie zbliżonym do spożycia osób zdrowych tj. 15-20% ( czyli około 1-1,5 g/kg masy ciała na dobę). Zaznacza także, że nie ma dowodów na niekorzystny wpływ diety bogatobiałkowej u osób z cukrzycą, dlatego u chorych z nadmierną masą ciała, gdy stosowana jest dieta niskokaloryczna podaż białka może wynosić nawet 20-30% kaloryczności diety. Ilość białka w diecie należy zmniejszyć do 0,8-1 g/kg masy ciała u osób z przewlekłą chorobą nerek. Nie ma wskazań co do udziału białka zwierzęcego do roślinnego, jednak rekomendacje mówią, że u niektórych chorych korzystne może być zwiększenie ilości białka roślinnego kosztem zwierzęcego (11). Witaminy i mikroelementy nie powinny być suplementowane u osób u których nie stwierdzono niedoborów, gdyż dieta dostarcza wszystkie niezbędne składniki, wyjątek stanowi witamina D3, którą należy suplementować zgodnie z zaleceniami jak u osób zdrowych oraz kwas foliowy, szczególnie u kobiet w ciąży dostarczany powinien być wraz z suplementacją w ilości 400 µg/dzień. Spożycie alkoholu przez osoby chore na cukrzyce nie jest zalecane i przestrzeganie pacjentów przed konsekwencjami związanymi z niedocukrzeniem jest jednym z ważniejszych elementów edukacji żywieniowej. Dopuszcza się spożycie czystego alkoholu etylowego w ilości nie większej niż 20 gram na dobę przez kobiety oraz 30 gram na dobę przez mężczyzn. Większa ilość spożytego alkoholu, szczególnie bez posiłku, hamuje uwalnianie glukozy z wątroby i zwiększa możliwość hipoglikemii. Alkohol jest szczególnie nie wskazany u osób z powikłaniami cukrzycowymi w tym dyslipidemią, neuropatią czy zapaleniem trzustki (28,32). Sól kuchenna pochodząca z wszystkich źródeł tj. także zawarta w chlebie, wędlinach oraz dodana podczas obróbki termicznej (gotowanie ryżu, makaronu) nie powinna przekraczać 5 g na dobę. U osób z nadciśnieniem tętniczym zaleca się dodatkowe restrykcje związane ze zmniejszonym spożyciem soli. PTD rekomenduje dietę DASH jako skuteczną we wspomaganiu leczenia nadciśnienia w cukrzycy. 3 CEL PRACY Odpowiednia dieta jest istotnym i jednym z najważniejszych czynników wspomagających utrzymanie normoglikemii wśród osób z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej. Określone nawyki żywieniowe tych osób są zdeterminowane przez wiele czynników: m.in. przez zwyczaje żywieniowe, dostępność produktów żywnościowych, uwarunkowania kulturowe i czynniki socjoekonomiczne oraz wpływ religii czy etnicznych zachowań. Do podstawowych zaleceń żywieniowych osób chorych na cukrzycę zalicza się przede wszystkim regularne przyjmowanie posiłków. Posiłki powinny być indywidualnie komponowane według zaleceń jakościowych i ilościowych, z produktów, które należą do głównych grup żywnościowych oraz w taki sposób, aby zaspokajały potrzeby energetyczne organizmu. Złe nawyki lub zwyczaje żywieniowe z czasem doprowadzają do pogorszenia stanu zdrowia oraz do zmniejszenia sprawności fizycznej i psychicznej. Niekorzystne, ale typowe zwyczaje żywieniowe to niewłaściwy skład, wielkość i rozkład posiłków spożywanych w ciągu dnia. Płeć jest ważną zmienną, która wyjaśnia postawy wobec żywności i żywienia oraz zachowań żywieniowych, dlatego ważne jest poznanie i zgłębianie ich, aby w przyszłości zapobiegać chorobom dietozależnym, a szczególnie cukrzycy. Podstawowym celem pracy jest uzyskanie informacji na temat różnic w sposobie odżywiania kobiet i mężczyzn chorych na cukrzycę typu 2. Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie: Czy preferencje żywieniowe kobiet i mężczyzn z zaburzeniami metabolicznymi węglowodanów są istotnie? Czy odbywa się realizacja podstawowych zaleceń dietetycznych w cukrzycy typu 2? Kto częściej popełnia błędy żywieniowe kobiety czy mężczyźni? Postawiono także szczegółowe pytania badawcze, aby uściślić problem: − Czy kobiety i mężczyźni mają podobne nawyki żywieniowe? − Czy spożywają podobne produkty i ze zbliżona częstotliwością? - Czy preferencje żywieniowe do konkretnych grup produktów są podobne czy różnią się znacznie? - Czy choroba determinuje zmiany żywieniowe z podziałem na płeć? Ważna wydaje się odpowiedź czy osoby znając konsekwencje i powikłania związane z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej rezygnują z niedozwolonych produktów spożywczych. Odpowiedzi na zadane pytania mogą posłużyć przede wszystkim do przekonania osób chorych oraz zagrożonych cukrzycą do zmiany jadłospisu i sposobu żywienia na zalecane przez dietetyków i Polskie Towarzystwo Diabetologiczne. Postawione pytania mają wykazać, że hipoteza mówiąca o różnicach w prowadzonej diecie między kobietami a mężczyznami jest znaczna oraz diagnostyka w kierunku wykrycia chorób jest skuteczniejsza u kobiet. Hipoteza zakłada także, że to kobiety częściej przestrzegają zaleceń dotyczących żywienia oraz że stosowały dietę z ograniczeniem cukru w chwili zdiagnozowania cukrzycy. Zakłada też, że kobieta z racji pełnienia funkcji w społeczeństwie jako osoba zajmująca się przygotowaniem posiłków będzie planowała posiłki według zasad uwzględniających własne preferencje żywieniowe i przyjmując tą teorię będą one zgodne z zasadami zdrowej diety wyznaczonej przez PTD i dietetyków. Mężczyzna, rzadziej zajmujący się kwestią żywienia w domu, częściej zjada to co jest zakupione i przygotowane przez partnerkę. Jeżeli ta hipoteza się potwierdzi to edukacja żywieniowa osób z cukrzycą powinna również dotyczyć pozostałych członków gospodarstwa domowego, w celu ograniczenia odstępstw od diety przez osobę chorą na cukrzycę. 4 MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badanie przeprowadzono w okresie od kwietnia do czerwca 2018 r. W badaniu uczestniczyły 64 osoby, u których stwierdzono zaburzenia metabolizmu węglowodanów, w tym 32 kobiety i 32 mężczyzn. Badane osoby były w wieku od 28 do 80 lat, mediana wieku badanych wyniosła 62,5 roku w tym kobiet 54 lata, a mężczyzn 64 lata, mediana BMI badanych to 33 kg/m2. Respondenci odpowiadali na pytania zawarte w kwestionariuszu w wersji elektronicznej i drukowanej. Wersja drukowana wypełniana była w placówce opiekuńczej w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz w Centrum Medycznym Medicome w Oświęcimiu, a internetowa wersja przez osoby z grupy „CUKRZYCA” i „CUKRZYCA 24”, gdzie zgromadzone są osoby z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów na portalu społecznościowym. Osoby badane nie były zobowiązane do wypełniania części z wynikami badań, natomiast pozostałe odpowiedzi na pytania zawarte w badaniu były obowiązkowe. Pytania dotyczące częstotliwości i sposobu żywienia opierały się częściowo o kwestionariusz do badania poglądów i zwyczajów żywieniowych wersja 1.1 komPAN pod redakcja prof. dr hab. Jana Gawęckiego, a w pozostałej części o kwestionariusz w wersji 1.2. W części ankiety dotyczącej wieku, masy ciała i wzrostu, dodano pytania dotyczące wyników badań związanych z cukrzycą, czyli stężenia glukozy na czczo, poziomu hemoglobiny glikowanej, stężenie cholesterolu całkowitego oraz z podziałem na frakcje HDL i LDL, a także stężenie triglicerydów we krwi. W tej części ankiety, a szczególnie w pytaniu: „Czy miałeś(-aś) wykonane badanie pomiaru poziomu cukru przed zdiagnozowaniem cukrzycy” można było udzielić jednej odpowiedzi z trzech możliwych wersji do wyboru tj. „tak”, „nie” oraz „nie pamiętam”. Dodatkowo obrazowało to ilość osób, które mogły mieć zaburzenia metabolizmu węglowodanów, ale o tym nie wiedziały, ponieważ nie miały wykonywanych badań w tym kierunku. Pytanie „Jak długo trwał okres przedcukrzycowy?” informuje też czy osoba była zorientowana, że zaburzenia metabolizmu węglowodanów u niej występują i w związku z tym mogła podjąć działania w kierunku stabilizacji poziomu glukozy poprzez odpowiednią dietę oraz wysiłek fizyczny. Drugą ważna informacją wynikająca z ankiety jest jak długo osoba badana wie, że ma zaburzenia poziomu glukozy i czy to wpływa na jej sposób odżywiania. Dotyczyły tej kwestii dwa pytania: „ Jak długo trwał okres przed cukrzycowy?” oraz „Proszę podać jak dawno zdiagnozowano u Pana/Pani cukrzycę?” Także ważną informacją jest kto częściej wykonuje badania przesiewowe w kierunku zaburzeń poziomu glukozy- kobieta czy mężczyzna. Pytania z drugiej części ankiety dotyczące sposobu żywienia i częstotliwości spożycia zostały dobrane w taki sposób, aby odpowiedzi pozwoliły wyłonić ilość osób odżywiających się zgodnie z aktualną wiedzą co do zdrowego jadłospisu dla osób z zaburzeniami węglowodanów oraz ilość osób z podziałem na płeć odżywiających się niezgodnie z tymi zasadami. Uwzględniono więc w ankiecie pytania o liczbę i regularność posiłków, o spożycie warzyw w tym także warzyw strączkowych i owoców, produktów zbożowych pełnoziarnistych, mięsa w tym udział ryb, jaj i wędlin, nabiału oraz tłuszczów. Analiza spożycia tłuszczów obrazuje prozdrowotny udział tłuszczów roślinnych oraz antyzdrowotnych tłuszczów zwierzęcych. Pozostałe pytania dotyczą niezdrowych zasad codziennej diety do jakich zaliczono spożycie słodyczy i cukru jako dodatku do kawy czy herbaty, spożycia napoi gazowanych typu Coca-Cola czy Pepsi, spożycia produktów wysokoprzetworzonych w tym gotowych dań oraz produktów fast food. Do niezdrowych nawyków włączono też odpowiedzi co do podjadania pomiędzy posiłkami, sposobu obróbki termicznej potraw oraz częstotliwości spożycia alkoholu. Ankieta zawierała 56 pytań, pierwsza część 17, a druga 39 z czego większość pytań opierało się o 6 stopniową skalę odpowiedzi: „Nigdy”, 1-3 razy w miesiącu”, „raz w tygodniu”, „kilka razy w tygodniu”, „raz dziennie”, „kilka razy w ciągu dnia”. Pozostałe 6 pytań drugiej części ankiety zawierało także odpowiedzi jednokrotnego wyboru, ale precyzujące ilość ( pytanie o ilość posiłków w ciągu doby, ilość szklanek wypijanych płynów) rodzaj ( rodzaj wody czy gazowana czy nie, czy z dodatkami smakowymi, rozdaj tłuszczu do smażenia potraw) lub o sposób słodzenia gorących napojów. Wybranie pytań opracowanych przez zespół specjalistów pod redakcja prof. dr hab. Jana Gawęckiego miało na celu precyzyjne porównanie własnych wyników badań z innymi wynikami badań prowadzonymi w latach poprzednich wśród osób zdrowych i chorych w populacji polskiej. Analizę statystyczną wykonano w programie Excel z wykorzystaniem testu chi2 ( na poziomie istotności α=0,05) 5 5.1 WYNIKI BADAŃ POMIARY ANTROPOMETRYCZNE W pierwszej części ankiety osoby badane podawały swój wzrost, masę ciała, obwód brzucha, mierzony w