Osobowość publicznoprawna w świetle statusu prawnego Kościoła

Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH
Nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2013
dr Pawe Krawczyk
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
Wydzia Nauk Ekonomicznych i Prawnych
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu
prawnego Ko!cio a katolickiego w II RP
The public-legal entity in the light of the legal character
of the Catholic Church in the Second Polish Republic
Streszczenie: Od lat trwa dyskusja nad przywróceniem do polskiego porz dku prawnego poj!cia osobowo"ci publicznoprawnej. Jednocze"nie poj!cie to ci gle wydaje si! niejasne, problematyczne, a jego zasadno"# dyskusyjna. Pomocne w rozwi zaniu powy$szych kwestii mo$e
by# odwo%anie si! do pogl dów mi!dzywojennej doktryny prawa, która przy wykorzystaniu tej
konstrukcji prawnej definiowa%a charakter prawny Ko"cio%a katolickiego w II RP, poddaj c j
przy tym gruntownej analizie.
S owa kluczowe: zwi!zki wyznaniowe, indywidualna wolno"# wyznaniowa, konkordat
Abstract: The discussion about the restitution of the public-legal entity issue to Polish legal order have lasted for many years. Simultaneously, this issue still seems to be vague, problematic,
and its justice - disputable. The reference to the interwar law doctrine may be helpful to solve
the issues above. Then it was common to define the legal character of the Catholic church
in the light of the issue discussed here.
Key words: religious associations, individual freedom of religion, the concordat
Poj$cie osobowo"ci publicznoprawnej od lat budzi kontrowersje
i dyskusje w doktrynie prawa. Cho# samo poj$cie „osób prawnych prawa
publicznego”1 jest od dawna ugruntowane w "wiatowym dorobku prawnym,
sens samej osobowo"ci publicznoprawnej bywa niekiedy negowany. Podnosi si$, i% osobowo"# prawna jest jedna na ca ym obszarze prawa, a rozbijanie osobowo"ci prawnej na publicznoprawn! i prywatnoprawn! jest b $dne.
Osobowo"# publicznoprawna jest tylko pewn! ide!, a nie okre"lon! form!
prawn!. Nie daje ona niczego ani te% nie przyznaje %adnych praw publicznych”2.
1
Wskaza# nale%y, i% oprócz terminu osoba publicznoprawna funkcjonuj! te% terminy: zwi!zek
publicznoprawny, instytucja i korporacja publicznoprawna; por. T. Bigo, Zwi zki publicznoprawne w "wietle ustawodawstwa polskiego, Warszawa 1928.
2
Zob. J. Panejko, Geneza i podstawy samorz du europejskiego, Wilno 1934, s. 111; podobnie H. Dembi&ski, Osobowo"# publicznoprawna samorz du w "wietle metody dogmatycznej
i socjologicznej, Wilno 1934, s. 39, 116; wspó cze"nie zob. P. Radziewicz, Kilka uwag w spra-
160
P. Krawczyk
Jak zauwa%a S. Fundowicz, idei osób prawnych prawa publicznego
niew!tpliwie nie przys u%y si$ równie% okres istnienia PRL, kiedy próbowano
wykorzeni# z systemu prawnego osoby prawne prawa publicznego, jako nie
odpowiadaj!ce socjalistycznej idei prawa. Wynika o to zapewne z niech$ci
do istnienia w sferze prawa publicznego innych podmiotów ni% pa&stwo3.
Zdaniem S. Fundowicza paradoksalnie równie% po zmianie ustroju
w 1989 r., w polskiej nauce prawa mieli"my do czynienia z ucieczk! w kierunku instytucji prawa prywatnego, b$d!c! reakcj! na ustrój totalitarny, który
wszystko uzale%nia od pa&stwa. Brak pog $bionej analizy poj$cia „osoba
prawna prawa publicznego” oraz brak zdecydowanego dzia ania ustawodawcy w tym zakresie wynika równie% z dominacji pozytywistycznego kierunku bada& oraz z faktu, %e wi$kszo"# polskich prawników „wychowa a” si$
na prawie socjalistycznym4.
Pomimo tych przeciwno"ci poj$cie osobowo"ci publicznoprawnej zdaje si$ powraca# na wa%ne miejsce w systemie prawa polskiego. Pojawia si$
coraz wi$cej g osów o potrzebie funkcjonowania w systemie prawnym poj$cia okre"laj!cego szczególn! pozycj$ prawn! niektórych podmiotów. Wskazuje si$ przy tym, i% konstrukcja ta by aby pomocna przy definiowaniu
i opisywaniu wielu zjawisk prawnych, cho#by na gruncie funkcjonowania
samorz!du terytorialnego. St!d poj$ciem „osobowo"ci publicznoprawnej”
coraz cz$"ciej pos uguje si$ zarówno doktryna5, jak i orzecznictwo6.
Zauwa%a si$ przy tym, i% brakuje przepisów materialnego prawa administracyjnego, z których mog oby wynika#, na czym polegaj! atrybuty takiej osobowo"ci i czym mia yby si$ one ró%ni# od osobowo"ci cywilnoprawnej”7.
Przybli%eniu i zrozumieniu konstrukcji osobowo"ci publicznoprawnej
mo%e przys u%y# si$ odwo anie do pogl!dów mi$dzywojennej doktryny
w kwestii charakteru prawnego Ko"cio a katolickiego w II RP, definiowanego
w a"nie przez pryzmat osobowo"ci publicznoprawnej, któr! sam! poddano
gruntownej analizie.
wie prawnej przydatno"ci poj!cia „osoba prawa publicznego”, „Samorz!d Terytorialny” nr 6,
2000, s. 3-18.
3
S. Fundowicz, Osoby prawne prawa publicznego w prawie polskim, „Samorz!d Terytorialny”
nr 3, 2000, s. 4, w przypisie.
4
Ibidem.
5
Zob. R. Tupin, Okre"lenie w%asno"ci i osób prawa publicznego, Rzeczpospolita z 8 listopada
1994 r.; R. Tupin, Osoby prawa publicznego. Problem do uregulowania w nowej konstytucji,
Rzeczpospolita z 10 stycznia 1996 r., s. 17; L. Rajca, Konstrukcja osobowo"ci prawnej samorz du terytorialnego, „Samorz!d Terytorialny” nr 3, 2004; W. i M. Miemiec, Podmiotowo"# publicznoprawna gminy, „Samorz!d Terytorialny” nr 11-12, 1991, s. 19; T. Rabska, Pozycja samorz du terytorialnego w Konstytucji, RPSiE z 1995, nr 2, s. 44 i n.; T. Rabska, Przywracanie
ci g%o"ci poj!# prawnych, [w:] Pa&stwo prawa, administracja, s downictwo. Prace dedykowane
prof. dr hab. Januszowi '!towskiemu, Warszawa 1999, s. 212 i n.; A. Piekara, Warto"ci i funkcje spo%eczne samorz du terytorialnego, „Pa&stwo i Prawo” nr 8, 1990, s. 4, 6 i n.; M. Kotulski,
Poj!cie i istota samorz du terytorialnego, „Samorz!d Terytorialny” nr 1-2, 2000, s. 87 i n.
6
Por. Uchwa%! Trybuna%u Konstytucyjnego z 23 czerwca 1993 r. (W.3/92), OTK 2/1993, s. 452;
Orzeczenie Trybuna%u Konstytucyjnego z 24 stycznia 1995 r. (k. 5/94), OTK 1/1995, s. 45 i n.
7
S. Fundowicz, Osoby prawne prawa publicznego…., s. 3; por. te% A. Agopszowicz, Z. Gilowska, Ustawa o samorz dzie terytorialnym. Komentarz, Warszawa 1997, s. 65.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu prawnego Ko!cio#a katolickiego w II RP
161
Przechodz!c zatem do analizy charakteru prawnego Ko"cio a katolickiego wskaza# nale%y, i% wyra'nego stwierdzenia istnienia jego osobowo"ci
publicznoprawnej nie zawiera a ani konstytucja8, ani konkordat9, ani inkorporowane przeze& odno"ne przepisy prawa kanonicznego10. Równie% w ca ym
mi$dzywojennym ustawodawstwie wyznaniowym nie by o przepisu, który by
wyra'nie nadawa jakiemukolwiek zwi!zkowi wyznaniowemu charakter publicznoprawny. Mimo to ówczesna doktryna wyj!tkowo zgodnie przyznawa a
Ko"cio owi katolickiemu osobowo"# publicznoprawn!11. Wynika o to zapewne z faktu, i% w ówczesnym systemie prawa wyznaniowego odnale'# mo%na
by o szereg regulacji w stosunku do zwi!zków wyznaniowych, a w szczególno"ci Ko"cio a katolickiego, które z ca ! pewno"ci! nie zamyka y go w sferze prywatnoprawnej12.
