Cele hodowli zwierząt w szkole

Krystyna Chomicz
Cele hodowli zwierząt w szkole
Hodowla zwierząt w pracowni biologicznej PG nr 2 w
Białymstoku i możliwości ich wykorzystania.
Podstawowym warunkiem prawidłowej realizacji programów
nauczania biologii w szkole jest bezpośrednie poznawanie przez
uczniów rzeczywistości. Nie można nauczać tego przedmiotu w
oderwaniu od realnego świata przyrody.
Najcenniejszym środkiem dydaktycznym w realizacji
biologicznych
treści
nauczania
są
okazy
naturalne. Bezpośredni
kontakt z nimi angażuje u
uczniów jak największą
liczbę
zmysłów,
rozwijając aktywność i
samodzielność myślenia
oraz
wyzwalając
pozytywną
motywację
uczenia się.
Szczególne walory poglądowe mają żywe organizmy w ich
naturalnych środowiskach życia i w hodowlach. Dostarczają one
uczniom wielu wiadomości. Tylko przez obserwację żywych
zwierząt uczeń może zrozumieć czynności narządów ruchu,
sposobów zdobywania pożywienia, opieki nad potomstwem,
różnorodność przystosowań do życia w określonym środowisku.
Hodowle zwierząt pełnią również ogromną funkcję
wychowawczą. Wdrażają uczniów do systematyczności, uczą
obowiązkowości, odpowiedzialności za los zwierząt i rozwijają
pozytywne uczucia wobec nich. Uczą umiejętności współpracy w
grupie i odpowiedzialności za efekty pracy całej grupy.
1
Szkolne hodowle są dla wielu uczniów jedyną możliwością
spełnienia ich marzeń o posiadaniu i opiekowaniu się zwierzętami,
tym samym zaspakajają ich potrzeby emocjonalne.
Hodowle zwierząt w szkole prowadzę od 10 lat. W tym
okresie bardzo dużo uczniów uczęszczało na zajęcia koła
biologicznego aby z pasją i z zaangażowaniem opiekować się
zwierzętami.
Hodowle stałe i możliwości ich wykorzystania
OWADY
PATYCZAKI – należą do owadów prostoskrzydłych. Rząd ten obejmuje
około 10 tys. Gatunków, żyjących klimacie gorącym i tropikalnym. Już sama
ich budowa – wydłużone i pokryte guzkami
ciało, upodabnia je do gałązek drzewa czy
krzewu, a gdy jeszcze przybiorą barwy
otaczających je roślin – stają się zupełnie
niewidoczne.
W mojej pracowni hoduję
patyczaki indyjskie (Dixippus morosus) o
długości około 8,5 cm, gatunek pozbawiony
skrzydeł. Owad o zmiennym ubarwieniu, od
zielonego do brązowego, przez barwy
pośrednie.Rozmnażają się one dzieworódczo, a wśród wylęgłych osobników
zaledwie jeden na tysiąc jest samcem, w dodatku niezdolnym do kopulacji i
nie biorącym udziału w potrzymaniu gatunku.
Wykorzystanie hodowli:
Uczniowie mają możliwość obserwacji:
budowy ciała owada i dokonania obserwacji:
• podziału ciała na głowę, tułów i odwłok,
• ilości nóg,
niezwykłego zjawiska mimikry (upodabniania ciała zwierzęcia do
otoczenia)
tanecznych ruchów owadów podchodzących do pokarmu i żerowania,
regeneracji odłamanych odnóży u osobników młodych
niezwykłego sposobu rozmnażania się – dzieworództwa
wymagań życiowych zwierzęcia (podłoże, pokarm)
2
RYBY
W pracowni biologicznej znajdują się trzy duże akwaria i
dwa mniejsze (używane do krótkotrwałych hodowli np. odłowu narybku itp.),
w których od wielu lat prowadzone są hodowle różnych gatunków ryb.
ZŁOTA RYBKA – pochodzi od występującego w Chinach karasia
złocistego (Carassius auratus auratus). Znane obecnie odmiany zostały
uzyskane w wyniku
długotrwałych,
wieloetapowych
i
żmudnych zabiegów
hodowlanych.