okolicach pępka oraz wiek. Średni wiek osób badanych wyniósł 59 lat w tym 56 lat dla kobiet i 62 lata dla mężczyzn, Tabela 3: Wiek i BMI badanych osób Mediana średnia Wiek u badanych (lata) 62,5 59 Wieku kobiet (lata) 54 56 Wieku mężczyzn (lata) 64 62 BMI badanych ( kg/m2) 33 33 BMI kobiet (kg/m2) 32 32 BMI mężczyzn ( kg/m2) 34 34 Źródło: badania własne Poniżej przedstawiono wiek osób badanych z podziałem na płeć wykres nr 1 Wykres 1: Wiek badanych z podziałem na płeć. Źródło: badania własne Większość badanych osób jest w wieku od 60 do 80 lat, w tym 21 mężczyzn i 14 kobiet. Mediana wieku wynosi 62,5 roku. Liczba badanych osób rośnie wraz z wiekiem, co odpowiada danym o zachorowalności na cukrzycę typu 2 i wykrywalności tej choroby w Polsce i na świecie. Z chorobą również koreluje wzrost otyłości, co ukazuje tabela nr 4 zawierająca BMI osób badanych z podziałem na płeć oraz z uwzględnieniem median wieku Tabela 4: Wskaźnik BMI z podziałem na płeć z uwzględnieniem median wieku badanych osób K BMI M S MEDIANA MEDIANA MEDIANA z wiek z wiek z wiek Norma Płeć L osoby Płeć L osoby płeć osoby nadwaga 7 63 5 64 12 63,5 BMI 4 65 0 0 4 65 Otyłość 21 53 27 64 48 60,5 Ogółem 32 54 32 64 64 62,5 norma Źródło: badania własne, Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wskaźnik BMI to współczynnik powstały przez podzielenie masy ciała w kilogramach przez kwadrat wysokości ciała w metrach, klasyfikowany z uwzględnieniem wartości: norma: 18,5 do 24,90 kg/m2, nadwaga: od 25 do 29.99 kg/m2 i otyłość: powyżej 30 kg/m2. Badane osoby w większości przypadków miały otyłość (48 osób badanych) i mediana wieku 60,5 roku, BMI w normie miały 4 kobiety, a nadwagę miało 12 osób z medianą wieku 63,5 roku. Wykres 2: Ilość badanych kobiet i mężczyzn liczbowo i procentowo z uwzględnieniem BMI. Źródło: Badania własne 5.2 DIAGNOSTYKA ZABURZEŃ METABOLICZNYCH WŚRÓD BADANYCH ORAZ ZMIANY MASY CIAŁA Aby uzyskać informacje na temat czasu trwania okresu przed cukrzycowego badanym zadano pytania związane z początkami zaburzeń metabolicznych. Zapytano ile osób miało wykonywane badanie poziomu glukozy we krwi oraz czy widoczne były zmiany masy ciała mogące sugerować istniejący problem zdrowotny. Tabela nr 5 przedstawia, ile osób biorących udział w badaniu stosowało dietę z ograniczeniem cukrów przed zdiagnozowaniem u nich pełnoobjawowej cukrzycy, z założeniem, że badania przesiewowe w kierunku zaburzeń poziomu glukozy były wykonywane. Tabela 5: Stosowanie diety z ograniczeniem cukru u osób badanych z podziałem na płeć oraz z uwzględnieniem wykonywanych badań. Przed cukrzycą była stosowana dieta z ograniczenie m cukru Wykonywane badania poziomu cukru przed zdiagnozowanie m cukrzycy K M S L % L % L % nie 14 44% 6 19% 20 31% nie pamiętam 8 25% 12 38% 20 31% tak 5 16% 10 31% 15 23% 27 84% 28 88% 55 86% nie 1 3% 0% 1 2% nie pamiętam 1 3% 1 3% 2 3% tak 3 9% 3 9% 6 9% Tak – łącznie 5 16% 4 13% 9 14% Ogółem 32 100% 32 100% 64 100% Nie Nie – łącznie Tak Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Badane osoby w większości nie stosowały diety z ograniczeniem cukrów przed zdiagnozowaną cukrzycą ( 86% ankietowanych) bez względu na płeć. Badania poziomu glukozy w ramach prewencji miało wykonywane jedynie 23% osób, w tym 31% mężczyzn i 16% kobiet niestosujących diety z ograniczeniem cukrów prostych. Natomiast wśród osób stosujących zalecaną dietę w prewencji cukrzycy, a było ich łącznie 14% badanych, stosowało dietę 9% w równym podziałem na kobiety i mężczyzn, wszystkich biorących udział w ankiecie. 5.3 NAWYKI I ZWYCZAJE ŻYWIENIOWE OSÓB ANKIETOWANYCH Kolejne pytania mają na celu uzyskanie odpowiedzi związanych z kwestią nawyków żywieniowych ankietowanych osób oraz wykazanie różnic charakterystycznych dla danej płci. Pory i częstotliwość posiłków mają duży wpływ na wahania stężenia insuliny oraz wzrost czy spadek poziomu glukozy we krwi u osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów. Kwestia ilości posiłków w ciągu dnia została przedstawiona w tabeli nr 6. Tabela 6: Ilość posiłków spożywanych w ciągu doby z podziałem na płeć badanych Ilość posiłków K K% M M% S S% w ciągu dnia 1 posiłek 1 3% 0 0% 1 2% 2 posiłki 0 0% 3 9% 3 5% 3 posiłki 5 16% 19 59% 24 38% 4 posiłki 14 44% 8 25% 22 34% 5 posiłków 12 38% 2 6% 14 22% 32 50% 32 50% 64 100% Lub więcej Ogółem Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wyniki badań dowodzą, że większość mężczyzn (59%) zjada dziennie 3 posiłki, natomiast większość kobiet (44%) wybiera 4 posiłki dziennie lub 5 posiłków ( 38%). Występują znaczące różnice między badanymi kobietami a mężczyznami w ilości spożywanych posiłków na co wskazuje chi test ( 0,0008054184679) Regularne spożywanie posiłków jest częścią zaleceń żywieniowych w cukrzycy. Stałe pory posiłków oraz przyjmowanych leków znacząco wpływają na poziom glukozy i zapobiegają wahaniom jej poziomu we krwi. Dlatego kolejne pytanie zadane respondentom dotyczyło stałości pór posiłków, a w tabeli nr 7. uwzględniono wyniki. Tabela 7: Spożywanie posiłków o stałych porach dnia Posiłki o stałych K K% M M% S S% porach Nie 8 25% 11 34% 19 30% Tak, ale niektóre 15 47% 10 31% 25 39% Tak, wszystkie 9 28% 11 34% 20 31% Ogółem 32 50% 32 50% 64 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Na podstawie danych z tabeli nr 7 można wnioskować, że 31% badanych osób regularnie spożywa posiłki w tym większość mężczyzn (34%), kobiety natomiast spożywają posiłki o stałych porach, ale tylko niektóre posiłki (47%), znaczna część respondentów odpowiedziała, że nie je o stałych porach (30%). Kolejne pytanie dotyczyło pojadania pomiędzy posiłkami, ponieważ większość osób nie traktuje przekąsek jako formy posiłku. Dlatego kolejne pytanie skierowane do ankietowanych dotyczyło częstotliwości pojadania pomiędzy posiłkami. Tabela 8: Częstotliwość pojadania pomiędzy posiłkami Częstotliwość K K% M M% S S% 4 13% 0 0% 4 6% 6% 3 9% 5 8% 9% 3 9% 6 9% 28% 11 34% 20 31% 8 25% 5 16% 13 20% razy 6 19% 10 31% 16 25% 100% 32 100% 64 100% pojadania pomiędzy posiłkami Nigdy 1-3 razy 2 w tygodniu Raz w tygodniu Kilka 3 razy 9 w tygodniu Raz dziennie Kilka w ciągu dnia Ogółem 32 Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Przedstawione wyniki badań dowodzą, że jedynie 6% respondentów nie pojada pomiędzy posiłkami i są to kobiety. Rzadko (raz w tygodniu i 1-3 razy w miesiącu) podjada 17% badanych. 5.4 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA POSZCZEGÓLNYCH PRODUKTÓW SPOŻYWCZYCH Według zaleceń zawartych w Piramidzie Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej z 2016 roku, która jest zmodyfikowana zgodnie z zaleceniami WHO, w zdrowym modelu żywienia podstawą są warzywa i owoce, z uwzględnieniem, że warzywa stanowią 2/3 proporcji zapotrzebowania a owoce 1/3. Tabela 9: Spożycie warzyw w diecie Spożycie warzyw K M S K% M% S% Kilka razy w ciągu dnia 17 14 31 53% 44% 48% Kilka razy w tygodniu 7 9 16 22% 28% 25% Raz dziennie 8 8 16 25% 25% 25% 1 1 3% 2% 32 64 100% 100% Raz w tygodniu Ogółem 32 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Częstotliwość spożycia warzyw wśród kobiet jest nieznacznie większa, ponieważ 53% ankietowanych kobiet i 44% mężczyzn deklaruje, że warzywa są spożywane kilka razy dziennie, natomiast minimum raz dziennie spożywa warzywa 25% kobiet i mężczyzn. Owoce szczególnie sezonowe i świeże są niezbędnym składnikiem odżywczym, bogatym w witaminy, błonnik i cenne antyoksydanty. Owoce podobnie jak warzywa stanowią podstawę zdrowego jadłospisu i powinny być spożywane codziennie, jednak w ilości nie przekraczającej 200 g. Tabela 10: Spożycie owoców wśród badanych osób Spożycie owoców K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 1 4 5 3% 13% 8% kilka razy w ciągu dnia 7 6 13 22% 19% 20% Kilka razy w tygodniu 8 10 18 25% 31% 28% 2 2 6% 3% Nigdy Raz dziennie 14 5 19 44% 16% 30% Raz w tygodniu 2 5 7 6% 16% 11% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Do prawidłowego odżywiania można zaliczyć spożycie owoców kilka razy dziennie, raz dziennie i kilka razy w tygodniu i taką ilość deklarowało 78% badanych, w tym 91% kobiet i 66% mężczyzn. Wynik ten pokazuje, że owoce są produktem, po który częściej sięgają ankietowani w porównaniu do warzyw. Jednak znaczących statystycznie różnic w spożyciu u kobiet i mężczyzn chorych na cukrzyce nie zaobserwowano (wynik chi testu niezamienny statystycznie) Nasiona strączkowe mają szczególne znaczenie ze względu na dużą zawartość błonnika, który spowalnia wchłanianie węglowodanów i tłuszczów w tym cholesterolu, poprawia perystaltykę jelit oraz ułatwia wypróżnianie. Warzywa strączkowe są źródłem białka i mają niski indeks glikemiczny. Zmniejszone wchłanianie glukozy powoduję, że są zalecane w cukrzycy, przy hipercholesterolemii i miażdżycy, a także w kamicy żółciowej Tabela 11: Spożycie potraw z roślin strączkowych: fasoli, grochu, soi, soczewicy Spożycie potraw z nasion roślin strączkowych K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 22 20 42 69% 63% 66% Kilka razy w tygodniu 3 5 8 9% 16% 13% Nigdy 4 3 7 13% 9% 11% Raz w tygodniu 3 4 7 9% 13% 11% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wyniki badań dowodzą, że większość osób badanych minimum 1-3 razy tygodniu spożywa warzywa strączkowe, tylko u 11% badanych nie pojawiają się w diecie. Biorąc pod uwagę właściwości wzdymające nasion strączkowych, co powoduje, że w wielu chorobach układu pokarmowego są niezalecane wynik badania wskazujący, że prawie 90% badanych uwzględnia strączki w jadłospisie jest dowodem na stosowanie przez badanych zaleceń Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Brak również różnic znamiennych statystycznie w spożyciu pomiędzy kobietami i mężczyznami. Produkty zbożowe pełnoziarniste w tym pieczywo razowe są kolejnym składnikiem prozdrowotnym diety i jako drugie występują w piramidzie zdrowego żywienia. Osoby z zaburzeniami węglowodanów powinny uwzględniać produkty zbożowe w codziennym jadłospisie. Węglowodany złożone powinny pokryć 45% - 50 % całkowitego zapotrzebowania energetycznego u osób z cukrzycą, w tym głównie produkty z pełnego przemiału takie jak pieczywo razowe, kasze gruboziarniste, makarony z maki z pełnego przemiału, płatki pełnoziarniste. Tabela 12: Spożycie pieczywa razowego przez osoby z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów Spożycie pieczywa razowego K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 4 4 8 13% 13% 13% kilka