Znaczna cz$"# doktryny 'ród o osobowo"ci publicznoprawnej zwi!zków wyznaniowych widzia a ju% w samej instytucji „uznania” tych zwi!zków
przez pa&stwo, wyra%onej w art. 114 i 115 konstytucji. Np. J. Sawicki stwierdza, i% „skoro pa&stwo uznaje cele i dzia ania spo eczno"ci religijnej prawnie
uznanej za zas uguj!ce z jego strony na ochron$ i opiek$, uzasadnione jest
wej"cie ich w sfer$ prawa publicznego i w ten sposób ko"cio y i zwi!zki
prawnie uznane, wraz ze swoimi urz!dzeniami ustrojowymi i prawnymi, staj!
si$ cz$"ci! porz!dku publicznoprawnego w pa&stwie”13. Podobnie uwa%ali
J. Demia&czuk i T. Wolfenburg, których zdaniem „ko"cio y i zwi!zki religijne
czerpi! sw! podmiotowo"# publicznoprawn! z w asnego prawa przy wspó dzia aniu pa&stwa, wyra%aj!cym si$ w uznaniu wyzna& i ustaleniu stosunku
pa&stwa do uznanych ko"cio ów i zwi!zków religijnych. Przez te akty pa&stwo przyjmuje i wprowadza ko"cio y i zwi!zki religijne do zakresu swego
prawa publicznego jako podmioty w asnego w adztwa religijnego i z tymi od8
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, (Dz.U.1921.44.267).
Konkordat pomi!dzy Stolic Apostolsk a Rzeczypospolit Polsk zawarty dnia 10 lutego
1925 r., (Dz.U.1925.72.501).
10
por. Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV autoritate
promulgator, Acta Apostolicae Sedis 9 (1917) pars II; Wyra'ne przyj$cie koncepcji Ko"cio a
w danym pa&stwie jako korporacji prawa publicznego wyst$puje w konkordatach zawieranych
przez Stolic$ Apostolsk! z Austri! 3 czerwca 1933 r. (Acta Apostolicae Sedis, 26:1934,
s. 248-283) i z pa&stwami niemieckimi; por. T. W odarczyk, Konkordaty, Zarys historii ze szczególnym uwzgl!dnieniem XX wieku, Warszawa 1974, s. 184-205; Z nowszych konkordatów wyra'ne uznanie osobowo"ci publiczno-prawnej Ko"cio a znajduj!cego si$ na terenie pa&stwa,
gwarantuje konkordat z Wenezuel!, który w art. 4 stwierdza i% „Ko"ció katolicki w Republice
Wenezueli uznawany b$dzie za osob$ prawn! prawa publicznego”. (Acta Apostolicae Sedis
56:1965, s. 834).
11
Por. J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe RP 1918-1939, Warszawa 1967, s. 421.
12
Jak zauwa%a H. Ko odziejek, osobowo"# publicznoprawna zwi!zków wyznaniowych w tamtym okresie wynika a nie z nadania ustawowego, a z praktycznego stosunku pa&stwa do tych
organizacji; H. Ko odziejek, Osobowo"# prawna prawa publicznego Ko"cio%a katolickiego w Polsce, „Pa&stwo i Prawo” nr 6, 1988, s. 110-113.
13
J. Sawicki, Studia nad po%o$eniem prawnym mniejszo"ci religijnych w Pa&stwie Polskim,
Warszawa 1937, s. 140-141; zob. te%. W. Abraham, Konstytucja a stosunki wyznaniowe i ko"ció%, ze zbioru: Nasza Konstytucja, Kraków, 1922, s. 126; S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce wspó%czesnej, Lublin 1937, s. 3 i 6; W.L. Jaworski, Projekt konstytucji, Kraków 1928, s. 34; H. (wi!tkowski, Wyznania religijne w Polsce ze szczególnym
uwzgl!dnieniem ich stanu prawnego, Warszawa 1937, s. 41.
9
ZN nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
162
P. Krawczyk
r$bnymi podmiotami wchodzi w stosunek okre"lany specjalnymi ustawami. Ju%
wi$c z chwil! uznania, a nie dopiero z chwil! ustalenia swego stosunku do pa&stwa posiada zwi!zek religijny osobowo"# prawn!, której publiczny charakter
wynika z pe nienia zada& religijnych, regulowanych przez normy zwi!zkowe
przyj$te przez pa&stwo równie% dla zakresu prawa pa&stwowego”14.
Zatem zdaniem J. Osuchowskiego dla istnienia osobowo"ci publicznoprawnej nie b$dzie mia o znaczenia, czy uznanie zwi!zków wyznaniowych zasadza o si$ konstytutywnie na postanowieniach konstytucji, czy na
postanowieniach wcze"niejszych przepisów. Osobowo"# t$ zwi!zek wyznaniowy naby z chwil!, gdy zgodnie z obowi!zuj!cym ustawodawstwem zosta
uznany przez pa&stwo15.
Dla innych przedstawicieli doktryny, jak chocia%by W. Komarnickiego16
czy A. Mycielskiego17, wskazane artyku y równie% by y 'ród em osobowo"ci
publicznoprawnej zwi!zków wyznaniowych, ale w aspekcie przyznania
zwi!zkom wyznaniowym uprawnie& do rz!dzenia si$ w asnymi prawami,
czyli posiadania wewn$trznego samorz!du i autonomii18. W tym kierunku
zdaje si$ równie% pod!%a# T. Bigo uzale%niaj!c publicznoprawny charakter
zwi!zków wyznaniowych od potraktowania ich jako zwi!zków samorz!dowych, wykonuj!cych pewne funkcje w zakresie administracji publicznej19.
Powy%szy aspekt uznania i autonomii !czono dodatkowo z uprawnieniami zwi!zków wyznaniowych wyra%onymi w art. 113 konstytucji, który
zwi!zkom wyznaniowym przyznawa prawo:
14
J. Demia&czuk, A. Wolfenburg, Publicznoprawny charakter ko"cio%ów i zwi zków religijnych,
„Gazeta Administracyjna” nr 9-10, 1947, s. 509, 516.
15
Zob. J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe…, op. cit., s. 422.
16
W. Komarnicki, Polskie prawo polityczne (geneza i system), Warszawa 1922, s. 380-381.
17
A. Mycielski, Polskie prawo polityczne (konstytucja z 17.III.1921 r.), Kraków 1947, s. 228-229,
234; podobnie dla J. Krukowskiego istotnym elementem osobowo"ci publicznoprawnej Ko"cio a
jest uznanie przez najwy%sze organy w adzy prawodawczej danego pa&stwa, i% Ko"ció znajduj!cy si$ w granicach jego terytorium posiada autonomi$, jaka z natury rzeczy mu si$ nale%y.
Takie uznanie wyra%one explicite lub implicite nie daje Ko"cio owi specjalnych przywilejów
w stosunku do innych wspólnot religijnych, ale gwarantuje mu swobodne wykonywanie swojej
misji. Na t$ autonomi$ Ko"cio a sk adaj! si$ nast$puj!ce czynniki: 1) swobodne wykonywanie
jurysdykcji ko"cielnej wzgl$dem wiernych, 2) mo%liwo"# rz!dzenia si$ w asnym prawem, jakim
jest prawo kanoniczne, oraz uznanie przez pa&stwo przynajmniej w pewnych okre"lonych granicach skutków aktów prawnych podejmowanych na podstawie prawa kanonicznego, np. uznanie na forum pa&stwowym wa%no"ci ma %e&stw zawartych wed ug formy kanonicznej,
3) posiadanie na w asno"# dóbr materialnych (mienia), niezb$dnych do realizacji celów ko"cielnych, np. ko"cio ów, domów, placów, 4) posiadanie w asnych zak adów wychowawczych i naukowych, jak szko y, seminaria, duchowne, uniwersytety katolickie z prawem nadawania stopni
naukowych wa%nych na forum pa&stwowym, 5) swobodne wykonywanie kultu i nauczania religijnego oraz dysponowania odpowiednimi "rodkami, jakimi obecnie s! "rodki masowego przekazu, 6) mo%liwo"# prowadzenia dzia alno"ci duszpasterskiej i spo ecznej; J. Krukowski, Osobowo"# prawna Ko"cio%a katolickiego w relacji do pa&stwa, Roczniki Nauk Spo ecznych, Tom
VIII, 1980, s. 11; zob. te% J. Krukowski, Problematyka osobowo"ci prawnej Ko"cio%a katolickiego
w relacji do Pa&stwa, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, Tom XXV, zeszyt 5, 1978 r., s. 130.