W
wieku XVIII karaś
złocisty zadomowił się
w Europie i do dziś
jest
przedmiotem
zainteresowania
akwarystów. Znanych
jest około 100 odmian
tego gatunku. W pracowni znajdują się najpopularniejsze odmiany:
Welony, o dużych falujących płetwach,
Teleskopy, odznaczające się bardzo wypukłymi oczami,
Ryba jajo, o jajowatym kształcie ciała,
Komety, z ciemnymi plamkami na tułowiu,
Kapturki, z czerwonym, grubym kapturkiem na głowie,
GUPIK PAWIE OCZKO – (Poecilia reticulata) słodkowodna rybka z
Ameryki Środkowej. Nazwę pawie oczko zawdzięcza tęczowym plamkom
rozłożonym po obu bokach ciała. Samczyk osiąga do 2,5cm, samiczka – do
4,5cm. Są to rybki jajożyworodne, łatwo więc
można zaobserwować narodziny potomstwa,
często w imponującej liczbie 30-80 sztuk. Gdy
tylko zaobserwuje się narodziny, należy szybko
przenieść dorosłe osobniki do oddzielnego
akwarium, gdyż zwłaszcza samce pożerają dużą część narybku. Hodując
gupiki, warto zwrócić uwagę na ich zachowanie w okresie godowym.
Wzmożona ruchliwość, pogoń samczyków za partnerką, jej ucieczki przed
kilkoma konkurentami to nie bezmyślne poruszanie się ryb w wodzie, lecz
celowe i konsekwentne działanie.
3
SKALAR – (Pterophyllum scalare) w warunkach naturalnych zamieszkuje
dorzecze środkowej Amazonii. Należy do ryb
bardzo dekoracyjnych. Dorasta do długości
15cm. Wymaga specjalnych warunków
środowiskowych i troskliwej opieki. Chociaż
w literaturze uznawane są za ryby spokojne,
choć bardzo płochliwe, z moich obserwacji
wynika coś odwrotnego, dlatego nie polecam
ich hodowli razem z innymi, a zwłaszcza
mniejszymi
gatunkami
ryb.
Ponieważ
rozmnażanie się skalarów uzależnione jest od
skomplikowanego doboru pary, należy
dysponować 8-10 osobnikami i odpowiednio dużym akwarium. Rybki
dobierają się po okresie jednego roku i pozostają sobie wierne do końca życia.
W dobrych warunkach skalary mogą żyć nawet 15 lat.
PIELĘGNICE – rodzina ryb pielęgnicowatych (Cichlidae) pochodzi ze
słodkowodnych zbiorników Ameryki środkowej oraz Afryki, ponadto kilka
gatunków żyje w Azji. Kształt ciała
u wszystkich gatunków jest
podobny,
różnią
się
tylko
wielkością,
ubarwieniem
i
sposobem zachowania. Polecam je
do hodowli ze względu na silnie
rozwinięty u większości gatunków
pielęgnic instynkt opieki nad
potomstwem m.in. z poświęceniem odpędzają wrogów. Niezwykle
interesujące są obserwacje, jak składają ikrę w wygrzebanym dołku i
zawzięcie bronią ikry, później zaś narybku.
BOJOWNIKI - są to ryby o wspaniałym ubarwieniu, często trudnym aż do
opisania. Można hodować tylko jednego samca, gdyż walczą one ze sobą
(stąd nazwa!) co prowadzi do wzajemnych
okaleczeń. W stosunku do ryb innych
gatunków nie jest agresywny. Akwarium
powinno mieć charakter płytkiego,
rozgrzanego
słońcem
rozlewiska.
Napowietrzać i filtrować nie musimy,
ponieważ bojowniki, to ryby labiryntowe,
pobierające tlen z powietrza nad
powierzchnią wody.
4
Wykorzystanie hodowli ryb:
Obserwacje ryb akwariowych stwarzają uczniom możliwość bezpośredniego
zapoznania się:
z budową zewnętrzną ryb, a w szczególności z:
• opływowym kształtem i podziałem ciała na części,
• pokryciem ciała, ułożeniem łusek,
• obecnością i rolą płetw w czasie poruszania się w różnych
kierunkach,
• istnieniem i wyglądem tzw. linii bocznej,
• brakiem powiek,
• dymorfizm płciowy (ubarwienie, wielkość ciała i płetw)
ze sposobem oddychania ryby – mogą zaobserwować wciąganie wody
przez otwór gębowy i wypuszczanie przez szpary skrzelowe przy
uniesionych pokrywach skrzelowych.