razy w ciągu dnia 6 11 17 19% 34% 27% Kilka razy w tygodniu 13 6 19 41% 19% 30% Nigdy 2 5 7 6% 16% 11% Raz dziennie 5 3 8 16% 9% 13% Raz w tygodniu 2 3 5 6% 9% 8% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Spożycie pieczywa zgodnie z zaleceniami PTD powinno być na poziomie kilka razy w ciągu dnia lub raz dziennie w załażeniu, że jest uwzględnione spożycie węglowodanów złożonych w innej formie np. kasz, ryżu brązowego, itp. Przyjmując te założenia wnioski z badania wskazują na niewielkie spożycie pieczywa razowego, ponieważ zaledwie 40% badanych spożywa pieczywo razowe w zalecanej ilości w tym 35% kobiet i 43% mężczyzn. Wśród osób, które rezygnują ze spożycia pieczywa razowego jest 6% kobiet i 16 % mężczyzn. Kolejne pytanie dotyczyło częstotliwości spożycia węglowodanów złożonych pełnoziarnistych w formie grubych kasz, płatków owsianych, makaronów pełnoziarnistych. Tabela 13: Spożycie produktów pełnoziarnistych w formie grubych kasz, makaronów Spożycie węglowodanów złożonych pełnoziarnistych K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 9 15 24 28% 47% 38% Kilka razy w ciągu dnia 1 1 3% Kilka razy w tygodniu 9 4 13 28% 13% 20% Nigdy 2 6 8 6% 19% 13% Raz dziennie 2 4 6 6% 13% 9% Raz w tygodniu 9 3 12 28% 9% 19% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% 2% Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Z otrzymanych wyników badań wynika, że odpowiednie spożycie pełnoziarnistych produktów jest na poziomie 31% (w tym kobiet 37% i 26% mężczyzn), biorąc pod uwagę spożycie minimum kilka razy w tygodniu oraz raz dziennie i kilka razy dziennie. 19% mężczyzn i 6% kobiet nie spożywa tego typu produktów. Niezalecane jest częste spożywanie produktów oczyszczonych, czyli pozbawionych błonnika ze względu na fakt, że produkty te posiadają wyższy indeks glikemiczny niż produkty nieoczyszczone, a ich spożycie powoduje podniesienie poziomu glukozy we krwi. Zdrowa dieta powinna opierać się na wykluczeniu lub sporadycznym spożywaniu tego typu produktów. Tabela 14: Spożycie ryżu białego, makaronu zwykłego, drobnych kasz np. manny, kuskus . Spożycie produktów K M S K% M% S% zbożowych oczyszczonych 1-3 razy w miesiącu 6 6 12 19% 19% 19% Kilka razy w tygodniu 18 17 35 56% 53% 55% Nigdy 3 3 9% Raz dziennie 1 1 2 3% 3% 3% Raz w tygodniu 4 8 12 13% 25% 19% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% 5% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wyniki badania natomiast wskazują, że produkty zbożowe oczyszczone są często ujmowane w jadłospisie i nawet 58 % osób badanych deklaruje ich spożycie kilka razy w tygodniu czy raz dziennie. Nie pojawiają się te produkty w diecie kobiet i taką deklaracje złożyło 9% ankietowanych, nie oznacza to jednak, że kobiety rzadziej spożywają tego typu produkty, ponieważ łącznie kilka razy w tygodniu oraz raz dziennie deklaruje spożycie aż 59 % kobiet i to jest jedynie o 3% mniej niż mężczyźni. Pieczywo jasne podobnie jak pozostałe produkty pozbawione błonnika są niezalecane w diecie osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów. Tabela 15: Spożycie pieczywa jasnego np. pszenne, żytnie, mieszane pszenno-żytnie, pieczywo tostowe, bułki, rogale Spożycie pieczywa jasnego K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 5 7 12 16% 22% 19% Kilka razy w ciągu dnia 2 6 8 6% 19% 13% Kilka razy w tygodniu 13 5 18 41% 16% 28% Nigdy 5 3 8 16% 9% 13% Raz dziennie 4 8 12 13% 25% 19% Raz w tygodniu 3 3 6 9% 9% 9% 100 Ogółem 32 32 64 100% 100% % Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Z powyższego zestawienia wynika, że 13% osób ankietowanych nie spożywa pieczywa jasnego, w tym 16% kobiet i 9% mężczyzn. Często (raz dziennie i kilka razy w ciągu dnia) spożywa białe pieczywo, aż 38% ankietowanych, z czego 50% mężczyzn. Produkty mleczne i nabiał w diecie są cennym źródłem wapnia, jednak spożycie wysokotłuszczowych produktów nabiałowych jest nie zalecane. Naturalne produkty fermentowane, bez dodatku cukru, niskotłuszczowe są cennym składnikiem jadłospisu, natomiast sery żółte, topione czy pleśniowe nie należą do produktów zalecanych do częstego spożycia. Kefir czy jogurt należą do grupy produktów mlecznych fermentowanych, w których udział cukrów prostych jest niewielki z uwagi na wykorzystanie go przez bakterie do fermentacji. Tabela 16: Spożycie fermentowanych produktów mlecznych tj. kefir, jogurt. Spożycie fermentowanych napoi mlecznych K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 6 5 11 19% 16% 17% Kilka razy w ciągu dnia 2 1 3 6% 3% 5% Kilka razy w tygodniu 13 9 22 41% 28% 34% 4 4 13% 6% Nigdy Raz dziennie 4 7 11 13% 22% 17% Raz w tygodniu 7 6 13 22% 19% 20% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Częste spożycie produktów fermentowanych świadczy o stosowaniu zasad zdrowego żywienia osób z cukrzycą. Spożycie kilka razy dziennie, raz dziennie czy kilka razy w tygodniu deklaruje 60% kobiet i 53% mężczyzn biorących udział w badaniu. Jedynie 4% mężczyzn zadeklarowało, że nie spożywa fermentowanych produktów mlecznych. Kolejne pytanie dotyczyło spożycia mleka słodkiego wśród ankietowanych. Odpowiedzi zamieszczono w tabeli nr 17. Tabela 17: Spożycie mleka w tym mleka smakowego, kakao, kawy na mleku Spożycie mleka K M SL K% M% S% 6 1 7 19% 3% 11% 5 5 10 16% 16% 16% w tygodniu 7 5 12 22% 16% 19% Nigdy 8 13 21 25% 41% 33% Raz dziennie 6 8 14 19% 25% 22% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% 1-3 razy w miesiącu Kilka razy w ciągu dnia Kilka razy Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wyniki badań dowodzą, że większa część badanych kobiet i mężczyzn spożywa mleko (67%). Deklarację częstego spożycia mleka tj. kilka razy w ciągu dnia, raz dziennie złożyło 38% badanych z czego 35% kobiet i 41 % mężczyzn. Mleka nie spożywa 33% osób badanych. Spożycie serów twarogowych wśród osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów dotyczyło także produktów homogenizowanych i deserów. Tabela nr 18 przedstawia wyniki badań spożycia tych produktów. Tabela 18: Spożycie serów twarogowych Spożycie serów twarogowych K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 9 6 15 28% 19% 23% Kilka razy w tygodniu 6 11 17 19% 34% 27% Nigdy 2 5 7 6% 16% 11% Raz dziennie 4 3 7 13% 9% 11% Raz w tygodniu 11 7 18 34% 22% 28% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Spożycie serów twarogowych wśród osób z zaburzeniami metabolizmu nie jest częste. 11% nigdy nie spożywa serów twarogowych, w tym 16% mężczyzn. Natomiast często tj. raz dziennie, kilka razy w tygodniu 43% mężczyzn i 32% kobiet. Rzadziej, bo 1-3 razy w tygodniu, raz w tygodniu spożycie serów twarogowych deklaruje 41% mężczyzn i ponad połowa kobiet ( 62%). Tabela nr. 19 przedstawia wyniki badania spożycia produktów nabiałowych w formie serów żółtych, topionych i pleśniowych, czyli z zawartością tłuszczu powyżej 25%. Tabela 19: Spożycie serów żółtych, topionych, pleśniowych Spożycie serów żółtych K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 12 5 17 38% 16% 27% Kilka razy w ciągu dnia 1 2 3 3% 6% 5% Kilka razy w tygodniu 7 18 25 22% 56% 39% 2 2 6% 3% Nigdy Raz dziennie 7 4 11 22% 13% 17% Raz w tygodniu 5 1 6 16% 3% 9% 100 Ogółem 32 32 64 100% 100% % Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Z przeprowadzonych badań wynika, że częste spożycie tłustych serów ( kilka razy w ciągu dnia i raz dziennie) jest udziałem 22% ankietowanych, natomiast niewielkie spożycie serów deklaruje 78% badanych (w tym 6% mężczyzn nie spożywa tłustych serów) Najlepiej przyswajalnym źródłem białka jest białko zwierzęce. W diecie osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów od 15%-20% zapotrzebowania energetycznego przeznaczone jest na białko. Tabela o nr 20 przedstawia spożycie mięs i wędlin. Mięsa z niższą zawartością tłuszczu powinny być podstawowym źródłem białka. Tabela 20 : Spożycie potraw z mięsa białego: z kurczaka, indyka i królika Spożycie potraw z tzw. mięsa białego, z kurczaka, np. indyka, królika? K 1-3 razy w miesiącu 4 M Kilka razy w ciągu dnia S K% 4 13% 2 2 19 38 59% 1 3% M% S% 6% 6% 3% 59% 59% Kilka razy w tygodniu 19 Nigdy 1 Raz dziennie 3 10 13 9% 31% 20% Raz w tygodniu 5 1 6 16% 3% 9% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% 2% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma W grupie ankietowanych kobiet 68% często (raz dziennie, kilka razy w tygodniu) spożywa mięso białe, natomiast aż 96% mężczyźni deklarują częste spożycie produktów z mięsa białego. Tylko 2% ankietowanych nie spożywa produktów z białego mięsa. Kolejne pytanie dotyczyło spożycia przetworów mięsnych w postaci wędlin i kiełbas, wyniki zostały uwzględnione w tabeli nr 21. Tabela 21: Spożycie wędlin, kiełbas, parówek u badanych osób. Spożycie wędlin, kiełbas lub parówek K 1-3 razy w miesiącu 2 Kilka razy w ciągu dnia M S K% 2 6% 9 9 12 29 53% 1 3% M% S% 3% 28% 14% 38% 45% Kilka razy w tygodniu 17 Nigdy 1 Raz dziennie 10 10 20 31% 31% 31% Raz w tygodniu 2 1 3 6% 3% 5% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% 2% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Na podstawie badań można stwierdzić, że wędliny często ( kilka razy w ciągu dnia, raz dziennie) znajdują się w menu badanych osób, ponieważ u 45% ankietowanych (w tym 59% mężczyzn i 31% kobiet). Można także stwierdzić, że mężczyźni częściej sięgają po wędliny niż kobiety, ponieważ rzadkie spożycie (kilka razy w tygodniu i raz w tygodniu, 1-3 razy w miesiącu) jest udziałem 68% kobiet, a tylko 41% mężczyzn. Jedno z pytań dotyczących częstotliwości spożycia mięsa dotyczyło spożycia przez ankietowanych potrwa z mięsa czerwonego. Wyniki ukazuje tabela nr 22. Tabela 22: Spożycie potraw z tzw. mięsa czerwonego np. wieprzowiny, wołowiny, cielęciny, baraniny, jagnięciny, dziczyzny. Spożycie potraw z tzw. mięsa czerwonego K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 12 4 16 38% 13% 25% Kilka razy w tygodniu 11 14 25 34% 44% 39% Nigdy 6 6 19% Raz w tygodniu 3 14 17 9% 44% 27% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% 9% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Analiza wyników badań zamieszczonych w tabeli nr 22 pokazuje, że rzadko bo 1-3 razy w miesiącu lub raz w tygodniu potrawy z czerwonego mięsa spożywa 52% ankietowanych, z czego 47% kobiet i 57% mężczyzn. Kilka razy w tygodniu są wybierane produkty z czerwonego mięsa przez mężczyzn (44%), nigdy natomiast nie spożywa czerwonego mięsa 19% kobiet. Kolejnym