18
Por. „Palestra” nr 9 z 1966 r., s. 83. Stwierdza si$ tam, i% „posiadanie autonomii i w adzy ze
strony Izby Adwokackiej, to znaczy pe nienie funkcji w dziedzinie administracji wewn$trznej stanowi w a"nie cech$ charakterystyczn! osobowo"ci publicznoprawnej tej instytucji”.
19
T. Bigo, Zwi zki publicznoprawne…, op. cit., s. 186.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu prawnego Ko!cio#a katolickiego w II RP
163
a) organizowania zbiorowych i publicznych nabo%e&stw,
b) posiadania i nabywania maj!tku ruchomego i nieruchomego, zarz!dzania nim i rozporz!dzania,
c) posiadania i u%ywania swych fundacji i funduszów, jak równie% zak adów dla celów wyznaniowych, naukowych i dobroczynnych,
d) samodzielnego prowadzenia swych spraw wewn$trznych20.
Zdaniem J. Demia&czuka i T. Wolfenburga dla oceny charakteru
prawnego zwi!zków wyznaniowych nie bez znaczenia jest równie% art. 111
konstytucji gwarantuj!cy pe n! wolno"# w dziedzinie przekona& religijnych.
Przepis ten zakre"la bowiem pewn! sfer$, „do której pa&stwo nie wkracza”.
Jest to sfera wolno"ci wiary i sumienia oraz kultu religijnego, jaki ze sw! religi! i sumieniem !czy dana osoba, bez wzgl$du na to, czy kult ten przejawia
jednostkowo, czy zbiorowo w gronie wspó wyznawców. Zdaniem wymienionych autorów artyku u 111 ust. 2 konstytucji, dotycz!cego ochrony porz!dku
publicznego i publicznej moralno"ci, nie mo%na traktowa# jako ograniczaj!cej sfer$ wolno"ci religijnej ingerencji pa&stwa, albowiem takie sformu owanie granic wolno"ci religijnej kryje w sobie najskuteczniejsz! tej wolno"ci
gwarancj$, przy czym granic! jest tu prawo powszechne, obowi!zuj!ce
wszystkich bez wyj!tku obywateli. Uwzgl$dniaj!c „ducha konstytucji” tj., brak
tendencji do akcentowania nadrz$dno"ci pa&stwa w stosunku do wyzna&,
nie mo%na mówi# o ingerencji pa&stwa ograniczaj!cej t$ wolno"# z uwagi na
porz!dek publiczny i publiczn! moralno"#, a raczej o ingerencji pa&stwa
w znaczeniu ochrony przed nadu%yciem wolno"ci religijnej21.
Zdaniem J. Demia&czuka i T. Wolfenburga indywidualna wolno"# wyznaniowa nie mo%e pozostawa# bez wp ywu na rozwój %ycia wyznaniowego
w znaczeniu spo ecznym i korporacyjnym. Oczywiste jest bowiem, %e religii
nie wyznaje si$ tylko osobi"cie, lecz w !czno"ci ze wspó wyznawcami
w zrzeszeniach, ko"cio ach i zwi!zkach religijnych, których to spo eczno"ci
wyznaniowych nie mo%e pa&stwo traktowa# odmiennie i niezale%nie od zagwarantowanej w art. 111 swobody religijnej. W istocie te% pa&stwo udziela
zwi!zkom religijnym wolno"ci religijnej w tym samym zakresie co jednostkom. Wynika to z porównania tekstów art. 111 i 112 oraz art. 115 i 116 konstytucji, w których ustawodawca powtarza te same warunki swobodnego
dzia ania w korporacyjnej sferze religijnej22.
20
Por. J. Demia&czuk, Uznanie prawne wyzna& w "wietle konstytucji, „Pa&stwo i Prawo” nr 5-6
z 1948, s. 46; J. Demia&czuk, T. Wolfenburg, Publicznoprawny charakter ko"cio%ów…, s. 506,
508; W.L. Jaworski, Prawa Pa&stwa Polskiego, zesz. II A, Kraków 1921, s. 692; J. Makowski,
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924, s. 121; Z pogl!dem tym nie zgadza si$
J. Osuchowski. Jego zdaniem wymienione w art. 113 konstytucji marcowej uprawnienia – jako
typowe dla zrzesze& prywatnoprawnych – normowane s! najogólniej rzecz bior!c, powszechnie
obowi!zuj!cymi przepisami prawa cywilnego (w zakresie pkt b i c) oraz przepisami prawa administracyjnego (pkt a) i wewn!trzwyznaniowego (pkt d). Zdaniem J. Osuchowskiego nie mo%na
równie% przyzna# publicznego charakteru prawu urz!dzania zbiorowych i publicznych nabo%e&stw, skoro jest ono immanentn! tre"ci! wolno"ci wyznania, a wi$c przys ugiwa oby nawet
zwi!zkom wyznaniowym nie uznanym, tj. pozbawionym w ogóle osobowo"ci prawnej; zob.
J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe…, op. cit., s. 423-424.
21
J. Demia&czuk, T. Wolfenburg, Publicznoprawny charakter ko"cio%ów…, s. 434-5.
22
Ibidem, s. 437.
ZN nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
164
P. Krawczyk
W przypadku Ko"cio a katolickiego, doktryna wskazywa a, i% omówione powy%ej „konstytucyjne argumenty” potwierdzaj!ce jego publicznoprawn! osobowo"# jako zwi!zku wyznaniowego s! dodatkowo wzmocnione
zapisami konkordatu.
Cho# w konkordacie brak jest wyra'nego okre"lenia Ko"cio a katolickiego
jako osoby prawa publicznego, to wskazywano, i% poszczególne postanowienia
konkordatu, jak i kierunek interpretacji ca o"ci postanowie& wyra'nie za takim
przymiotem Ko"cio a katolickiego przemawiaj!23. Takie stanowisko zaj! równie% w jednym z powojennych orzecze& S!d Najwy%szy24.
Wskazywano przy tym przede wszystkim na artyku I konkordatu, który stwierdza , i% „Ko"ció katolicki, bez ró%nicy obrz!dków, korzysta# b$dzie
w Rzeczpospolitej Polskiej z pe nej wolno"ci. Pa&stwo zapewnia Ko"cio owi
swobodne wykonywanie jego w adzy duchowej i jego jurysdykcji, jak równie%
swobodn! administracj$ i zarz!d jego sprawami i jego maj!tkiem, zgodnie
z prawem boskim i kanonicznym”25.
Mi$dzy innymi K. Aleksandrowicz wskazywa równie% na art. IV konkordatu, który w szeregu przypadków zapewnia aktom w adz ko"cielnych
brachium saeculare, czyli wyposa%a Ko"ció we w adztwo administracyjne26.
Zauwa%a , i%: „Pa&stwo udzielaj!c Ko"cio owi w pewnych wypadkach brachium saeculare, udziela go we w asnym interesie Ko"cio owi jako korporacji
publicznoprawnej, chc!c przez to salwowa# i konserwowa# ide$ organizacyjnego adu i porz!dku”27. Podobnie zdaniem L. Halbana „wyr$czaj!c pa&stwo w pewnym zakresie jego funkcji administracyjnych, organa ko"cielne
musz! w razie potrzeby mie# prawo korzystania z pomocy administracyjnych
organów wykonawczych. Pa&stwo uwa%aj!c Ko"ció za organizacj$ prawa
publicznego udziela w "ci"le okre"lonych wypadkach swej egzekutywy jego
zarz!dzeniom28.
Wskaza# nale%y, i% zgodnie z powy%szym artyku em konkordat przewidywa pomoc w adz "wieckich przy wykonywaniu postanowie& i dekretów
ko"cielnych w sprawach:
a) destytucji duchownego, pozbawienia go beneficjum ko"cielnego
i zakazu noszenia sukni duchownej,
23
Zob. Opinia prawna M. Jaroszy&skiego w sprawie w%asno"ci maj tków poko"cielnych na
Ziemiach Odzyskanych, AAN, UdsW nr spisu 136/43.
Por. Orzeczenie S du Najwy$szego z 3 grudnia 1958 r., w spr. 4 CR 93/58 (nie opublikowane
– AAN, UdsW 136/43), w którym stwierdza si$, %e ko"ció czerpa uprawnienia o charakterze
publicznoprawnym z konkordatu. Inaczej orzeczenie S du Najwy$szego z 17 czerwca 1959 r.,
w spr. 2 CR 162/59 (nie opublikowane) oraz uchwa%a w sk%adzie 7 s!dziów z 19 grudnia 1959 r.,
w spr. I Co 42/59 (OSN z 1960, zesz. II, poz. 33; te% w OSPiKA nr 6/1960, poz. 1440.), które
wypowiadaj! si$ przeciwko !czeniu osobowo"ci publicznoprawnej Ko"cio a z konkordatem.