Uczniowie mogą też obserwować:
zachowanie się ryb na widok hodowcy zbliżającego się do akwarium z
pokarmem,
zachowania związane z tarłem i opieką nad ikrą, narybkiem.
PŁAZY
AKSOLOTL – neoteniczna larwa płaza Ambystoma mexicanum
(ambystomy).
Występuje
wyłącznie
w
meksykańskim
jeziorze Xochimilco
(2300 m n.p.m.).
Dorasta do 30 cm,
ubarwienie
ciemnoszare,
czarne, brązowe z
marmurkowym
deseniem.
Zachowuje skrzela
zewnętrzne. Odznacza się dużą zdolnością do regeneracji utraconych części
ciała (ogona, kończyn).
5
Wykorzystanie hodowli płazów:
Uczniowie mogą zaobserwować:
skrzela zewnętrzne charakterystyczne dla larw płazów,
regeneracje utraconych części ciała,
zjawisko neotenii – zdolności do płciowego rozmnażania się larw
(nauczyciel może wyjaśnić, że formę dorosłą można uzyskać jedynie
przez podanie preparatów hormonalnych – w naturze nie występuje).
GADY
BOA TĘCZOWY – w pracowni hoduję odmianę Epicrates cenchria
maurus.
Jest
on
przedstawicielem
rodziny
dusicieli (obejmującej 88
gatunków),
mieszkańcem
tropikalnych lasów Ameryki
Środkowej i Południowej.
Jak
wszystkie dusiciele
zachował
szczątkowe
kończyny tylne i obręcz
miedniczną. Obecnie ma
1,3m, a osiągnie 2m długości
i przebywa głównie na ziemi.
Zapewniłam mu terrarium z
dużą wilgotnością i temperaturą 24-30°C. Wewnątrz umieściłam korzenie,
kryjówki z kory, rosnące rośliny w doniczkach oraz duży pojemnik z wodą, w
którym wąż bardzo często przebywa. Dojrzałość płciową osiąga w wieku 2-3
lat. Karmię go raz w miesiącu dużymi gryzoniami.
ŻÓŁW CZERWONOLICY – rodowód żółwi liczy ponad 200 milionów lat.
Przetrwały one do naszych czasów w nie zmienionej formie i obyczajach. Są
to najbardziej prymitywnie
zbudowane
gady.
Znajdujące się w mojej
pracowni cztery żółwie
czerwonolice (Pseudemys
scripta elegans) dorastają
do 35cm, są bogato
ubarwione. Przebywają w
dużym akwaterrarium. W
6
niewoli żółwie dożywają 20 lat. Karmię je rybami i kawałkami mięsa
wołowego. Uzupełniam to składnikami mineralnymi i witaminami.
Wykorzystanie hodowli gadów:
Uczniowie mogą zaobserwować:
pokrycie ciała gadów:
• u żółwia - można zaprezentować pancerz i wyjaśnić, że zrasta się
on z żebrami i wyrostkami kręgów oraz zademonstrować jego
twardość zapewniającą doskonałe schronienie,
• u węża - można zaprezentować uczniom wylinkę i wyjaśnić
znaczenie tego zjawiska,
u węży - istnienie tzw. kości kwadratowej w czaszce (niezwykle luźnych
połączeń kości), co umożliwia im połykanie bardzo dużych zdobyczy,
u żółwia - budowę kończyn uzbrojonych w ostre pazury, po długości
których można rozpoznać płeć,
u żółwi – mimo, że żyją w wodzie, oddychają powietrzem
atmosferycznym, co można zaobserwować gdy co jakiś czas wynurzają
głowę nad powierzchnię,
reakcję na dotyk:
• u żółwia - chowanie głowy i kończyn pod pancerz,
• u węża - napinanie ciała, jego sprężystość i siłę ucisku
SSAKI
MYSZOSKOCZKI – znamy kilkanaście odmian tych gryzoni(Gerbillus),
wszystkie pochodzą z pustynnych obszarów Afryki i Azji. W pracowni
zapewniłam tym niezwykle sympatycznym zwierzętom przestronne terrarium
z temperaturą ok. 25°C z grubą warstwą ściółki. Rozmnażają się one
wielokrotnie w ciągu roku. Zjadają świeże warzywa i owoce, ziarno itp.