ważnym składnikiem diety dla osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów są ryby - źródło pełnowartościowego białka oraz nienasyconych kwasów tłuszczowych. Częstotliwość spożycia ryb przedstawia tabela nr 23. Tabela 23: Spożycie ryb w badanych grupach Spożycie ryb K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 10 9 19 31% 28% 30% Kilka razy w tygodniu 4 14 18 13% 44% 28% Nigdy 2 2 4 6% 6% 6% Raz w tygodniu 16 7 23 50% 22% 36% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Według danych z tabeli nr 23 ryby są spożywane rzadziej niż potrawy mięsne. Mężczyźni jednak częściej niż kobiety sięgają po potrawy z ryb, ponieważ 44% mężczyzn co najmniej kilka razy w tygodniu spożywa ryby. Natomiast 50% kobiet spożywa je raz w tygodniu. Jak pokazuje badanie większość osób chorych na cukrzycę spożywa ryby 1-3 razy w miesiącu lub raz w tygodniu, bo łącznie 66% badanych. Można stwierdzić, że spożycie pokrywa się z tradycją religii chrześcijańskiej, która dominuje w Polsce i mówi o piątku jako dniu wolnym od spożycia potraw mięsnych na rzecz ryb. Następne pytanie skierowane do ankietowanych miało na celu poznanie częstotliwości spożycia jaj. Tabela 24: Spożycie jaj w grupie badanych osób Spożycie jaj K 1-3 razy w miesiącu 2 M Kilka razy w ciągu dnia Kilka razy w tygodniu 13 Nigdy Raz dziennie 1 Raz w tygodniu 16 Ogółem 32 S K% 2 6% 1 1 25 38 2 2 4 5 3% 16 50% 64 100% 32 41% M% S% 3% 3% 2% 78% 59% 6% 3% 13% 8% 25% 100% 100% Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Większość ankietowanych odpowiedziało, że kilka razy w tygodniu spożywa jaja (59%) w tym aż 78% mężczyzn. 13% mężczyzn stwierdziło, że jaja spożywa nawet raz dziennie. Zapytano osoby biorące udział w ankiecie o rodzaj używanego tłuszczu do smażenia potraw. Tabela nr 25 przedstawia odpowiedzi na to pytanie. Tabela 25: Spożycie jaj w grupie badanych osób Rodzaj używanego tłuszczu do smażenia potraw M S Margaryna 1 Masło 1 Nie stosuje tłuszczy do K K% M% S% 1 3% 2% 1 3% 2% żadnych smażenia potraw 2 2 6% 3% Olej roślinny ( w tym oliwę z oliwek) 18 17 35 56% 53% 55% Smalec 1 2 3 3% 6% 5% Stosuję różne tłuszcze 11 11 22 34% 34% 34% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Najczęściej używanym tłuszczem do smażenia jest olej roślinny. Ponad połowa badanych osób wskazała na ten rodzaj tłuszczu (55%). Pozostała część osób (34%) stosuje różne tłuszcze bez znaczących różnic po między kobietami i mężczyznami. Smalec, masło czy margarynę używa do smażenie jedynie 9% badanych. Jak często ankietowani spożywają tłuszcze w postaci masła, margaryny, miksów masła z margaryną do smażenia czy smarowania pieczywa pokazuje tabela nr 26. Tabela 26: Częstotliwość spożycia olejów, margaryn, miksów masła z margaryną do smażenia, pieczenia lub jako dodatek do pieczywa lub potraw. Spożycie margaryn olei lub lub miksów masła z margaryną, jako dodatek do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp.? K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 3 2 5 9% 6% 8% kilka razy w ciągu dnia 3 5 8 9% 16% 13% Kilka razy w tygodniu 16 10 26 50% 31% 41% Nigdy 4 5 9 13% 16% 14% Raz dziennie 5 9 14 16% 28% 22% Raz w tygodniu 1 1 2 3% 3% 3% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Częstotliwość spożycia tłuszczy w formie olei, margaryn, miksów margaryny i masła oraz samego masła jest częste. Kilka razy w ciągu dnia oraz raz dziennie spożywa je 35% osób badanych w tym co 4 kobieta (25%) i prawie połowa mężczyzn (44%). Połowa kobiet deklaruje spożycie tłuszczy kilka razy w tygodniu, a 13% twierdzi, że tłuszczu nie używa. Nie zaobserwowano różnic znamiennych statystycznie w spożyciu tych produktów w zależności od płci. Smalec jest tłuszczem zwierzęcym nie zalecanym do spożycia osobom zdrowym jak i chorym, szczególnie ważne jest ograniczenie spożycia wśród osób z problemami z masą ciała, hipercholestrolemią oraz w cukrzycy. Tabela nr 27 przedstawia częstotliwość spożycia smalcu u osób z zburzeniami metabolizmu węglowodanów z podziałem na kobiety i mężczyzn. Tabela 27: Częstotliwość spożycia smalcu jako dodatku do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp. Spożycie smalcu K M S K M% S% 1-3 razy w miesiącu 1 10 11 3% 31% 17% Kilka razy w tygodniu 1 4 5 3% 13% 8% Nigdy 30 14 44 94% 44% 69% Raz w tygodniu Ogółem 32 4 4 32 64 100% 13% 6% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Z wyników przedstawionych w tabeli nr 27 wynika, że 94% kobiet nie używa smalcu jako dodatku do pieczywa czy potraw oraz do smażenia czy pieczenia. Natomiast prawie połowa mężczyzn (44%) sporadycznie tj. raz w tygodniu, 1-3 razy w miesiącu spożywa smalec. Pozostałe 13% mężczyzn deklaruje, że smalec jest częścią ich diety raz w tygodniu. Kolejnym tłuszczem używanym jako dodatek do pieczywa lub potraw, do smażenia i pieczenia jest masło. W tabeli nr 28 umieszczono wyniki badań odnośnie jego spożycia. Tabela 28: Częstotliwość spożycia masła jako dodatku do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp. Spożycie masła K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 4 4 8 13% 13% 13% Kilka razy w ciągu dnia 7 5 12 22% 16% 19% Kilka razy w tygodniu 5 7 12 16% 22% 19% Nigdy 9 11 20 28% 34% 31% Raz dziennie 5 4 9 16% 13% 14% Raz w tygodniu 2 1 3 6% 3% 5% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Z powyższego zestawienia wynika, że spożycie masła wśród respondentów obojga płci rozkłada się podobnie. Masła nigdy nie używa 31% badanych, natomiast często ( kilka razy w ciągu dnia, raz dziennie) z masła korzysta 38% kobiet i 28% mężczyzn. Niezalecaną formą obróbki termicznej potraw jest smażenie, dlatego ważną informacją jest częstotliwość spożycia potraw smażonych wśród badanych osób. Tabela nr 29 przedstawia częstotliwość spożycia potraw zarówno mięsnych jak i mącznych poddanych smażeniu. Tabela 29: Częstotliwość spożycia potraw smażonych (np. mięsnych lub mącznych) Spożycie potraw smażonych K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 10 6 16 31% 19% 25% 1 1 3% 2% Kilka razy w ciągu dnia Kilka razy w tygodniu 10 17 27 31% 53% 42% Nigdy 3 2 5 9% 6% 8% Raz dziennie 1 Raz w tygodniu 8 Ogółem 32 1 3% 2% 6 14 25% 19% 22% 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Badanie spożycia potraw smażonych wśród osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów pokazało, że ponad połowa mężczyzn (53%) kilka razy w tygodniu spożywa potrawy poddane smażeniu, natomiast 34% kobiet stosuje smażenie często (kilka razy w tygodniu, raz dziennie). Smażenia jako obróbki termicznej nie stosuje zaledwie 9% kobiet i 6% mężczyzn. Ograniczenie spożycia słodyczy, czyli cukrów prostych w diecie cukrzyka jest jedną z podstawowych zasad. Wyniki dotyczące częstotliwości spożycia słodyczy przedstawia tabela nr 30. Tabela 30: Częstotliwość spożycia słodyczy np. cukierków, ciastek, ciast, batonów czekoladowych, batonów typu musli i innych wyrobów cukierniczych Spożycie słodyczy, K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 9 4 13 28% 13% 20% 1 1 3% 2% Kilka razy w ciągu dnia Kilka razy w tygodniu 10 13 23 31% 41% 36% Nigdy 3 2 5 9% 6% 8% Raz dziennie 6 7 13 19% 22% 20% Raz w tygodniu 4 5 9 13% 15% 14% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Spożycie słodyczy wśród badanych osób jest wysokie, ponieważ aż 98% nie potrafi zrezygnować z produktów zawierających cukry proste. Częste spożycie, co w przypadku słodyczy oznacza sięganie po słodkie przekąski kilka razy w ciągu dnia, raz dziennie oraz kilka razy w tygodniu zadeklarowała połowa kobiet (50%) i ponad połowa (66%) mężczyzn. Sporadyczne spożycie słodyczy jest udziałem 41% kobiet i 28% mężczyzn. Kolejne pytanie skierowane do ankietowanych dotyczyło sposobu słodzenia gorących napoi takich jak kawa, herbata czy kakao. Respondenci mogli udzielić tylko jednej odpowiedzi. Wyniki są przedstawione w tabeli nr 31. Tabela 31: Sposoby słodzenia gorących napojów np. kawy, kakao, herbaty. Słodzenie napoi gorących K M S K% M% S% Nie 21 10 31 66% 31% 48% 3 7 10 9% 22% 16% łyżeczką cukru ( miodu) 4 7 11 13% 22% 17% Tak, używam słodzików 4 8 12 13% 25% 19% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Tak, słodzę dwiema lub więcej łyżeczkami cukru (miodu) Tak, słodzę jedną Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że 66% kobiet nie słodzi gorących napoi, pozostała część kobiet (13%) słodzi, ale jedną łyżeczką cukru (miodu). Kolejne 13% słodzikiem . Mężczyźni natomiast nie słodzą jedynie w 31%, pozostałe odpowiedzi rozkładają się po około 20%. W kolejnej tabeli nr 32 zostało porównane spożycie słodyczy wśród osób ankietowanych, które deklarowały, że słodzą gorące napoje z wynikami zamieszczonymi w tabeli nr 33, gdzie respondenci nie słodzą lub słodzą słodzikiem gorące napoje. Tabela 32: Częstotliwość spożycia słodyczy wśród respondentów deklarujących słodzenie cukrem gorących napoi przy filtrze z założeniem, że osoby słodzą cukrem Spożycie słodyczy K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 2 1 3 3 2 5 1 1 2 2 6 8 9 13 1 1 2 2 Kilka razy w ciągu dnia Kilka razy w tygodniu 2 Nigdy 3 Raz dziennie 2 4 6 3 6 9 Raz w tygodniu 1 1 2 2 2 3 Ogółem 7 14 21 11 22 33 Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Tabela 33: Częstotliwość spożycia słodyczy wśród respondentów nie słodzących lub słodzących słodzikiem gorące napoje przy filtrze, że osoby nie słodzą lub używają słodzika Spożycie słodyczy K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 7 3 10 11 5 16 Kilka razy w tygodniu 8 7 15 13 11 23 Nigdy 3 1 4 5 2 6 Raz dziennie 4 3 7 6 5 11 Raz w tygodniu 3 4 7 5 6 11 Ogółem 25 18 43 39 28 67 Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wyniki porównujące częstotliwość spożycia słodyczy wśród badanych osób dzieląc ich na dwie grupy: słodzące cukrem lub miodem (1) i niesłodzące lub słodzące słodzikiem gorące napoje (2), wykazały, że osoby, które słodzą gorące napoje rzadziej sięgają po słodkie przekąski. Często (kilka razy w ciągu dnia, raz dziennie oraz kilka razy w tygodniu) słodziło gorące napoje 24% respondentów. Natomiast osoby, które nie słodziły napoi a często spożywały słodycze to 34% badanych. Dzienne zalecane spożycie płynów to średnio 2 litry. Kolejne informacje zebrane podczas badania to ilość wypijanych w ciągu dnia płynów. W pytaniu zaznaczono , aby nie wliczać kawy. Tabela 34: Ilość płynów wypijanych w ciągu dnia (oprócz kawy) Ilość szklanek płynów dziennie K M S 2 2 16 16 32 więcej niż 5 16 