GDY W RODZINIE POJAWIA SIĘ MŁODSZE DZIECKO…
advertisement
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego mgr Anetta Pęczak GDY W RODZINIE POJAWIA SIĘ MŁODSZE DZIECKO… Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Wstęp co dzieje się z dzieckiem. Jest to informacja ważna, pozwalająca na rozumienie jego Artykuł dotyczy trudności przeżywanych niekiedy przez dzieci, które oczekują na narodziny młodszego rodzeństwa lub też niedawno w ich rodzinie pojawiło się rodzeństwo. Adresowany jest do wszystkich zainteresowanych, szczególnie do nauczycieli nauczania początkowego i wychowania przedszkolnego, często pracujących z dziećmi w takiej sytuacji. Artykuł przedstawia symptomy różnych trudności emocjonalnych u dzieci, omawia charakterystykę więzi między rodzeństwem, problem zazdrości między dziećmi oraz pożądane sposoby wsparcia rodzicielskiego i zapobiegania rywalizacji między rodzeństwem. Jeżeli dziecko przeżywa napięcia związane ze zmianą sytuacji życiowej – pojawieniem się młodszego rodzeństwa, nauczyciel może zetknąć się z tym problemem na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest zauważenie przez wychowawcę symptomów niepokoju u dziecka w szkole czy w przedszkolu: zmiany w zachowaniu, w relacjach z rówieśnikami, w wykonywaniu zadań. Funkcjonowanie dziecka nie zawsze zmienia się w sposób zauważalny dla wychowawcy. Jednak rodzice dzielą się zachowania w tym okresie. Przeżywane napięcia rzutują między innymi na funkcjonowanie poznawcze, utrudniając naukę oraz wpływając na relacje z grupą rówieśniczą. Wychowawca może pełnić rolę „doradcy pierwszego kontaktu” dla rodziców, udzielając porady po przeprowadzeniu wnikliwego wywiadu. Jeżeli natomiast okaże się, że problemy nie ustępują, warto poszukać specjalisty - psychologa dziecięcego lub rodzinnego. Pojawienie się rodzeństwa zwykle jest spełnieniem marzenia. Jednak obecność nawet długo wyczekiwanej sio- strzyczki czy braciszka w pewnych momentach może przerastać możliwości adaptacyjne starszego dziecka, podobnie jak to jest w przypadku przekroczenia wielu progów, np. pójścia do przedszkola. Niniejszy że dla na świat wstęp niektórych dzieci pokazuje, przyjście rodzeństwa może wiązać się przeżywaniem trudności, co wymaga zaangażowania rodziców i wychowawców. Mam nadzieję że ten artykuł pozwoli Państwu znaleźć odpowiedzi na pojawiające się pytania i problemy związane z tym tematem. z nim swoim niepokojem związanym z zachowaniem dziecka w domu. Czasem oczekują oni od nauczyciela porady, niekiedy chcą tylko poinformować o tym, Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Symptomy trudności emocjonal- niekiedy objawy niespecyficzne – reakcje, nych przeżywanych przez dziecko zachowania, które występują w sytuacjach przeżywania przez dziecko różnego rodza- Gdy w rodzinie pojawia się młodsze ju trudności. Objawy niespecyficzne mo- rodzeństwo, stosunkowo często u starsze- żemy podzielić na emocjonalne i soma- go dziecka pojawiają się tzw. zachowania tyczne. Zarówno jedne, jaki drugie mówią regresywne, czyli zachowania charaktery- o napięciach styczne dla wcześniejszych etapów rozwo- przeżywanych przez dziecko oraz o nie- jowych. Dziecko pragnie używać butelki możności poradzenia sobie z nimi. i wewnętrznych konfliktach ze smoczkiem, być karmione piersią, noszone i przytulane tak jak niemowlę, usy- Wybrane objawy piane w wózku. Te zachowania traktowane w sferze emocjonalnej: bywają przez rodziców jako „zabawa w małe dziecko” i próba konkurencji. Dopó- Agresja ki nie jest zbyt uciążliwa dla rodziców, przyjmują ją życzliwie, Wyrażana m.in. przez krzyczenie, pobłażliwie. rzucanie się na podłogę, niszczenie zaba- Gdy utrudnia natomiast opiekę nad dzieć- wek, upór. Zachowania agresywne poja- mi, staje się kłopotem, a rodzice niejedno- wiają się u dzieci jako wynik braku możli- krotnie wości poszukują porady i wsparcia, którymi może służyć nauczyciel. rozwiązania problemów. Częstą przyczyną są trudności rodziców w ustale- Przedstawione reakcje dziecka są niu adekwatnych granic dla