Wykorzystanie hodowli myszoskoczków:
Zwierzęta te, jak żadne inne nadają się do obserwacji zachowań
stadnych oraz niezwykle czułej opieki nad młodymi przez całe
stado. Wielka ruchliwość oraz ufność wobec opiekunów zjednują im
sympatię uczniów – co stanowi doskonały pretekst do kształtowania
pozytywnego stosunku dzieci do zwierząt.
Umiejętność wykonywania wysokich skoków, w czym pomaga im
długi ogon,
7
CHOMIKI SYRYJSKIE – wszystkie chomiki żyjące obecnie w hodowlach
domowych i laboratoryjnych pochodzą z ostatniej w świecie rodziny, jaką
znaleziono przypadkowo
w Syrii, w okolicach
miasta Alleppo, w roku
1930. Od tej pory już
nikt – mimo poszukiwań
– nie widział chomików
syryjskich na swobodzie.
Prof.
Aharoni
z
uniwersytetu
jerozolimskiego, który
podczas swych prac archeologicznych wykopał samiczkę z młodymi – nie
przypuszczał, że ta mała rodzinka da początek wielomilionowej rzeszy
chomików syryjskich, jaka rozpowszechniła się po świecie.
Wykorzystanie hodowli chomika syryjskiego:
Na chomiku syryjskim uczniowie mogą przeprowadzić różne doświadczenia:
mierzymy objętość worków policzkowych chomika – w tym celu
opróżniamy chomikowi spiżarnię i podajemy mu ściśle odważoną
porcję np. 10 dag suchego ziarna, następnie, gdy chomik wypełni swoje
worki policzkowe, zbieramy pozostawione resztki i ważymy,
możemy także, na podobnej zasadzie dowiedzieć się ile pokarmu zjada
chomik w ciągu dnia, a także w jakiej proporcji jest ta ilość w stosunku
do masy jego ciała,
możemy też przekonać się, jakie ziarna najlepiej smakują chomikowi
podając różne ich rodzaje na deseczce przed klatką i obserwując
kolejność zbierania poszczególnych gatunków.
BIAŁA MYSZKA – ma ona najskromniejsze wymagania spośród gryzoni.
Myszy te (Mus musculus var. Alba) hoduję w małych, szklanych akwariach
wysłanych ściółką z trocin. Są wszystkożerne. Ciąża trwa 20 dni. Matka
opiekuje się małymi przez 6 tygodni. Żyją
1-2 lata.
SZCZUR WĘDROWNY – w hodowli
znajduje się odmiana albinotyczna (Rattus
norvegicus var. alba). Zachowuje się
podobnie jak biała myszka lecz potrzebuje
więcej miejsca i większych porcji jedzenia.
Poprzez skrzyżowanie szczura białego z szarym można uzyskać różne
8
warianty kolorystyczne: od beżowych do czarnych z białymi cętkami. Dobrze
pielęgnowany szczur oswaja się i chętnie się bawi.
Wykorzystanie hodowli wszystkich ssaków:
Nauczyciel na lekcji może zastosować pokaz lub dysponując większą ilością
zwierząt – obserwacje w grupach. Uczniowie mogą obserwować:
pokrycie ciała, części ciała, obecność sutków jako najważniejszej cechy
ssaków,
narządy zmysłów i ich działanie, reakcje na bodźce,
zachowania pokarmowe,
zachowania rozrodcze i opieki nad młodymi,
wymagania życiowe (legowisko, rodzaj spożywanego pokarmu)
HODOWLE OKRESOWE I ICH WYKORZYSTANIE
PIERWOTNIAKI
PANTOFELEK – dopóki uczniowie nie
zobaczą na własne oczy pantofelków
poruszających się w polu widzenia
mikroskopu, to ani opis w podręczniku,
ani opowiadanie nauczyciela nie da im
realnego obrazu tych mikroorganizmów.