25
Por. A. Gerstman, Konkordat Polski ze Stolic Apostolsk , Lwów 1925, s. 8.
26
Mi$dzywojenna doktryna w sposób wyra'ny !czy a przymiot osobowo"ci publicznoprawnej
Ko"cio a katolickiego z brachium saeculare wyra%onym w art. IV konkordatu i wydanym na jego
podstawie rozporz!dzeniu z 22 marca 1926 r.; zob. H. (wi!tkowski, Wyznaniowe prawo pa&stwowe, cz. IV, Warszawa 1949, s. 92.
27
K. Aleksandrowicz, Brachium saeculare wed%ug obecnie obowi zuj cych i dawniejszych konkordatów, Kraków 1934, s. 9.
28
L. Halban, Konkordat ze Stolic Apostolsk , [w:] Encyklopedia prawa prywatnego, t. I, Warszawa 1931, s. 522.
24
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu prawnego Ko!cio#a katolickiego w II RP
165
b) poboru ro%nych op at na cele ko"cielne, a przewidzianych przez
ustawy pa&stwowe,
c) w innych wypadkach przewidzianych przez obowi!zuj!ce ustawy.
Decyzja w sprawie destytucji duchownego b!d' pozbawienia go beneficjum zapada a wy !cznie na podstawie przepisów prawa kanonicznego.
Organ pa&stwowy powo any do wykonania tej decyzji nie móg bada#, czy
zapad a ona zgodnie z prawem kanonicznym29.
Istotne znaczenie w realizacji art. IV konkordatu mia o wydane
w szybkim trybie rozporz!dzenie Ministra Wyzna& Religijnych i O"wiecenia
Publicznego z 23 marca 1926 r. w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewn$trznych w sprawie udzielania pomocy pa&stwowej przy wykonywaniu
postanowie& i dekretów ko"cielnych30. Rozporz!dzenie to przewidywa o
szczegó owy tryb zwracania si$ w adz ko"cielnych do organów pa&stwowych o zastosowanie "rodków administracyjnych w wykonywaniu aktów ko"cielnych.
Zatem w adztwo administracyjne Ko"cio a wyra%a o si$ tutaj w jego
szerokich uprawnieniach wydawania prawomocnych decyzji, które stanowi y
dla organów pa&stwowych prawn! podstaw$ do stosowania przymusu administracyjnego. Funkcje Ko"cio a o znaczeniu "ci"le wewn$trznym rodzi y
skutki prawne na forum publicznym, gdy% ich wykonanie zabezpieczone by o
przez pa&stwowy aparat administracyjny31.
Cz$"# ówczesnej doktryny widzia a równie% w normach prawa powszechnego odzwierciedlenie publicznoprawnego charakteru Ko"cio a,
wskazuj!c przy tym na pozakonfesyjne sfery jego dzia alno"ci.
Przede wszystkim wskazywano na uprawnienia do rejestracji stanu
cywilnego oraz w zakresie prawa ma %e&skiego. Mianowicie w II Rzeczypospolitej utrzymane zosta y dotychczasowe przepisy by ych zaborców, które
z wyj!tkiem zaboru pruskiego przewidywa y kanoniczn! form$ aktów metrykalnych oraz zawarcia ma %e&stwa. Ksi$gom parafialnym dotycz!cym urodze&, ma %e&stw i zgonów przyznawa y moc pa&stwowych dokumentów publicznych. Ksi$gi te mia y charakter ksi!g publicznych, a równocze"nie
wy !cznych ksi!g stanu cywilnego. Tym samym rozstrzygni$cia pa&stwowoprawne opiera y si$ na religijnych zasadach sporz!dzania metryk ko"cielnych32.
Jak zauwa%a J. Osuchowski przyj$cie wyznaniowych zasad rejestracji
stanu cywilnego oznacza o podniesienie niektórych instytucji kanonicznych
do rangi instytucji publicznoprawnych i nadanie im mocy obowi!zuj!cej pro
foro cywili. Prowadzona przez duchownych zwi!zków wyznaniowych prawnie uznanych rejestracja stanu cywilnego mia a charakter publicznoprawny,
29
M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005, s. 129.
Dz.U. 1926.44.271.
31
J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe..., s. 475, 461.
32
Zob. Prawo cywilne, obowi zuj ce na obszarze by%ego kongresowego Królestwa Polskiego,
pod red J. Litauera, Warszawa 1926, s. 30 i n. oraz s. 131 i n.; J. Litwin, Prawo o aktach stanu
cywilnego, jego geneza i zasady przewodnie, przedruk z „Demokratycznego Przegl!du Prawniczego” nr 3-4 z 1946, Warszawa 1946, s. 7; M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe…, s. 124-126;
J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe…, s. 493.
30
ZN nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
166
P. Krawczyk
bowiem poci!ga a ze sob! skutki cywilnoprawne. Sporz!dzane przez duchownych dokumenty, stwierdzaj!ce prawnie fakty urodzenia, zgonu i zawarcia zwi!zku ma %e&skiego, mia y charakter dokumentów publicznych,
stwierdzaj!cych sytuacj$ cywiln! obywatela i posiadaj!cych publiczn! moc
dowodow!. Duchowni, prowadz!cy rejestracj$ stanu cywilnego ludno"ci,
a wi$c wykonuj!cy cz$"# pracy administracji pa&stwowej, stawali si$ w tym
zakresie funkcjonariuszami publicznymi33.
Wskazywano równie% na publicznoprawny charakter uprawnienia do
prowadzenia cmentarzy. Uprawnienia te do roku 1932 r. opiera y si$ na
przepisach ustawodawstw pa&stw zaborczych, uznaj!cych wielowiekow!
tradycj$ posiadania przez zwi!zki wyznaniowe cmentarzy przeznaczonych
dla swych zmar ych wyznawców. Uchwalona w 1932 r. ustawa o chowaniu
zmar ych i stwierdzaniu przyczyn zgonu34 w art. 6 wymienia a obok gmin
i instytucji wojskowych, zwi!zki religijne jako podmioty, którym powierza a
zak adanie, posiadanie oraz zarz!dzanie cmentarzami. Ze wzgl$du na niewielk! liczb$ cmentarzy gminnych, organy wyznaniowych osób prawnych
zarz!dzaj!ce cmentarzami obowi!zane by y na mocy art. 15 ustawy przyjmowa# przez okres 5 lat, na te cmentarze, zw oki osób nie nale%!cych do
danego wyznania, je%eli w promieniu 30 km nie by o odpowiedniego cmentarza wyznaniowego, gminnego lub cmentarza opuszczonego, nadaj!cego si$
do chowania zmar ych.
Dla J. Demia&czuka i A. Wolfenburga odzwierciedleniem publicznoprawnego charakteru zwi!zków wyznaniowych by równie% przymus wychowawczy, wyra%ony w ostatnim zdaniu art. 112 konstytucji, a konsekwentnie
rozwini$ty w art. 120 konstytucji i ustawodawstwie powszechnym, odno"nie
do religijnego wychowania i nauczania religii w szko ach publicznych. Wymienieni autorzy widzieli w nim wspó prac$ pa&stwa i wyzna& w zakresie
pa&stwowej administracji szkolnej. Ich zdaniem s!dzi# nale%y, i% ustawodawca uzna , %e nauczanie religii le%y w interesie publicznym. Wyra%a# si$
to równie% mia o w utrzymywaniu przez pa&stwo wydzia ów teologii, nie tylko
katolickiej, na uniwersytetach pa&stwowych, po"wi$cone kszta ceniu kandydatów na duchownych35.
Publiczn! stron$ wp ywów wyznaniowych widziano tak%e w szczególnym statusie duchownego. Jak zauwa%a J. Osuchowski, stanowisko osoby
duchownej mia o wielostronny aspekt publiczny w "wietle prawa kanonicznego i w tym kierunku ukszta towa o si$ wiele rozstrzygni$# na gruncie
ustawodawstwa pa&stwowego. Tendencja, jaka si$ w tej dziedzinie ukszta towa a, wyra%a a d!%enie do utrzymania lub stworzenia z duchownego osoby o charakterze funkcjonariusza publicznego z wszelkimi st!d wynikaj!cymi
33
J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe…, s. 494, 496; zob. te% J. Litwin, A. R%ewski, Rejestracja
stanu cywilnego, Warszawa 1931, s. 470; Wyrok S du Najwy$szego z 10 listopada 1933 r.,
OSP z 1934, poz. 79; Okólnik nr 7 z 27 stycznia 1937 r. o trybie korespondencji z urz!dnikami
stanu cywilnego, Dziennik Urz$dowy MSW nr 3 z 1937 r., poz. 24; Pismo MSW do MWRiOP
z 28 kwietnia 1925 r., AAN/MWRiOP/V/355/297.