14 Ogółem 32 32 Jedną ponad 5 szklanek K% M% S% 6% 3% 50% 50% 50% 30 50% 44% 47% 64 100% 100% 100% Więcej niż jedną, ale nie Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Z zamieszczonych w tabeli nr 34, informacji wynika, że połowa badanych wypija zalecaną ilość (ponad 2 litry) płynów. Druga połowa spożywa od 1 do 5 szklanek płynów. Analiza statystyczna nie wykazała różnic znamiennych statystycznie w spożyciu płynów w zależności od płci. Dostarczane płyny do organizmu powinny stanowić w większości wodę. Tabela nr 35 dostarcza informacje na temat udziału wody mineralnej lub stołowej w codziennym spożyciu płynów. Tabela 35: Częstotliwość spożycia wody mineralnej, stołowej Częstotliwość picia wody K 1-3 razy w miesiącu M S 3 3 K% M% S% 9% 5% Kilka razy w ciągu dnia 24 16 40 75% 50% 63% Kilka razy w tygodniu 2 3 5 6% 9% 8% 4 4 13% 6% 5 9 16% 14% Nigdy Raz dziennie 4 13% Raz w tygodniu 2 1 3 6% 3% 5% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Analiza wyników badań zamieszonych w tabeli nr 35 dowodzi, że minimum raz dziennie wodę stołową lub mineralną pije 77% badanych, w tym kobiety 88% a mężczyźni 66%. Często, a więc kilka razy dziennie wodę piję 75% kobiet, jest to wynik zadawalający w porównaniu ze spożyciem wody u mężczyzn, gdzie połowa biorących udział w badaniu mężczyzn zadeklarowała, że kilka razy dziennie pije wodę. Następnie zapytano ankietowanych o rodzaj spożywanej wody, a wyniki uwzględniono w tabeli nr 36. W pytaniu można było umieścić kilka odpowiedzi. Tabela 36: Rodzaje spożywanej wody Spożycie wody K M S M% S% 4 4 13% 6% 6 11 17 19% 34% 27% smakowymi 1 1 2 3% 3% 3% Piję wodę niegazowaną 22 10 32 69% 31% 50% 1 1 2 3% 3% 3% smakowymi 2 5 7 6% 16% 11% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Nie piję wody Piję wodę gazowaną K% Piję wodę gazowaną, Piję wodę z dodatkami Piję wodę niegazowaną, Piję wodę gazowaną Piję wodę z dodatkami Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Na podstawie wyników z tabeli można stwierdzić , że połowa badanych pije wodę nie gazowaną. Kobiety w większości (69%) piją wodę niegazowaną. w przypadku mężczyzn gazowana i niegazowana woda stanowi podobny procent udziału w spożywanych płynach. Wodę z dodatkami smakowymi pije zaledwie 14% pytanych. W poprzednich tabelach zamieszczono odpowiedzi na temat ilości i sposobu słodzenia gorących napoi takich jak kawa czy herbata, natomiast tabela nr 37, zawiera informacje jak często respondenci spożywają słodzone gorące napoje. Tabela 37: Częstotliwość spożycia słodzonych gorących napoi takich jak herbata, kawa, napary ziół lub owoców. Częstość wypijanych K M S K% M% S% słodzonych gorących napoi 1-3 razy w miesiącu 2 Kilka razy w ciągu dnia 8 Kilka razy w tygodniu 1 Nigdy 15 Raz dziennie Ogółem 2 6% 23 25% 1 3% 8 23 47% 25% 36% 6 9 15 19% 28% 23% 32 32 64 100% 100% 100% 15 3% 47% 36% 2% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wyniki zamieszczone w tabeli nr 37 wskazują , że prawie połowa kobiet (47%) nigdy nie pije słodzonych gorących napoi, natomiast mężczyźni w takim samym udziale procentowym (47%) deklarują, że kilka razy w ciągu dnia piją słodzone, gorące napoje. Raz dziennie spożywa je 23% respondentów. Badanie potwierdza, że to mężczyźni częściej piją słodzone, gorące napoje. W dalszej części ankiety zamieszczono pytanie dotyczące częstotliwości spożycia soków w codziennej diecie. Tabela 38: Częstotliwość spożycia soków owocowych Częstość wypijanych soków owocowych K M S K% M% S % 1-3 razy w miesiącu 11 3 14 34% 9% 22% 1 1 3% 2% Kilka razy w ciągu dnia Kilka razy w tygodniu 10 10 20 31% 31% 31% Nigdy 8 10 18 25% 31% 28% Raz dziennie 1 1 2 3% 3% 3% Raz w tygodniu 2 7 9 6% 22% 14% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Soki owocowe są spożywane często (kilka razy w ciągu dnia, raz dziennie) zaledwie przez 5% respondentów. Umiarkowane spożycie alkoholu (raz w tygodniu, kilka razy w tygodniu oraz 1-3 razy w miesiącu) deklaruje 67% badanych, w tym 71% badanych kobiet i 62% mężczyzn. Co trzeci mężczyzna (31%) deklaruje, że nie spożywa soków owocowych, natomiast w przypadku kobiet jest to liczba 25%. Tabela 39: Częstotliwość spożycia soków warzywnych lub owocowo-warzywnych Częstość wypijanych K M S K% M% S% soków warzywnych 1-3 razy w miesiącu 9 6 15 28% 19% 23% Kilka razy w tygodniu 3 1 4 9% 3% 6% Nigdy 18 22 40 56% 69% 63% 1 1 3% 2% Raz dziennie Raz w tygodniu 2 2 4 6% 6% 6% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wyniki badania wskazują jednoznacznie, że soki warzywne i owocowo-warzywne są konsumowane rzadziej niż soki owocowe. 63% badanych nie pije soków warzywnych, nieznacznie więcej mężczyzn (69%) niż kobiet (56%). Słodkie napoje typu coca-cola zwierają duże ilości glukozy, dodawanej w formie syropu glukozowo-fruktozowego, dlatego nie powinny być spożywane przez osoby z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów. Tabela nr 40 zawiera wyniki badań częstotliwości spożycia napoi słodzonych gazowanych i niegazowanych typu cola, oranżada itp. wśród osób z cukrzycą Tabela 40: Częstotliwość spożycia słodzonych napoi gazowanych lub niegazowanych typu coca-cola, fanta, oranżada Częstotliwość wypijanych słodzonych napoi gazowanych lub niegazowane K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 6 6 12 19% 19% 19% Kilka razy w tygodniu 2 6 8 6% 19% 13% Nigdy 22 10 32 69% 31% 50% Raz dziennie 1 2 3 3% 6% 5% Raz w tygodniu 1 8 9 3% 25% 14% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: Badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Połowa badanych nigdy nie pije napoi słodzonych w tym 69% kobiet i 31% mężczyzn. 19% badanych spożywa takie produkty 1-3 razy w miesiącu. Częste spożycie (raz dziennie, kilka razy w tygodniu) deklaruje jedynie 9% respondentek. Mężczyźni częściej niż kobiety piją napoje słodzone, ponieważ 25% spożywa je często lub raz w tygodniu. Częstotliwość spożycia alkoholu wśród osób z cukrzyca jest przedstawiona w tabeli nr 41 Tabela 41: Częstotliwość spożycia napoi alkoholowych Częstotliwość spożycia napoi alkoholowych K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 10 8 18 31% 25% 28% Kilka razy w ciągu dnia 1 1 3% 2% Kilka razy w tygodniu 9 9 28% 14% 3 19 9% 30% 6 6 19% 9% Nigdy 16 Raz dziennie 50% Raz w tygodniu 6 5 11 19% 16% 17% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Jak wynika z powyższej tabeli częściej po alkohol sięgają mężczyźni. Zaledwie 9% mężczyzn nie pije alkoholu, w porównaniu z 50% kobiet. Często (raz dziennie i kilka razy w tygodniu) alkohol spożywa 47% mężczyzn. Kolejne pytanie dotyczyło spożycia frytek, hamburgerów, pizzy, hot dogów, zapiekanek, czyli żywności typu fast food niezalecanej przez specjalistów żywienia ze względu na dużą zawartość substancji konserwujących, wzmacniaczy smaku a także ze względu na obróbkę termiczną, podczas której wytwarzane są substancje toksyczne, między innymi akrylamid, silny kancerogen. Tabela 42: Spożycie żywności typu fast food. Częstotliwość spożycia żywności typu fast food K M S K% M% S% 1-3 razy w miesiącu 14 18 32 44% 56% 50% Nigdy 15 9 24 47% 28% 38% Raz w tygodniu 3 5 8 9% 16% 13% Ogółem 32 32 64 100% 100% 100% Źródło: badania własne; Legenda: K-kobieta, M-mężczyzna, S-suma Wyniki badań dowodzą, że kobiety rzadziej spożywają żywność typu fast food (47% kobiet nigdy nie sięga po fast food vs 28% mężczyzn). Nie są to jednak wyniki zdecydowanie potwierdzające, że to kobiety bardziej dbają o zdrowe posiłki, ponieważ 44% kobiet twierdzi, że 1-3 razy w miesiącu je produkty fast food. Niepokojący jest fakt, że ogółem blisko 65% osób chorych pomimo konsekwencji zdrowotnych decyduje się na spożycie szkodliwych dla zdrowia posiłków. 6 DYSKUSJA Wyniki badań przedstawione w tej pracy wskazują, że kobiety z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów odżywiają się lepiej od mężczyzn. Ich sposób żywienia jest bardziej zbliżony do tego rekomendowanego przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne w 2018 roku. Wyniki nie we wszystkich przypadkach jednoznacznie wskazują na prozdrowotny charakter odżywiania badanych kobiet, ponieważ część odpowiedzi kobiet była tylko w niewielkim stopniu inna niż odpowiedzi ankietowanych mężczyzn, czyli chi test był powyżej α=0,05 (5%). Pomiary antropometryczne badanych wskazują, że mężczyźni, którzy wzięli udział w badaniu są starsi i że ich średnie BMI jest nieznacznie większe. Natomiast wśród kobiet to te młodsze w większości miały otyłość. Badania CBOŚ z 2014 roku na temat “Czy Polacy jedzą za dużo?”, w których ujęto wskaźniki masy ciała, pokazały, że płeć i wiek mają duże znaczenie dla występowania otyłości czy nadwagi. Wykazano, że u mężczyzn nadwaga czy otyłość pojawia się częściej niż u kobiet i już w znacznie młodszym wieku oraz rośnie wraz z wiekiem badanych (18). Potwierdzają to także wyniki z niniejszej pracy. Należy też brać pod uwagę, że ryzyko cukrzycy wzrasta wraz z wiekiem. Wyniki badania pokazały problem z wczesnym wykrywaniem zaburzeń metabolizmu węglowodanów, ponieważ ponad połowa badanych nie była diagnozowana w kierunku tego typu zaburzeń. Większość osób nie stosowała zdrowej diety przed zdiagnozowaniem pełnoobjawowej cukrzycy. Oprócz wczesnej diagnozy zaburzeń cukrzycowych, ważnym aspektem prewencji choroby jest prawidłowa dieta. Rekomendacje zawarte w zaleceniach klinicznych dotyczących postępowania u chorych na cukrzycę Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego z 2018 roku są w tej pracy podstawowym kryterium rozróżniającym prawidłowe odżywianie osób z nieprawidłowym metabolizmem węglowodanów od nieprawidłowych nawyków żywieniowych. Biorąc pod uwagę ilość posiłków i ich regularność badania wykazały, że mężczyźni mniej rygorystycznie przestrzegają zasady zdrowej diety, która opiera się na minimum 4 posiłkach dziennie o stałych porach, względnie stałych odstępach czasu pomiędzy posiłkami. W pracy J. Gorbaniuk i wsp. podobnie wykazano, że kobiety mają większą tendencję do częstych posiłków niż mężczyźni i częściej przestrzegają właściwych pór posiłków (10,36). Potwierdzają to również badania opublikowane w 2010 roku przez D. Włodarka i wsp. w Diabetologii Praktycznej. We wnioskach stwierdzono, że kobiety z cukrzycą typu 2 spożywają większą liczbę posiłków w ciągu dnia niż mężczyźni. Badania CBOŚ z 2014 roku pt.: ,,Zachowania żywieniowe Polaków”, zwracają uwagę na fakt, że 82% Polaków spożywa codziennie co najmniej 3 posiłki, a 