dziecka – za- typowe dla opisywanego momentu życia równo zbyt szerokie granice i pobłażliwość rodziny. Istnieje kilka powodów takich za- rodzica, jak też zbyt sztywne granice przy- chowań czyniają się do wystąpienia zachowań dziecka. Identyfikuje się ono z młodszym rodzeństwem, ponieważ kilku- agresywnych. latek identyfikuje się ze wszystkimi ważny- Źródła zachowań agresywnych mi osobami w swoim życiu ze względu u dzieci są różnorodne, ale gdy rodzice na słabe, niedojrzałe ego. Przede wszyst- doświadczają takich trudności, warto przyj- kim jednak dziecko pragnie doświadczyć, rzeć się wspólnie postawom wychowaw- że młodsze dziecko nie zajęło jego miej- czym, sposobom, w jaki rodzice stawiają sca, a ono samo nadal jest kochane tak, granice i je egzekwują. Jeżeli z powodu jak wcześniej. własnych doświadczeń życiowych obawiają Niekiedy jednak przyjście na świat się być zbyt wymagający dla dziecka młodszego rodzeństwa uruchamia zacho- lub też z kolei surowo karzą dziecko, a za- wania regresywne nie tylko w postaci sady stoją zawsze na pierwszym miejscu, wcześniej opisanej. U dzieci pojawiają się może wystąpić agresja. Oczywiście jeśli www.przyszlynauczyciel.wspt.pl Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego dziecko obserwuje zachowania agresywne cza się wrogość. Te trudne uczucia dziecko w swoim otoczeniu, jest prawdopodobne, kieruje przeciwko sobie, podejmując za- że będzie je naśladować. chowania autoagresywne. Agresja dziecka ma swój cel m.in. pozwala postrzegać siebie jako sil- Lęk niejszego i w ten sposób radzić sobie Część lęków przeżywanych przez z poczuciem bezsilności, stanowi więc dzieci to tzw. lęki rozwojowe. Pojawiają się obronę przed zranieniem i bezradnością. u wielu z nich na danym etapie rozwoju. Lęki rozwojowe wymagają, aby rodzice Autoagresja udzielili dziecku wsparcia w poradzeniu To agresja skierowana nie na oto- sobie z nimi. Przygotowują do radzenia czenie, ale na siebie. Obserwujemy u dzie- sobie z trudnościami życiowymi, ich po- ci wyrywanie swoich włosów, uderzanie myślne pokonanie wspiera rozwój emocjo- głową, zaburzenia przyjmowania pokar- nalny dziecka, wzrost wiary we własne siły mów, drapanie się paznokciami, ostrymi i zaufania do siebie. Lęk dziecka jest ważnym źródłem przedmiotami. Po wnikliwej analizie u niektórych informacji, gdyż sygnalizuje nam jego waż- młodszych dzieci częste przewracanie się, ne potrzeby. Towarzyszą mu symptomy spadanie, drobne zranienia również mo- somatyczne - jeśli ktoś przeżywa lęk, od- żemy traktować jako przejawy autoagresji. czuwa to również w swoim ciele. Różne są Dzieci te są obciążone wieloma konfliktami sposoby prezentowania lęku. Mogą pojawić wewnętrznymi, w związku z tym w zbyt się małym stopniu kierują uwagę na swoje też uruchamiać się trudne zachowania aktualne działania. Nie wszystkie tego typu u zachowania będziemy tak interpretować, gdy w życiu dziecka jest dużo zmian gdyż mogą mieć one inne przyczyny, takie lub trudnych sytuacji. jak obniżona sprawność ruchowa, zaburzenia ADHD. dolegliwości dziecka. Lęk Rodzice dzieciom np. somatyczne, na ogół próbują przy mogą nasila pomóc trudnym się, swoim rozstaniu Stosując metody projekcyjne takie w przedszkolu, w samodzielnym pozosta- jak np. rysunek, zabawy projekcyjne mo- niu w pokoju, w zasypianiu. Jeżeli zaprze- żemy przyjrzeć się niewyrażonym emocjom czają przeżyciom dziecka w komunikatach dziecka. Jeżeli przeżywane przez dziecko typu „Nie bądź niemądry, nie ma czego się uczucia zranienia, rozczarowania i bezsil- bać”, na ogół lęk dziecka utrwala się, ności nie znalazły ujścia i nie dotarły lecz ono przestaje to sygnalizować. Nie- do nadawcy. mniej trudności nie ustępują, lecz nasilają Z powodu niemożności ich wyrażenia dołą- się. Starsze dziecko zgadza się z racjonal- adresata, wracają do Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego nymi argumentami dorosłego, lecz również Trudności szkolne u dzieci z do- nie powoduje to ustąpienia uczucia niepo- brym potencjałem intelektualnym obserwu- koju. jemy także