34
Dz.U.1932.35.359
35
J. Demia&czuk, A. Wolfenburg, Publicznoprawny charakter ko"cio%ów…, s. 436, 511; zob. te%
przepis wst$pny do Ustawy o ustroju szkolnictwa z 11 marca 1932 r. (Dz.U. 1932.38.389.).
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu prawnego Ko!cio#a katolickiego w II RP
167
konsekwencjami prawnymi36. Tote% ustawodawstwo zwyk e, judykatura
i doktryna dawa y pe ny obraz sytuacji duchownego jako funkcjonariusza
publicznego. Liczne przepisy traktowa y duchowie&stwo na równi z urz$dnikami pa&stwowymi przez nadanie im niektórych przys uguj!cych urz$dnikom
uprawnie&. W"ród takich uprawnie& wymieni# mo%na ochron$ karn! duchownych pe ni!cych swe funkcje duszpasterskie równ! ochronie karnej
urz$dników pa&stwowych. Tym samym funkcje te uzyskiwa y charakter
funkcji urz$dowych, publicznych. I tak np. artyku y 132 i 133 Kodeksu karnego z 1932 r.37 stypizuj!ce zachowanie polegaj!ce na zniewa%eniu i czynnej
napa"ci, na równi z urz$dnikiem pa&stwowym traktowa y równie% przedstawiciela dyplomatycznego, konsula oraz duchownego podczas pe nienia powo ania. Ochronie prawnokarnej podlega y zatem „zawodowe funkcje” duchownego, które jak np. odebranie spowiedzi w domu chorego wesz y
w kr!g funkcji pa&stwowych pa&stwa polskiego38.
Wskazywano równie% na inny przyk ad zrównania pozycji prawnej duchownych i urz$dników pa&stwowych, mianowicie na przepisy zwalniaj!ce
od zaj$cia s!dowego cz$"ci ich uposa%e&39 oraz ograniczaj!ce opodatkowanie pomieszcze& lokalowych zajmowanych przez duchownych i urz$dy
ko"cielne. Zgodnie z pismem Ministra Skarbu z 23 lutego 1926 r., skierowanym do Komisji Papieskiej, lokale urz$dowe biskupów i duchowie&stwa parafialnego zwolnione zosta y od podatków pa&stwowych, natomiast mieszkania prywatne biskupów i duchowie&stwa opodatkowano na równi
z mieszkaniami urz$dników pa&stwowych40. Budowle "wi!ty& i kaplic oraz
cmentarze wyj$te zosta y z obrotu publicznego, zachowuj!c nienaruszalno"#
res sacra z wyj!tkami uzasadnionymi wzgl$dami bezpiecze&stwa publicznego, co ustala o si$ wed ug obowi!zuj!cych przepisów, w zwi!zku z uznaniem w asnych praw danego wyznania41.
Szczególny status duchowie&stwa przejawia si$ równie% w ulgach
w zakresie odbywania s u%by wojskowej czy sprawowania pewnych funkcji
publicznych, które okre"lone zosta y jako niezgodne z powo aniem kap a&skim. Wskazywano tu na zwolnienie od osobistych "wiadcze& wojennych
36
J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe…, op. cit., s. 478-479.
Dz.U. 1932.60.571.
38
Zob. J. Makarewicz, Kodek karny z komentarzem, Lwów 1932, s. 188-189; Powy%sze regulacje utwierdza a i wzmacnia a praktyka w adz. Np. Pismo Ministerstwa Sprawiedliwo"ci z 6 wrze"nia 1932 r. skierowane do bpa. H. Prze(dzieckiego zapewnia o o uprawnieniach duchownych
do korzystania z opieki prawnej w ka%dej chwili i miejscu – na równi z urz$dnikami pa&stwowymi; podaj$ za J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe…, s. 483.
39
Zob. art. 47-49 Ustawy o pa&stwowej s%u$bie cywilnej (Dz.U. 1922.21.164) oraz art. 575-579
Kodeksu post!powania cywilnego z 1930 r. (Dz.U. 1932.112.934).
40
Podaj$ za J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe…, s. 483; Zasada ta zosta a podtrzymana
w pó'niejszych przepisach – art. 2 Dekretu Prezydenta RP z 14 listopada 1935 r. o podatku lokalowym (Dz.U. 1935.82.505) oraz Rozporz dzeniu Ministra Skarbu z 20 kwietnia 1936 r.
(Dz.U. 1936.33.258).
41
Wyw aszczenie takiej nieruchomo"ci mog o nast!pi# tylko po uprzednim pozbawieniu jej charakteru rzeczy po"wi$conej przez w a"ciw! w adz$ duchown!; zob. Prawo o post!powaniu wyw%aszczeniowym z dn. 24 wrze"nia 1934 r. (Dz.U. 1934.86.776 ) – art. 41 § 3.
37
ZN nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
168
P. Krawczyk
czy na zakaz zeznawania duchownych w charakterze "wiadków co do faktów, o których dowiedzieli si$ na spowiedzi lub pod tajemnic! duchown!42.
Duchowni korzystali równie% z ró%nych ulg w zakresie odpowiedzialno"ci
karnej, polegaj!cych cho#by na uprzywilejowanym traktowaniu duchownych
w wypadku uwi$zienia lub aresztowania, z okazaniem wzgl$dów nale%nych ich
stanowi i stopniowi hierarchicznemu. Kary aresztu lub wi$zienia odbywali w pomieszczeniach odr$bnych od osób "wieckich. Konkordat przyznawa ponadto
duchownym katolickim prawo do odbywania kary aresztu w klasztorach43.
Jako szczególny przejaw relacji pa&stwa ze zwi!zkami wyznaniowymi
wskazywano równie% uprawnienie do ochrony karnej religii44. Uznane zwi!zki religijne obj$to opiek! prawnokarn! w ten sposób, %e Kodeks karny
z 1932 r. w rozdziale XXVI wprowadzi katalog przest$pstw przeciw uczuciom religijnym. Nale%a y do nich: publiczne blu'nienie Bogu, publiczne l%enie lub wyszydzanie uznanego prawnie wyznania, zniewa%anie przedmiotu
czci religijnej i miejsc przeznaczonych do wykonywania obrz$dów religijnych.
Do przepisów z dziedziny ochrony prawnej uczu# religijnych zaliczano
niekiedy tak%e normy karne sankcjonuj!ce profanacj$ zw ok ludzkich i grobów oraz zak ócenie powagi konduktu pogrzebowego45. Ochron$ prawn!
uczu# religijnych wyra%a# mia tak%e przepis art. 13 lit. c i d Rozporz!dzenia
Prezydenta RP z dnia 27 pa'dziernika 1933 r. o publicznych przedsi$wzi$ciach rozrywkowych46 zakazuj!cy produkcji obra%aj!cych uczucia religijne
lub demoralizuj!cych47.
Ustawodawstwo pa&stwowe wprowadzi o równie% lub zachowa o
przysi$g$ religijn!, zwi!zan! co do formy z odpowiednim wyznaniem, do
którego osoba maj!ca sk ada# przysi$g$ prawnie nale%a a48.
Dodatkowo wskazywano na uprawnienie do nak adania sk adek na
rzecz Ko"cio a. Mianowicie w wykonaniu postanowie& konkordatu, w dniu
17 marca 1932 r. uchwalono ustaw$ o sk adkach na rzecz Ko"cio a katolic42
Zob. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowi zku wojskowym (Dz.U.
1938.25.220) – art. 50, 67 i 105; Wykonanie ustawy nast!pi o Rozporz dzeniem ministrów
spraw wojskowych, spraw wewn!trznych i opieki spo%ecznej z 7 lutego 1939 r. (Dz.U.
1939.20.131); Rozporz dzenie Prezydenta R.P. z dn. 24 sierpnia 1934 r. o wojskowej s%u$bie
pomocniczej (Dz.U. 1934.86.783); Rozporz dzenie Prezydenta RP z 24 pa(dziernika 1934 r.
o osobistych "wiadczeniach wojennych (Dz.U. 1934.95.858); Prawo o ustroju s dów powszechnych z 6 lutego 1928 r. (Dz.U. 1932.102.863) art. 192 § 1 lit. c i art. 216 lit. e; Ustawa
z dnia 23 marca 1933 r. o cz!"ciowej zmianie ustroju samorz du terytorialnego (Dz.U.