Przygotowanie hodowli: garść
siana i zeschłych liści zalewamy wodą z
jeziora, stawu, w którym wykryto obecność pantofelków i innych
pierwotniaków. Ustawiamy w ciepłym miejscu (niekoniecznie oświetlonym) i
pozostawiamy na dwa, trzy tygodnie. Po tym okresie powinniśmy uzyskać
wystarczającą ilość egzemplarzy do obserwacji mikroskopowych w klasie.
Wykorzystanie hodowli:
Pobrany materiał służy do sporządzenia preparatów mikroskopowych.
Można obserwować pantofelki i stylonychię – małżynka. Uczniowie
obserwują pod mikroskopem:
• pokrycie ciała (ruch rzęsek),
• sposób poruszania się,
• wodniczki pokarmowe zabarwione karminem lub tuszem,
• wodniczki tętniące,
• zagłębienie gębowe.
Na kółku biologicznym przeprowadzam dodatkowe obserwacje:
9
• wirczyki na kurczliwych nóżkach,
• euglene (hodowlę należy ustawić na parapecie okna),
• ruch rzęsek u małżynka.
PIERŚCIENICE
DŻDŻOWNICA – jest ona nie tylko dobrym obiektem obserwacji, lecz
również doskonałym pokarmem dla wielu hodowanych w pracowni
biologicznej zwierząt.
Do hodowli używam słoików szklanych z
warstwowo ułożoną ziemią, piaskiem i suchymi
liście
piasek
liśćmi, tak jak na rysunku. Na kilka dni przed lekcją
ziemia
dżdżownice umieszczam w pojemniku z czystym
liście
piasek
piaskiem i karmię je bułką namoczoną w mleku.
ziemia
Zwierzęta są wtedy czyste i ruchliwe.
Wykorzystanie hodowli:
W czasie obserwacji żywych okazów przygotowanych przed lekcją na
płaskich spodeczkach lub szalkach Petriego uczniowie powinni zwrócić
uwagę na:
• ruchy zwierzęcia,
• kurczenie się ciała podczas dotyku,
• podział ciała na segmenty,
• podział ciała na część przednią, tylną i siodełko,
• pokrycie ciała i szelest szczecinek, gdy dżdżownica porusza
się po szorstkim papierze.
Zakopywanie się dżdżownic w ziemi referuje uczeń – przedstawiciel
koła biologicznego, gdyż obserwacja tego zjawiska trwa około 20 minut i nie
przeprowadza jej na lekcji ze względów czasowych.
Obserwacja tworzenia się próchnicy i mieszania warstw gleby w
przygotowanych słojach jest długotrwała i dlatego odbywa się w ramach zajęć
koła biologicznego. Polega na zmierzeniu czasu, w jakim dżdżownice
wciągną w głąb słoja ułożone na powierzchni zeschłe liście.
Gleba po przejściu przez układ pokarmowy dżdżownicy zostaje
wydalona w formie ekskrementów i tworzy tzw. humus biologiczny o
specyficznej gruzełkowatej strukturze. Jeden jego gram zawiera ok. 2
miliardów kolonii bakteryjnych bezpośrednio użyźniających glebę.
10
MIĘCZAKI
WINNICZEK – Helix pomatia jest jednym z największych naszych
ślimaków. Trzymam go w małym terrarium z warstwą 5-6 cm ziemi na dnie
przykrytym szklaną płytką dla zachowania stałej wilgotności powietrza.
Można też posadzić kępki traw lub trzykrotki. Ślimaki muszą przebywać w
cieniu. Karmimy go liśćmi np. sałaty. Potrzebują one
bardzo dużych ilości wapnia, dlatego należy im
podawać skorupki jajek lub tabletki wapnia.
Zwierzęta te są obojnakami, więc każde dwa
egzemplarze tego samego gatunku są w każdej chwili
zdolne wydać na świat potomstwo. Winniczki składają
jaja w glebie, należy dlatego ustawić w terrarium
większą miseczkę z ziemią.
Wykorzystanie hodowli:
Uczniowie w czasie lekcji obserwują:
• budowę i pokrycie ciała ślimaka,
• swoiste ruchy mięsistej nogi, której przesuwanie ułatwia śluz
wydzielany przez skórę,
• reakcje ślimaka na bodźce – skrywanie się w muszli.
11