17% pojada codziennie przekąski (7). Wyniki badań przeprowadzonych na osobach z cukrzycą pokazały, że podjadają oni zdecydowanie częściej niż ogół społeczeństwa (81% mężczyzn i 72% kobiet), a regularność spożywanych posiłków nie ma wpływu na pojadanie. Biorąc pod uwagę zalecenia żywieniowe dla osób chorych na cukrzycę oraz wartości odżywcze warzyw spożycie ich na poziomie kilka razy w tygodniu to stanowczo za mało i należy przyjąć, że 25% ankietowanych pomimo choroby nie przestrzega zwiększonego spożycia warzyw. Według piramidy żywienia z 2016 r. osoby zdrowe powinny spożywać warzywa i owoce minimum 4 razy dziennie (z założeniem, że owoce stanowią ¼ tej ilości) i są podstawą piramidy. Prof. Tatoń zaleca spożycie warzyw 5 razy dziennie oraz produktów zbożowych z pełnego przemiału. Takie spożycie zapewnia optymalną ilość błonnika pokarmowego w diecie, czyli 30-40 g na dobę (32). Badania A. Szewczyk i wsp. z 2011 przeprowadzone wśród osób ze zdiagnozowaną cukrzycą typu 1 i 2 także potwierdzają, że w obu badanych grupach w większości sposób żywienia był nieprawidłowy (29). Najbardziej zbliżone do siebie nawyki żywieniowe obojga płci dotyczyły spożycia warzyw strączkowych, produktów oczyszczonych takich jak biały ryż, makaron z białej mąki, drobne kasze np. manna, kuskus, mleka smakowego w tym kakao, kawy na mleku, serów twarogowych, soków owocowych, owocowo-warzywnych i warzywnych oraz tłuszczy do smarowania pieczywa czy obróbki termicznej, czyli smażenia, wyjątkiem był smalec. Spożycie smalcu wśród respondentów płci męskiej jest zdecydowanie wyższe niż u badanych kobiet. Smalec zwiera nasycone kwasy tłuszczowe, cholesterol i jest tłuszczem nie wskazanym do stosowania w diecie, nie tylko dla osób zaburzeniami metabolizmu węglowodanów, ale także u osób z chorobami serca, nadciśnieniem i hipercholesterolemią. Choroby układu sercowego oraz miażdżyca są chorobami towarzyszącymi cukrzycy i według zaleceń dietetycznych kwasy tłuszczowe nasycone (SAFA) powinny stanowić nie więcej niż 7-10% wartości energetycznej diety, a zawartość cholesterolu nie powinna przekraczać spożycia 200 mg na dobę. Różnice między spożyciem produktów z białkiem zwierzęcym widać najwyraźniej, ponieważ mężczyźni spożywają znacznie częściej produkty mięsne, ryby i jaja niż ankietowane kobiety. Należy jednak zaznaczyć, że ryby i jajka są rzadziej spożywane niż mięso czy wędliny i dotyczy to obojga płci. Niekorzystnie mężczyźni prezentują się także w częstotliwości spożycia alkoholu, słodzonych napoi gazowanych lub niegazowanych oraz żywności typu fast food, które spożywają częściej niż kobiety oraz w spożyciu wody stołowej i mineralnej, której wypijają znacznie mniej. Inne płyny w postaci gorących napoi słodzonych lub nie, wód z dodatkami smakowymi, czyli ogólnie płyny wypijają na poziomie zalecanej ilości tj. 2l dziennie. Ciekawym wynikiem przeprowadzonych badań jest fakt, że respondenci, którzy nie słodzą gorących napoi cukrem lub miodem, częściej sięgają po słodkie przekąski. Nie ma w tym przypadku znaczących różnic między spożyciem u kobiet i mężczyzn. Kobiety spożywają także więcej zalecanych produktów fermentacji mlekowej, natomiast większe spożycie tłustych serów (żółtych, topionych i pleśniowych) jest także w większości udziałem kobiet. 7 WNIOSKI Przeprowadzone badania odpowiedziały na pytania zawarte w rozdziale cel pracy i potwierdziły, że kobiety odżywiają się lepiej niż mężczyźni. Błędy w realizacji zaleceń dietetycznych popełniają jednak reprezentanci obojga płci, którzy nie realizują zaleceń zawartych w wydanych w 2018 roku przez Polskie Towarzystwo Diabetologicznych zaleceń klinicznych dla osób chorych na cukrzycę. Prewencja cukrzycy typu 2 poprzez zmianę stylu życia wydaje się oczywista, a potwierdzają to badania prowadzone w różnych ośrodkach na całym świecie. Wytyczne ESC wydane w 2013 roku w czasopiśmie Kardiologia Polska (Wytyczne ESC dotyczące cukrzycy, stanu przedcukrzycowego i chorób układu sercowo-naczyniowego opracowane we współpracy z EASD”) wykazały na podstawie długoletnich obserwacji, że osoby chore na cukrzycę, które zmieniły swój styl życia (odpowiednia dieta i aktywność fizyczna) miały niższą całkowitą śmiertelność oraz częstość występowania chorób sercowonaczyniowych niż w grupie kontrolnej z nieprawidłową nietolerancją glukozy. Z kolei zapadalność na ciężką retinopatię była niższa o 47% niż w grupie kontrolnej. Oszacowano także, że aby zapobiec zachorowaniu na cukrzycę w jednym przypadku należy prowadzić zmiany u 6,4 osób z grupy dużego ryzyka przez okres średnio 3 letni. Preferencje żywieniowe obu grup badanych różniły się nieznacznie, ale pomimo znanych konsekwencji zdrowotnych większość ankietowanych nie potrafiła zrezygnować z niedozwolonych produktów spożywczych. 58 % badanych spożywa słodycze często, a 98 % badanych deklaruje częste lub sporadyczne pojadanie słodkich przekąsek po między posiłkami. Należy więc stwierdzić, że mimo, iż osoby z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów odżywiają się lepiej niż ogół społeczeństwa, to ich dieta znacznie odbiega od zaleceń prawidłowej diety opracowanej dla osób z nieprawidłową glikemią. Hipoteza zakładająca, że częstość diagnostyki w kierunku wykrycia cukrzycy jest większa u kobiet nie została potwierdzona, ponieważ jedynie 23% osób miało wykonane badania w celu wykrycia cukrzycy i to w większej liczbie dotyczyło mężczyzn (31%) niż kobiety (16%). Niestety również zdiagnozowanie stanu przedcukrzycowego nie przekłada się na zmianę nawyków żywieniowych. Badanie CBOŚ z 2014 roku opublikowane pod nazwą “Diety Polaków” wykazuje rosnącą tendencje do stosowania diet wśród badanych, a ponad połowa deklaruje ograniczenie słodyczy i cukru, a co trzeci tłuste potrawy. Następnie w kolejności z diety eliminowane są napoje alkoholowe. Powody zmiany stosowania dotychczasowej diety to najczęściej chęć redukcji masy ciała (36%), następnie poprawa samopoczucia i kondycji (34%), z powodu choroby i dolegliwości (34%) oraz ze wskazań lekarskich (23%). Wśród ankietowanych osób dietę eliminacyjną stosowało ze wskazań lekarskich lub z powodu choroby 26% osób z chorobami układu krążenia, 24% z chorobami układu pokarmowego i 19% cukrzycą (19). Zasadnym, więc wydaje się wniosek, że badane osoby albo nie stosowały zalecanej diety, bo nie znały szczegółowych zaleceń żywieniowych lub z biegiem lat pozwalały sobie na coraz więcej odstępstw. Zmiana nawyków żywieniowych u osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów powinna być trwała. Podjęcie decyzji o stosowaniu diety jest trudne. Wielu osobom kojarzy się z okresowymi zmianami w żywieniu. Dalsza edukacja żywieniowa i regularna kontrola dzienniczków żywieniowych dla osób z nieprawidłową glikemią powinna być jednym ze stałych punktów prewencji cukrzycy. 8 STRESZCZENIE Sposób żywienia pacjentów z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej Edyta Harmata Dr Dominika Wnęk Głównym założeniem pracy jest poznanie nawyków żywieniowych osób z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej z podziałem na płeć badanych. Praca potwierdza hipotezę, że kobiety lepiej stosują się do zaleceń dietetycznych opublikowanych w 2018 roku przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne “Zaleceniach klinicznych dotyczących postępowania u chorych na cukrzycę“. Praca składa się z części prezentującej wpływ zaburzeń metabolizmu węglowodanów na rozwój powikłań cukrzycy także w okresie niewielkich wahań glukozy we krwi pacjenta, zwanych pamięcią metaboliczną oraz zmian w różnych narządach indukowanych przez nieprawidłowy poziom glikemii. Jednym z czynników prewencji cukrzycy jest odpowiedni sposób odżywiania osób chorych, który powinien być indywidualnie dla każdej osoby opracowany według zaleceń PTD, natomiast ogólne zasady zdrowego żywienia są podstawą do wniosków zawartych w tej pracy. Anonimowa ankieta antropometrycznych składała oraz się z części z części z pytaniami badawczej dotyczącymi określającej sposób danych żywienia respondentów. Pytania skonstruowane według kwestionariusz badania poglądów i zwyczajów komPAN prof. Dr hab. Jana Gawęckiego zawierały odpowiedzi jednokrotnego wyboru i dzięki ogólnie dostępnym badaniom opierającym się na wymienionym kwestionariuszu można było porównać i skonfrontować wzajemnie. W celu wyciągnięcia szczegółowych wniosków wykorzystano także badania CBOŚ dla populacji Polskiej. Ostateczne wnioski zawarte w pracy potwierdzają, że osoby chore na cukrzycę odżywiają się lepiej niż ogół populacji polskiej, jednak w wielu aspektach błędy popełniane w tak poważnej w konsekwencjach chorobie są zbyt duże, aby nazwać ten sposób odżywiania prawidłowym. Ciekawe wnioski dotyczyły spożywania słodyczy przez badanych, gdzie większość respondentów nie słodzących gorących napoi spożywa więcej słodkich przekąsek niż słodzący gorące napoje cukrem lub miodem. Najważniejsza informacja płynąca z pracy to, że chorzy powinni cykliczne uczestniczyć w warsztatach dotyczących stosowania prawidłowej diety bez względu na płeć. Słowa kluczowe: cukrzyca typu 2, nawyki żywieniowe, częstotliwość spożycia, dieta 9 SUMMARY The way of feeding patients with carbohydrate disorders. Edyta Harmata Doctor of Medical Sciences Dominika Wnęk The main aim of my thesis is to learn the eating habits of people with carbohydrate metabolism disorders broken down by the gender of the patients. The thesis confirms the hypothesis that women are better suited to the dietary recommendations published in 2018 by the Polish Diabetes Association "Clinical recommendations for the treatment of patients with diabetes". This thesis also describes the impact of diabetic complications also in the period of small fluctuations in the patient's blood glucose, called metabolic memory and changes in various organs induced by abnormal levels of glycaemia. One of the factors preventing diabetes is the appropriate way of feeding people who should be individually developed for each person according to the recommendations of PDA, while the general principles of healthy nutrition are the basis for the conclusions contained in this thesis. The anonymous survey consisted of a part with questions about anthropometric data and a research part defining the way the respondents were fed. Questions constructed according to a questionnaire for the study of komPAN (Beliefs and Eating Habits Questionnaire) prof. Dr hab. Jan