1933.35.294) – art. 21 ust 1 i ust.2 lit. b.; art. 101, lit. a Kodeksu post!powania karnego
z 19 marca 1928 r. (Dz.U. 1932.33.725); art. 75 lit. a. Kodeksu wojskowego post!powania karnego z 29 sierpnia 1936 r. (Dz.U. 1936.76.537); art. 284 p. 2 Kodeksu post!powania cywilnego
z 29 listopada 1930 r. (Dz.U. 1932.112.934); oraz art. 59 lit. b. Rozporz dzenia Prezydenta RP
o post!powaniu administracyjnym z 22 marca 1928 r. (Dz.U. 1928.36.341).
43
Zob. art. XXII konkordatu.
44
J. Sawicki, Studia nad po%o$eniem…, s. 142-154; J. Demia&czuk, A. Wolfenburg, Publicznoprawny charakter ko"cio%ów…, s. 510.
45
Zob. art. 14 ust. 2 Ustawy z dnia 7 marca 1932 r. o chowaniu zmar%ych (Dz.U. 1932.35.359).
46
Dz.U. 1933.85.632.
47
Por. J. Demia&czuk, A. Wolfenburg, Publicznoprawny charakter ko"cio%ów…, s. 510.
48
Por. Kodeksu Post!powania Karnego z 19 marca 1928 r. (Dz.U. 1932.33.725); Kodeks wojskowego post!powania karnego z 29 sierpnia 1936 r. (Dz.U. 1936.76.537); Kodeks post!powania cywilnego z 29 listopada 1930 r. (Dz.U. 1932.112.934).
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu prawnego Ko!cio#a katolickiego w II RP
169
kiego49. Ustawa ta wprowadza a obowi!zkowe sk adki zwyczajne i nadzwyczajne. Zobowi!zani do ich op acania byli katolicy zamieszkali w obr$bie
danej parafii albo posiadaj!cy na jej terenie nieruchomo"#, zak ad przemys owy lub us ugowy albo wykonuj!cy tak! dzia alno"#. Z tym i% ustawa ta do
ko&ca 1939 r. nie zosta a wykonana wskutek niemo%no"ci uzgodnienia mi$dzy rz!dem a Ko"cio em tekstu rozporz!dzenia wykonawczego.
Zdaniem J. Demia&czuka i A. Wolfenburga specyficzny charakter
zwi!zków wyznaniowych potwierdza o równie% wy !czenie ich z prawa
o stowarzyszeniach. Rozporz!dzenie Prezydenta RP z dnia 27 pa'dziernika
1932 r. Prawo o stowarzyszeniach50 w art. 9 pkt a stwierdza o, i% „nie podlegaj! temu prawu takie zrzeszenia, które maj! wy !cznie i bezpo"rednio na
celu wykonywanie kultu religijnego prawnie uznanych ko"cio ów i zwi!zków
religijnych”. Zatem ich zdaniem zwi!zki wyznaniowe ró%ni! si$ typowo od
stowarzysze& w rozumieniu prawa o stowarzyszeniach. S! to systemy wy !czaj!ce si$ nawzajem51.
J. Demia&czuk i A. Wolfenburg wskazywali, i% publicznoprawny aspekt
czynnika religijnego dodatkowo mo%na dostrzec w opiece nad potrzebami
religijnymi, wyra%onej ogólnie w art. 102 ust. 3 konstytucji, a rozwijanej
w szeregu ustaw i rozporz!dze&52.
Wymienieni autorzy odnie"li si$ równie% do zarzutu podnoszonego
przeciwko osobowo"ci publicznoprawnej zwi!zków religijnych, a sprowadzaj!cego si$ do stwierdzenia, i% je"li ustawodawca chcia by wyposa%y# zwi!zki
religijne w przymiot osobowo"ci publicznoprawnej, to wyra'nie u%y by takiego zwrotu, jak to mia o miejsce w przypadku %ydowskiego zwi!zku religijnego53. Jak zauwa%a J. Sawicki „jest to bowiem jedyny wypadek, kiedy ustawodawstwo polskie, ko"ció lub zwi!zek religijny okre"la expressis verbis
jako zwi!zek publicznoprawny”54. Zapewne tym tropem poszed równie%
T. Bigo, który w swej pracy „Zwi!zki publicznoprawne w "wietle ustawodawstwa polskiego” nie zaj! si$ ko"cio ami i zwi!zkami religijnymi, uwzgl$dni
jednak %ydowski zwi!zek religijny jako wyra'nie nazwany przez ustawodawc$ zwi!zkiem publicznoprawnym55.
J. Demia&czuk i A. Wolfenburg w odpowiedzi na ten zarzut wskazali,
i% przepisy o organizacji %ydowskich gmin wyznaniowych s! nie tylko aktem
prawnym reguluj!cym stosunek do )ydowskiego Zwi!zku Religijnego, ale
i aktem urz!dzaj!cym ten zwi!zek statutowo, co wyst$puje ju% w samej tytulaturze: „Przepisy o organizacji %ydowskich gmin wyznaniowych”. Ponadto
nie wyznawcy religii moj%eszowej (wierni) tworz! ten zwi!zek, lecz „)ydzi
49
Dz.U. 1932.35.358.
Dz.U. 1932.84.806.
J. Demia&czuk, A. Wolfenburg, Publicznoprawny charakter ko"cio%ów…, s. 509.
52
Ibidem, s. 437; por. Ustawa o opiece spo%ecznej z 16 sierpnia 1923 r. (Dz.U. 1923.92.726);
Rozporz dzenie Min. Pracy i Opieki Spo%ecznej z dnia 25 maja 1929 r. wydane w porozumieniu
z Ministrem Sprawiedliwo"ci i Ministrem Spraw Wewn!trznych o organizacji przytu%ków, domów
pracy dobrowolnej i przymusowej (Dz.U. 1929.41.350).
53
Zob. Rozporz dzenie Ministra Wyzna& i O"wiecenia Publicznego, Przepisy o organizacji
gmin wyznaniowych $ydowskich z 05 kwietnia 1928 r., (Dz.U. 1928.52.500).
54
Por. J. Sawicki, Studia nad po%o$eniem…, s. 164.
55
Zob. T. Bigo, Zwi zki publicznoprawne w "wietle ustawodawstwa polskiego, Warszawa 1928.
50
51
ZN nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
170
P. Krawczyk
mieszka&cy” – tzn. ogó )ydów zamieszka ych w Polsce. Wskazuje to na
specyficzne uj$cie przez pa&stwo spraw wyznaniowych %ydowskich, mianowicie %e s! one pod o%em wytwarzaj!cym %ydowsk! spo eczno"# w znaczeniu etnicznym. W tym uj$ciu )ydowski Zwi!zek Religijny przedstawia zarazem i ludno"# %ydowsk!, tj. zespala )ydów nie tylko wyznaniowo, lecz
i narodowo"ciowo – i to zespala przymusowo przez kategoryczny zwrot „)ydzi mieszka&cy Rzeczpospolitej tworz! Zwi!zek Religijny” oraz przez wyra'ne nadanie temu zwi!zkowi charakteru publicznego. )ydowski Zwi!zek Religijny przedstawia wi$c instytucj$ prawa publicznego, powo an! (utworzon!)
przez pa&stwo. Jest to zatem wyj!tek w polskim ustawodawstwie, które
zgodnie z konstytucyjnymi normami wyznaniowymi nie tworzy ze zwi!zków
religijnych instytucji prawnopublicznych, tylko je jako takie przyjmuje56.
Podsumowuj!c powy%sze rozwa%ania wskaza# nale%y, i% koncepcja
osobowo"ci publicznoprawnej by a doskonale znana i rozbudowywana
w okresie mi$dzywojennym. Doktryna mi$dzywojenna do"# powszechnie
i jednoznacznie definiowa a charakter prawny Ko"cio a katolickiego w oparciu o konstrukcj$ osobowo"ci publicznoprawnej. Co znamienne, czyni a tak
pomimo i% ustawodawca w stosunku do Ko"cio a katolickiego nigdy nie u%y
takiego okre"lenia. Zapewne zdawano sobie spraw$, i% opisywanie charakteru prawnego Ko"cio a przy pomocy instytucji prywatnoprawnych jest niewystarczaj!ce i nie t umaczy wielu zjawisk prawnych, zachodz!cych w relacjach pa&stwa i Ko"cio a. Dlatego postanowiono wykorzysta# do tego celu
ide$ osobowo"ci publicznoprawnej. Zdawano sobie zapewne spraw$, i% opisywanie i wyznaczanie miejsca ówczesnego Ko"cio a w pa&stwie i spo ecze&stwie wy !cznie przy pomocy instytucji i terminów prywatnoprawnych
nie odpowiada faktycznej i prawnej pozycji Ko"cio a katolickiego w pa&stwie
oraz %yciu spo ecznym. Tym samym starano si$ znale'# prawn! konstrukcj$
teoretyczn! t umacz!c! pewne zjawiska prawne zachodz!ce w relacjach
pa&stwa i Ko"cio a, konstrukcj$ opisuj!c! szczególny charakter tych relacji.