Gawęcki contained the answers of single choice and then it could be compared. In order to draw detailed conclusions, CBOŚ (Public Opinion Research Center) research for the Polish population was also used. The final conclusions contained in the study confirm that people with diabetes nourish better than the general population of Poland, however, in many aspects the mistakes made in such a serious illness are too big to call this way of nutrition the correct one. Interesting conclusions concerned the consumption of sweets by the respondents, where the majority of respondents who do not drink sweetened hot drinks consume more sweet snacks than sweetening hot drinks with sugar or honey. The most important conclusion that patients should participate cyclically in workshops on the application of the correct diet no matter of gender. Key words: type 2 diabetes, eating habits, frequency of consumption, diet. 10 BIBLIOGRAFIA 1. Bjorntorp P. "Portal" adipose tissue s a generator of risk factors for cardiovacular disease and diabetes. Arteriosclerosis 1990; 10(4):493- 6cardiovacular disease and diabetes. Arteriosclerosis 1990; 10(4):493-6 2. Blendea M., Thompson M., Malkani S.: Cukrzyca i przewlekła choroba wątroby: etiologia i pułapki związane z monitorowaniem. Diabetologia po dyplomie. Tom 7, nr 4, 2010 3. Broda G., Szcześniewska D., Rywik S.: Częstość występowania zespołu metabolicznego w populacji osób dorosłych Warszawy. Med. Metab., 2003; 7: 225–229 4. Chojnowski P., Wasyluk J., Grabska-Liberek I.: Cukrzyca –epidemiologia i patogeneza. Postępy Nauk Medycznych 6/2009, s 420-428. 5. Coldditz GA, Willett WC, Rotnitzky, et al. Ann Intern Med. 1995; 122: 481-486 6. Domisse M., Milewicz A. : Zaburzenia hormonalne w otyłości Diabetologia Praktyczna 2003, tom 4 nr 3, 207-209 7. Feliksiak M. : Zachowania żywieniowe Polaków. Komunikat z badań CBOS. Nr 115/2014, Warszawa 2014 8. Fujioka S., Matsuzawa Y., Tokunaga K. i wsp.: Contribution of intra-abdominal fat accumulation to the impairmernt of glucouse and lipid metabolizm in human obesity. Metabolism 1987; 36(1):54-9). 9. Goodpaster B., Kelly D., Wing R. i wsp.: Effects of weight loss on regional fat distribution and insulin sensitivity in obesity, Diabetes 1999;48(4): 839-47 10. Gorbaniuk J., Chuchra M., Preferencje żywieniowe kobiet i mężczyzn aktywnych zawodowo. Roczniki teologiczne., Tom LXIV, zeszyt 10-2017 11. Gumprecht J. (red.), Młynarski W. (red.), Strojek K.(red.): Zalecenia Kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2018, Diabetologia Praktyczna, tom 4, nr 1, Via Medica 2018 12. Jarosz M., Kłosiewicz -Latoszek L., Cukrzyca. Zapobieganie i leczenie. PZWL, Warszawa 2007 13. Kinalska I.(red.), Pupek-Musialik D.(red.): Problemy kardiologiczne w cukrzycy. Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2008 14. Kmieć-Klimczak M., i wsp.: Hiperglikemia, “Pamięć metaboliczna” i rozwój naczyniowych powikłań cukrzycy. Czynniki ryzyka 2/2011, 47-51. 15. Korzeniowska K., Jabłecka A.: Cukrzyca ( część I), Farmacja Współczesna 2008;1: 231-235 16. Nowakowski A.: Epidemiologia cukrzycy. Diabetologia Praktyczna 2002; 3(4):181-5 17. Nowakowski A.: Epidemiologia cukrzycy. Diabetologia Praktyczna 2002, tom 3, nr 4, 181-185, Via Medica 2002 18. Omyła-Rudzka M. : Czy Polacy jedzą za dużo. Komunikat z badań CBOS. Nr 122/2014, Warszawa 2014 19. Omyła-Rudzka M. : Diety Polaków. Komunikat z badań CBOS. Nr 113/2014, Warszawa 2014 20. Otto-Buczkowska E.,: “Pamięć metaboliczna” - znaczenie w cukrzycy. Forum Medycyny Rodzinnej 2014 tom 8, nr 2, 51-55, Via Medica 2014 21. Otto-Buczkowska E.: Epidemiologia cukrzycy typu 1 na świecie i w Polsce. Diabetol. Dośw. Klin. 2002; 6, 438. 22. Pacholczyk M., Ferenc T., Kowalski J.: Zespół metaboliczny. Część I: Definicje i kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego. Epidemiologia oraz związek z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy typu 2. Postępy Hig Med. Dosw., 2008, 62: 530-542 23. Sadowska J., Rygielska ., „Technologiczne i zdrowotne aspekty stosowania syropu wysokofruktozowego do produkcji żywności” ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2014, 3 (94), 14 – 26 ) 24. Sieradzki J., Cukrzyca. Tom 1, Gdańsk: VIA MEDICA. 25. Siewko K., i wsp.: Etiopatogeneza cukrzycy typu 1. Część I. Przegląd Kardiodiabetologiczny 2007; 2/3 26. Simson DC. Ethiology and prevance of hypertensjon in diabetic patients. Diabetes Care 1988;11: 821-7. 27. Strojka K. (red.): Diabetologia . Praktyczny poradnik. Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2008 28. Szczeklik-Kumala Z., Sińska B. : Medyczne żywienia jako składnik ukierunkowanego terapeutycznie stylu życia osób z cukrzycą. Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2. 29. Szewczyk A., i wsp. Ocena sposobu żywienia osób chorujących na cukrzycę typu 1 i 2. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 267-271 30. Szybiński Z. i wsp.: Wieloośrodkowe badania nad zapadalnością na cukrzycę typu 1 w grupie wiekowej 0–14 lat w Polsce w latach 1998–1999. Pol. Arch. Med. Wewn. 2001; 106: 759 31. Szybiński Z.: Polskie wieloośrodkowe badania nad epidemiologią cukrzycy (PWBEC) — 1998–2000. Pol. Arch. Med. Wewn. 2001; 106: 751. 32. Tatoń J., Czech A., Sińska B.: Dietetyczna instrukcja dla osób z cukrzycą. Medycyna Metaboliczna 2017, tom XXI, nr 1-2 33. Tatoń J., Czech A.: Epidemiologia cukrzycy. Diabetologia. Tom 1. PZWL, Warszawa, 2001, 14–26 34. Unger RH. Minirevierw: weapons of learn body mass destruction: the rol of ectopic lipids in the metabolic syndrome. Endocrinology 2003; 144:5159-5165. 35. Wayer C., Funahashi T., Tanaka S., i wsp. Hypoadiponectinemia in obesity and typ 2 diabetes: clouse association wiht insulin resistance and hyperinsulinemia. J Clin Endocrinl Matab 2001; 86:1930-5 36. Włodarek D., Głąbska D., : Zwyczaje żywieniowe osób chorych na cukrzycę typu 2. Diabetologia praktyczna 2010, tom 11,1, 17-23. 37. Wyrzykowski B., Zdrojewski T., Sygnowska E., Biela U., Drygas W., Tykarski A., Kozakiewicz K., Broda G.: Epidemiologia zespołu metabolicznego w Polsce. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol. Pol., 2005; 63(Supl.4): S1–S4 38. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29438164 [data dostępu 10.07.2018] 39. http://www.psse-jaroslaw.pl/dok/2016/informacja_prasowa.pdf [data dostępu 05.09.2018] 11 SPIS TABEL: Tabela 1: Kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego opracowane przez NCEPATP III ............................................................................................................................ 14 Tabela 2: Kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego opracowane przez IDF ..... 15 Tabela 3: Wiek i BMI badanych osób ............................................................................ 31 Tabela 4: Wskaźnik BMI z podziałem na płeć z uwzględnieniem median wieku badanych osób................................................................................................................. 32 Tabela 5: Stosowanie diety z ograniczeniem cukru u osób badanych z podziałem na płeć oraz z uwzględnieniem wykonywanych badań. ............................................................. 33 Tabela 6: Ilość posiłków spożywanych w ciągu doby z podziałem na płeć badanych .. 34 Tabela 7: Spożywanie posiłków o stałych porach dnia .................................................. 34 Tabela 8: Częstotliwość pojadania pomiędzy posiłkami ................................................ 35 Tabela 9: Spożycie warzyw w diecie .............................................................................. 36 Tabela 10: Spożycie owoców wśród badanych osób...................................................... 36 Tabela 11: Spożycie potraw z roślin strączkowych: fasoli, grochu, soi, soczewicy ...... 37 Tabela 12: Spożycie pieczywa razowego przez osoby z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów ............................................................................................................... 37 Tabela 13: Spożycie produktów pełnoziarnistych w formie grubych kasz, makaronów 38 Tabela 14: Spożycie ryżu białego, makaronu zwykłego, drobnych kasz np. manny, kuskus. ............................................................................................................................ 38 Tabela 15: Spożycie pieczywa jasnego np. pszenne, żytnie, mieszane pszenno-żytnie, pieczywo tostowe, bułki, rogale ..................................................................................... 39 Tabela 16: Spożycie fermentowanych produktów mlecznych tj. kefir, jogurt. .............. 40 Tabela 17: Spożycie mleka w tym mleka smakowego, kakao, kawy na mleku ............. 40 Tabela 18: Spożycie serów twarogowych ...................................................................... 41 Tabela 19: Spożycie serów żółtych, topionych, pleśniowych ........................................ 41 Tabela 20 : Spożycie potraw z mięsa białego: z kurczaka, indyka i królika ................. 42 Tabela 21: Spożycie wędlin, kiełbas, parówek u badanych osób. .................................. 42 Tabela 22: Spożycie potraw z tzw. mięsa czerwonego np. wieprzowiny, wołowiny, cielęciny, baraniny, jagnięciny, dziczyzny. .................................................................... 43 Tabela 23: Spożycie ryb w badanych grupach ............................................................... 43 Tabela 24: Spożycie jaj w grupie badanych osób ........................................................... 44 Tabela 25: Spożycie jaj w grupie badanych osób ........................................................... 44 Tabela 26: Częstotliwość spożycia olejów, margaryn, miksów masła z margaryną do smażenia, pieczenia lub jako dodatek do pieczywa lub potraw. .................................... 45 Tabela 27: Częstotliwość spożycia smalcu jako dodatku do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp. .................................................................................................. 45 Tabela 28: Częstotliwość spożycia masła jako dodatku do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp. .................................................................................................. 46 Tabela 29: Częstotliwość spożycia potraw smażonych (np. mięsnych lub mącznych) .. 46 Tabela 30: Częstotliwość spożycia słodyczy np. cukierków, ciastek, ciast, batonów czekoladowych, batonów typu musli i innych wyrobów cukierniczych ........................ 47 Tabela 31: Sposoby słodzenia gorących napojów np. kawy, kakao, herbaty. ................ 47 Tabela 32: Częstotliwość spożycia słodyczy wśród respondentów deklarujących słodzenie cukrem gorących napoi ................................................................................... 48 Tabela 33: Częstotliwość spożycia słodyczy wśród respondentów nie słodzących lub słodzących słodzikiem gorące napoje ............................................................................. 48 Tabela 34: Ilość płynów wypijanych w ciągu dnia (oprócz kawy) ................................ 49 Tabela 35: Częstotliwość spożycia wody mineralnej, stołowej ..................................... 49 Tabela 36: Rodzaje spożywanej wody........................................................................... 50 Tabela 37: Częstotliwość spożycia słodzonych gorących napoi takich jak herbata, kawa, napary ziół lub owoców. ................................................................................................. 50 Tabela 38: Częstotliwość spożycia soków owocowych ................................................. 51 Tabela 39: Częstotliwość spożycia soków warzywnych lub owocowo-warzywnych .... 51 Tabela 40: Częstotliwość spożycia słodzonych napoi gazowanych lub niegazowanych typu coca-cola, fanta, oranżada....................................................................................... 52 Tabela 41: Częstotliwość spożycia napoi alkoholowych ............................................... 52 Tabela 42: Spożycie żywności typu fast food. ............................................................... 53 11.1 SPIS WYKRESÓW: Wykres 1: Wiek badanych z podziałem na płeć. Źródło: badania własne ..................... 31 Wykres 2: Ilość badanych kobiet i mężczyzn liczbowo i procentowo z uwzględnieniem BMI. Źródło: Badania własne ......................................................................................... 32 11.2 SPIS ZAŁĄCZNIKÓW: Ankieta Ankieta Badanie sposobu żywienia osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów ze zdiagnozowaną cukrzycą typu 2 *Wymagane 1. Proszę podać swoją datę urodzenia * Przykład: 15 grudnia 2012 2. Proszę podać swoją płeć * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. Kobieta Mężczyzna 3. Proszę podać swój wzrost w centymetrach * 4. Proszę podać ile Pan/Pani waży * 5. Proszę podać swój obwód brzucha w centymetrach (pomiar w okolicy pępka na wydechu) * 6. Czy miałeś (-aś) wykonywane badania pomiaru poziomu cukru przed zdiagnozowaniem cukrzycy ( np. rok wcześniej) * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 7. • Tak • Nie • nie pamiętam Jak długo trwał okres przed cukrzycowy * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nie wiem • do roku pojawiła się cukrzyca • powyżej 5 lat • powyżej 10 lat 8. Proszę zaznaczyć zmiany masy ciała (wagi) * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • wzrost powyżej 10 kg w ciągu roku • wzrost do 10 kg ale nie mniej niż 5 kg w ciągu roku • wzrost do 5 kg w ciągu roku spadek powyżej 10 kg • ciągu roku spadek do 10 kg ale nie mniej niż 5 kg w ciągu roku 9. • spadek do 5 kg w ciągu roku • inne: Proszę podać jak dawno zdiagnozowano u Pana/Pani cukrzycę (podaj datę lub ilość lat, miesięcy) * 10. Czy przed pełnoobjawowa cukrzycą czy stosował Pan/Pani dietę z ograniczeniem spożycia cukru * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 11. 12. • tak • nie Podaj aktualny wynik z poziomu glukozy na czczo: . Podaj aktualny wynik Hemoglobiny glikowanej: 13. Podaj wynik cholesterolu całkowitego: 14. Podaj wynik cholesterolu HDL 15. Podaj wynik cholesterolu LDL: 16. Podaj wynik z triglicerydów Zwyczaje żywieniowe W tej części pytamy o rodzaj żywności, którą Pan/Pani spożywa. Chcemy się dowiedzieć, jak często zazwyczaj jada Pan/Pani tą żywność? Odpowiadając na pytania proszę uwzględnić żywność jadaną w posiłkach i między posiłkami, w domu i poza domem, w ciągu ostatniego roku. W tej części proszę wskazać jedną odpowiedź. 17. Jak często spożywa Pan/Pani pieczywo jasne, np. pszenne, żytnie, mieszane pszenno-żytnie, pieczywo tostowe,bułki, rogale? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • Kilka razy w ciągu dnia 18. Jak często spożywa Pan/Pani pieczywo razowe? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 19. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • Kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani ryż biały, makaron zwykły lub drobne kasze, np. kaszę mannę, kuskus? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 20. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani kaszę gryczaną, płatki owsiane, makaron pełnoziarnisty lub inne kasze gruboziarniste? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • Kilka razy w ciągu dnia 21. Jak często spożywa Pan/Pani żywność typu fast food, np. frytki, hamburgery, pizzę, hot dogi, zapiekanki? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 22. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani potrawy smażone (np. mięsne lub mączne)? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 23. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani masło jako dodatek do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp.? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu 24. • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani smalec jako dodatek do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp.? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 25. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani oleje lub margaryny lub miksy masła z margaryną, jako dodatek do pieczywa lub potraw, do smażenia, pieczenia itp.? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 26. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani mleko (w tym mleko smakowe, kakao, kawę na mleku)? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia 27. Jak często spożywa Pan/Pani fermentowane napoje mleczne, np. jogurty, kefiry (naturalne lub smakowe)? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 28. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani sery twarogowe (w tym serki homogenizowane, desery twarogowe)? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 29. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani sery żółte (w tym serki topione, sery pleśniowe)? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 30. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani wędliny, kiełbasy lub parówki? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu 31. • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani potrawy z tzw. mięsa czerwonego, np. wieprzowiny, wołowiny, cielęciny,baraniny, jagnięciny, dziczyzny? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 32. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani potrawy z tzw. mięsa białego, np. z kurczaka, indyka, królika? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia 33. Jak często spożywa Pan/Pani ryby? * Zaznacz tylko odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia jedną 34. Jak często spożywa Pan/Pani jaja? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 35. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani potrawy z nasion roślin strączkowych, np. fasoli, grochu, soi, soczewicy? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 36. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani owoce? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 37. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często spożywa Pan/Pani warzywa? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia 38. Jak często spożywa Pan/Pani słodycze, np. cukierki, ciastka, ciasta, batony czekoladowe, batony typu ‘musli’,inne wyroby cukiernicze? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 39. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często pije Pan/Pani soki owocowe? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 40. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często pije Pan/Pani soki warzywne lub warzywno-owocowe? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • 41. kilka razy w ciągu dnia Jak często pije Pan/Pani słodzone gorące napoje takie jak herbata, kawa, napary z ziół lub owoców? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 42. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często pije Pan/Pani słodzone napoje gazowane lub niegazowane typu Coca-Cola, Pepsi, Sprite, Fanta,oranżada, lemoniada? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 43. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często pije Pan/Pani wodę, np. mineralną, stołową? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 44. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Jak często pije Pan/Pani napoje alkoholowe? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 45. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia Ile posiłków spożywa Pan/Pani zazwyczaj w ciągu dnia? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 46. • 1 posiłek • 2 posiłki • 3 posiłki • 4 posiłki • 5 posiłków lub więcej • Inna odpowiedź Czy spożywa Pan/Pani posiłki o stałych porach dnia? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nie • Tak, wszystkie • Tak, ale tylko niektóre 47. Jakiego tłuszczu do smażenia potraw używa Pan/Pani najczęściej? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nie stosuje żadnych tłuszczy do smażenia potraw • Stosuje różne tłuszcze • Olej roślinny ( w tym oliwę z oliwek) 48. • Margarynę • Masło • Smalec Czy słodzi Pan/Pani gorące napoje, np. herbatę, kakao, kawę? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nie • Tak, słodzę jedną łyżeczką cukru (miodu) • Tak, słodzę dwiema lub więcej łyżeczkami cukru ( miodu) • 49. Tak, używam słodzików Jaką wodę pije Pan/Pani zazwyczaj? * Zaznacz wszystkie właściwe odpowiedzi. • Nie piję wody • Piję wodę niegazowaną • Piję wodę gazowaną • Piję wodę z dodatkami smakowymi 50. Ile szklanek płynów ( oprócz kawy) wypija Pan/Pani dziennie * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. 51. • Jedną • Więcej niż jedną ale nie więcej niż 5 • ponad 5 szklanek Jak często spożywa Pan/Pani żywność (pojada) między posiłkami? * Zaznacz tylko jedną odpowiedź. • Nigdy • 1-3 razy w miesiącu • Raz w tygodniu • Kilka razy w tygodniu • Raz dziennie • kilka razy w ciągu dnia