Równie% obecnie daje si$ zauwa%y#, zw aszcza na gruncie funkcjonowania samorz!du terytorialnego, braki w zasobie poj$# s u%!cych opisywaniu czy definiowaniu pewnych zjawisk. Czynienie tego przy pomocy dzisiejszych instrumentów prawnych jest niewystarczaj!ce. Wskazuje si$,
cho#by na aspekt funkcjonowania jednostek samorz!du terytorialnego, kiedy
to wyst$puj! raz jako podmioty cywilnoprawne, np. b$d!c w a"cicielem maj!tku, innym razem wyst$puj! jako podmioty zwierzchnie w stosunku do
obywatela czy wchodz! w relacj$ z pa&stwem, cho#by w zakresie funkcjonowania Komisji Wspólnej: Rz!du i Samorz!du Terytorialnego. Wydaje si$
zatem, i% poj$cie osobowo"ci prawnej traktowane wy !cznie w znaczeniu
prywatnoprawnym czy cywilistycznym jest niewystarczaj!ce.
Tym samym, równie% dzisiaj poruszany problem jest aktualny i w sposób wystarczaj!cy upowa%nia do poszukiwania konstrukcji prawnej pomocnej przy opisywaniu i definiowaniu pewnych instytucji i uzasadniaj!cej niektóre zjawiska prawne. Przywrócenie poj$cia osobowo"ci publicznoprawnej
mog oby w du%ym stopniu te problemy rozwi!za# i uczyni# niektóre zagad56
J. Demia&czuk, A. Wolfenburg, Publiczn-prawny charakter ko"cio%ów…, op. cit., s. 515.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu prawnego Ko!cio#a katolickiego w II RP
171
nienia prawne bardziej klarownymi. Przypomnie# nale%y, i% dawniej samo
poj$cie osobowo"ci prawnej jako sztuczne i fikcyjne by o przez d ugi czas
negowane. Dzisiaj nikogo nie trzeba przekonywa#, i% funkcjonowanie systemu prawnego bez tej instytucji by oby wr$cz niemo%liwe.
Wskaza# przy tym nale%y na teoretyczny charakter tej konstrukcji, s u%!cej raczej opisywaniu rzeczywisto"ci prawnej, ani%eli jej kreowaniu. Uznanie danego podmiotu za osob$ publicznoprawn! ma wyja"nia# i uzasadnia#
szczególe rozwi!zania prawne czy zjawiska, a nie by# ich 'ród em.
Równie% zwróci# uwag$ nale%y na fakt, i% o ile dosy# zgodnie ówczesna doktryna definiowa a charakter prawny Ko"cio a katolickiego przez pryzmat osobowo"ci publicznoprawnej, o tyle w zakresie jej istoty i ewentualnych 'róde istnia spór i rozbie%no"ci. Sama konstrukcja osobowo"ci
publicznoprawnej by a niejednoznaczna i w du%ej mierze skonstruowana
chaotycznie. Wynika o to nie tylko z legislacyjnego zaniedbania ustawodawcy, ale by o tak%e warunkowane kszta tuj!cym si$ dopiero systemem prawa
i jego instytucji.
St!d nie mo%na mówi# o jakim" uniwersalnym, "cis ym poj$ciu osobowo"ci publicznoprawnej. Poj$cie to nale%y rozpatrywa# w kontek"cie poszczególnych systemów prawa i w oparciu o nie nadawa# mu sens i wype nia# jego znaczenie. Powstaje zatem zawsze konieczno"# przeprowadzenia
pog $bionej analizy tego poj$cia na gruncie konkretnego systemu prawa57.
Powy%sze rozwa%ania nale%y wi$c traktowa# jako swoisty postulat de
lege ferenda, a samo zagadnienie osobowo"ci publicznoprawnej b$d!ce
ci!gle in statu nascendi.
Bibliografia
Akty prawne
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej,
Dz.U. z 1921 r., Nr 44, poz. 267.
Ustawa z dnia 17 lutego 1922 r. o pa&stwowej s%u$bie cywilnej, Dz.U. z 1922 r.,
Nr 21, poz. 164.
Ustawa z dnia 16 sierpnia 1923 r. o opiece spo%ecznej, Dz.U. z 1923 r.,
Nr 92, poz. 726.
Ustawa z dnia 6 lutego 1928 r. prawo o ustroju s dów powszechnych, Dz.U.
z 1932 r., Nr 102, poz. 863.
Ustawa z dnia 19 marca 1928 r. Kodeksu Post!powania Karnego, Dz.U.
z 1932 r., Nr 33. poz. 725.
Ustawa z dnia 29 listopada 1930 r. Kodeks Post!powania Cywilnego, Dz.U.
z 1932 r., Nr 112, poz. 934.
57
Na ewolucj$ koncepcji osobowo"ci publicznoprawnej wskazuje równie% J. Krukowski; por.
J. Krukowski, Osobowo"# prawna Ko"cio%a katolickiego w relacji do Pa&stwa, Roczniki Nauk
Spo ecznych, Tom VIII, 1980, s. 10, 13; Z kolei E.J. Nowacka wskazuje na potrzeb$ uregulowania podmiotowo"ci publicznoprawnej przez konstytucj$ i ustawy zwyk e w celu bli%szego jej
okre"lenia; zob. E.J. Nowacka, Samorz d Terytorialny w administracji publicznej, Warszawa
1997, s. 21.
ZN nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
172
P. Krawczyk
Ustawy z dnia 11 marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa, Dz.U. z 1932 r.,
Nr 38, poz. 389.
Ustawa z dnia 17 marca 1932 r. o sk%adkach na rzecz Ko"cio%a katolickiego,
Dz.U. z 1932r., Nr 35, poz. 358.
Ustawa z 17 marca 1932 o chowaniu zmar%ych i stwierdzaniu przyczyn zgonu, Dz.U. z 1932 r., Nr 35, poz. 359.
Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o cz!"ciowej zmianie ustroju samorz du terytorialnego , Dz.U. z 1933 r., Nr 35 poz. 294.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1936 r. Kodeks Wojskowego Post!powania Karnego, Dz.U. z 1936 r., Nr, 76, poz. 537.
Ustawa z dnia 09 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowi zku wojskowym,
Dz.U. z 1938r., Nr 25, poz. 220.
Rozporz dzenie Ministra Wyzna& Religijnych i O"wiecenia Publicznego
z 23 marca 1926 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewn!trznych w sprawie udzielania pomocy pa&stwowej przy wykonywaniu postanowie& i dekretów ko"cielnych, Dz.U. z 1926 r., Nr 44,
poz. 271.
Rozporz dzenie Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. o post!powaniu
administracyjnym, Dz.U. z 1928 r., Nr 36, poz. 341.
Rozporz dzenie Ministra Wyzna& i O"wiecenia Publicznego z dnia 5 kwietnia 1928 r. przepisy o organizacji gmin wyznaniowych $ydowskich,
Dz.U. z 1928 r., Nr 52, poz. 500.
Rozporz dzenie Min. Pracy i Opieki Spo%ecznej z dnia 25 maja 1929 r.
wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwo"ci i Ministrem
Spraw Wewn$trznych o organizacji przytu ków, domów pracy dobrowolnej i przymusowej, Dz.U. z 1929 r. Nr 41, poz. 350.
Rozporz dzenie Prezydenta RP z dnia 11 lipca 1932 r. wprowadzaj ce kodeks karny, Dz.U. z 1932 r., Nr 60, poz. 571.
Rozporz dzenie Prezydenta RP z dnia 27 listopada 1932 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. z 1932r., Nr 84, poz. 806.
Rozporz dzenia Prezydenta RP z dnia 27 pa(dziernika 1933r. o publicznych
przedsi!wzi!ciach rozrywkowych, Dz.U. z 1933 r. Nr 85, poz. 632.
Rozporz dzenie Prezydenta R.P. z dnia 24 sierpnia 1934 o wojskowej s%u$bie pomocniczej, Dz.U. z 1934 r., Nr 86, poz. 783.
Rozporz dzenie Prezydenta RP z dnia 24 wrze"nia 1934 r. prawo o post!powaniu wyw%aszczeniowym, Dz.U. z 1934 r., Nr 86, poz. 776.
Rozporz dzenie Prezydenta RP z dnia 24 pa(dziernika 1934 o osobistych
"wiadczeniach wojennych, Dz.U. z 1934 r., Nr .95, poz. 858.
Rozporz dzenie Ministra Skarbu z dnia 20 kwietnia 1936 r. o wykonaniu dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 listopada 1935 r. o podatku od lokali, Dz.U. z 1936 r., Nr 33, poz. 258.
Rozporz dzenie Ministrów Spraw Wojskowych, Spraw Wewn!trznych
i Opieki Spo%ecznej z dnia 7 lutego 1939 r. w sprawie wykonania
ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowi zku wojskowym, Dz.U. z 1939 r., Nr 20, poz. 131.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu prawnego Ko!cio#a katolickiego w II RP
173
Dekret Prezydenta RP z 14 listopada 1935 r. o podatku lokalowym, Dz.U.
z 1935 r., Nr 82, poz. 505.
Konkordat pomi!dzy Stolic Apostolsk a Rzeczypospolit Polsk zawarty
dnia 10 lutego 1925 r., Dz.U. z 1925 r., Nr 72, poz. 501.
#ród a prawa kanonicznego
Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae
XV autoritate promulgator, Acta Apostolicae Sedis 9 (1917) pars II.
Orzecznictwo
Orzeczenie S du Najwy$szego z dnia 10 listopada 1933 r., OSP z 1934 r.,
poz. 79.
Orzeczenie S du Najwy$szego z dnia 3 grudnia 1958 r., w spr. 4 CR 93/58,
nie publikowane, AAN, UdsW, 136/43.
Orzeczenie S du Najwy$szego z dnia 17 czerwca 1959 r. w spr. 2 CR
162/59, nie publikowane.
Uchwa%a sk%adu Siedmiu S!dziów z dnia 19 grudnia 1959, w spr. I Co 42/59,
OSN z 1960 r., zesz. II, poz. 33; te% w OSP i KA nr 6/1960 poz. 1440.
Uchwa%a Trybuna%u Konstytucyjnego z dnia 23 czerwca 1993 r. (W.3/92),
OTK 2/1993.
Orzeczenie Trybuna%u Konstytucyjnego z dnia 24 stycznia 1995 r. (k. 5/94),
OTK 1/1995.
Archiwalia
Opinia prawna M. Jaroszy&skiego na temat w%asno"ci maj tków poko"cielnych na Ziemiach Odzyskanych, AAN, UdsW 145/22; AAN, UdsW
nr spisu 136/43.
Pismo MSW do MWRiOP z 28 kwietnia 1925 r., AAN/MWRiOP/V/355/297.
Wydawnictwa zwarte
Abraham W., Konstytucja a stosunki wyznaniowe i ko"ció%, ze zbioru: Nasza
Konstytucja, Kraków, 1922.
Aleksandrowicz. K., Brachium saeculare wed%ug obecnie obowi zuj cych
i dawniejszych konkordatów, Kraków 1934.
Agopszowicz A.Z. Gilowska Z., Ustawa o samorz dzie terytorialnym.
Komentarz, Warszawa 1997.
Bigo T., Zwi zki publicznoprawne w "wietle ustawodawstwa polskiego, Warszawa, 1928.
Dembi&ski H, Osobowo"# publicznoprawna samorz du w "wietle metody
dogmatycznej i socjologicznej, Wilno 1934.
Gerstman A., Konkordat Polski ze Stolic Apostolsk , Lwów 1925.
ZN nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
174
P. Krawczyk
Grelewski S., Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce wspó%czesnej, Lublin 1937.
Halban L., Konkordat ze Stolica Apostolsk , [w:] Encyklopedia Prawa Prywatnego, t. I, Warszawa 1931.
Jaworski W.L., Projekt konstytucji, Kraków 1928.
Jaworski W.L., Prawa Pa&stwa Polskiego, zesz. II A, Kraków 1921.
Komarnicki H., Polskie prawo polityczne (geneza i system), Warszawa 1922.
Litauer J. (red.), Prawo Cywilne, obowi zuj ce na obszarze b. kongresowego Królestwa Polskiego, Warszawa 1926.
Litwin J., R%ewski A., Rejestracja stanu cywilnego, Warszawa 1931.
Makowski J., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
Makarewicz J., Kodek Karny z komentarzem, Lwów 1932.
Mycielski A., Polskie prawo polityczne (konstytucja z 17.III.1921 r.), Kraków
1947.
Nowacka E.J., Samorz d Terytorialny w administracji publicznej, Warszawa
1997.
Osuchowski J., Prawo wyznaniowe RP 1918-1939, Warszawa 1967.
Panejko J., Geneza i podstawy samorz du europejskiego, Wilno 1934.
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005.
Rabska T., Przywracanie ci g%o"ci poj!# prawnych [w:] Pa&stwo prawa, administracja, s downictwo. Prace dedykowane prof. dr hab. Januszowi
'!towskiemu, Warszawa 1999.
Sawicki J., Studia nad po%o$eniem prawnym mniejszo"ci religijnych w Pa&stwie Polskim, Warszawa 1937.
(wi!tkowski H., Wyznania religijne w Polsce ze szczególnym uwzgl!dnieniem ich stanu prawnego, Warszawa 1937.
(wi!tkowski H., Wyznaniowe prawo pa&stwowe, cz. IV, Warszawa 1949.
W odarczyk T., Konkordaty, Zarys historii ze szczególnym uwzgl!dnieniem
XX wieku, Warszawa 1974.
Glosy i artyku y
Demia&czuk J., Wolfenburg T., Publiczno-prawny charakter ko"cio%ów
i zwi zków religijnych, „Gazeta Administracyjna” nr 9-10, 1947.
Demia&czuk J., Uznanie prawne wyzna& w "wietle konstytucji, „Pa&stwo
i Prawo” nr 5-6, 1948.
Fundowicz S., Osoby prawne prawa publicznego w prawie polskim, „Samorz!d Terytorialny” nr 3, 2000.
Ko odziejek H., Osobowo"# prawna prawa publicznego Ko"cio%a katolickiego
w Polsce, „Pa&stwo i Prawo” nr 6, 1988.
Kotulski M., Poj!cie i istota samorz du terytorialnego, „Samorz!d Terytorialny” nr 1-2, 2000, s. 87 i n.
Krukowski J., Problematyka osobowo"ci prawnej Ko"cio%a katolickiego w relacji do pa&stwa, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, Tom XXV, 1978,
zeszyt 5.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99
Osobowo!" publicznoprawna w !wietle statusu prawnego Ko!cio#a katolickiego w II RP
175
Krukowski J., Osobowo"# prawna Ko"cio%a katolickiego w relacji do pa&stwa, Roczniki Nauk Spo ecznych, Tom VIII, 1980.
Litwin J., Prawo o aktach stanu cywilnego, jego geneza i zasady przewodnie, przedruk z „Demokratycznego Przegl!du Prawniczego” nr 3-4
z 1946, Warszawa 1946.
Miemiec W. i M., Podmiotowo"# publicznoprawna gminy, „Samorz!d Terytorialny” nr 11-12, 1991.
Piekara A., Warto"ci i funkcje spo%eczne samorz du terytorialnego, „Pa&stwo i Prawo” nr 8, 1990.
Rabska T., Pozycja samorz du terytorialnego w Konstytucji, „Ruch Prawniczy, Spo eczny i Ekonomiczny” nr 2, 1995.
Radziewicz P., Kilka uwag w sprawie prawnej przydatno"ci poj!cia „osoba
prawa publicznego”, „Samorz!d Terytorialny” nr 6, 2000.
Rajca L., Konstrukcja osobowo"ci prawnej samorz du terytorialnego, „Samorz!d Terytorialny” nr 3, 2004.
Tupin R., Okre"lenie w%asno"ci i osób prawa publicznego, „Rzeczpospolita”
z 8 listopada 1994 r.
Tupin R., Osoby prawa publicznego. Problem do uregulowania w nowej
konstytucji, „Rzeczpospolita” nr 8 z 10 stycznia 1996 r.
Inne
Acta Apostolicae Sedis, 26:1934, 56:1965
Palestra, 1966 r., nr 9.
Okólnik nr 7 z 27 stycznia 1937 r. o trybie korespondencji z urz!dnikami stanu cywilnego, Dz.Urz. MSW z 1937 r., Nr 3, poz. 24.
ZN nr 99
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
176
P. Krawczyk
Seria: Administracja i Zarz dzanie (26)2013
ZN nr 99