wówczas, gdy nie posiadają Jeśli natomiast dorosły przymusi one nawyku samodzielnej pracy, stosownie dziecko do przełamania lęku, np. poprzez do swoich możliwości. Rodzic nieustannie posadzenie siłą na nocniku, gdy dziecko towarzyszy dziecku w odrabianiu lekcji, jeszcze się go boi, lęk może przekształcić pakuje tornister, przejmuje pełną odpowie- się w postawę lękową, którą dziecko bę- dzialność za szkolną sytuację dziecka, dzie prezentować w różnych nowych sytu- co skutkuje brakiem wiary we własne siły acjach życiowych. i poczuciem bezradności. Pomagając dziecku radzeniu sobie Za pomocą symptomu „trudności z lękiem możemy oswajać je z czynnikiem szkolne” dziecko często próbuje zwrócić lękotwórczym, stosując rysunki pomagają- uwagę ce wyrazić uczucia, inne zabawy projekcyj- lub przeżywane przez siebie trudności. dorosłych na siebie samego ne. Nieocenione są bajki terapeutyczne, które pokazują dziecku, że akceptujemy Trudności w nawiązywaniu jego uczucia, że ono samo może je zaak- i podtrzymywaniu kontaktów ceptować, proponują także sposoby radze- z rówieśnikami nia sobie z przeżywanym niepokojem. Towarzyszą im często płaczliwość, bóle brzucha, inne objawy somatyczne. Trudności szkolne Rodzice zgłaszający się do psychologa Niepowodzenia szkolne mogą sta- z dziećmi, które mają słaby kontakt z ró- nowić przejaw trudności emocjonalnych, wieśnikami relacjonują, że zachęcają swoje gdy obserwujemy wyraźne lub gwałtowne dzieci do wspólnej zabawy z innymi i nawet obniżenie osiągnięć szkolnych. Mogą dzia- starają się organizować sprzyjające oko- łać różnorodne mechanizmy prowadzące liczności. Niemniej dziecko samo blokuje do takiej sytuacji. kontakt z innymi przez wycofanie się W jednym z nich istotną rolę odgry- pod postacią nieśmiałości, niepewności wa silne koncentrowanie się rodziców lub na szkolnej sytuacji dziecka. Rodzice które zniechęcają inne dzieci do wspólnej zwracają szczególną uwagę na dziecko, zabawy. z kolei zachowań agresywnych, gdy odnosi ono sukcesy szkolne lub z kolei W takiej sytuacji warto stymulować niepowodzenia edukacyjne. W zbyt małym rozwój samodzielności dziecka. Rodzice stopniu interesują się innymi sferami życia mogą doceniać i chwalić przejawy inicjaty- dziecka. wy, podejmowania decyzji na miarę wieku dziecka. Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Mechanizm dzieci dziecko jest karane, wyśmiane, tym samym w utrzymywaniu kontaktów rówieśniczych poniżone. Nasila to u niego potrzebę odzy- związany relacji skania godności, podziwu. Dlatego znów dziecko- rodzic. Nadmierna troska rodzi- kłamie, aby osiągnąć swój cel. Zawstydzo- ców o dziecko wyzwala i utrwala jego prze- ne dzieci są głęboko zranione, ratują się konanie o braku własnych umiejętności, nowymi kłamstwami, a rodzice przeżywają obniża zaufanie do siebie. Z kolei nadmier- kolejne ne przywiązanie dziecka do rodzica uru- co ono zauważa. bywa trudności z charakterem rozczarowanie dzieckiem, chamia nieprzystosowawcze zachowania Interpretacja rodzica „Ty kłamiesz” dziecka i utrudnia mu osiąganie dojrzałości stanowi niebezpieczeństwo, że dziecko emocjonalnej. będzie postrzegać siebie samego w taki właśnie sposób. Zgodnie z prawidłowo- Kłamstwa ściami rozwoju dziecka, do około 8 roku „Takiego, jaki jestem, nikt mnie nie życia myśli ono dychotomicznie, postrzega- lubi” to przekonanie dziecka, które często jąc rzeczywistość według zasady „czarne kłamie. Ważne jest jednak zadanie sobie albo pytanie, jakie zachowania dziecka są kłam- że dziecko „jest kłamczuchem”, nasila stwem. Do piątego roku życia dziecka nie to częstotliwość mijania się z prawdą mówimy o kłamstwach, bo dzieci żyją jed- u dziecka, które usiłuje zachować spójny nocześnie w świecie realnym i w świecie obraz własnej osoby. Dotyczy nie tylko fantazji. Wierzą w Mikołaja, w baśniowy problemu kłamania, ale także innych za- świat i opowiadają fantastyczne historie, chowań dziecka. Działa tu mechanizm przeżywane w wyobraźni. etykietowania. Dzieci, które często kłamią są prze- białe”. Rodzice Jeżeli rodzic niekiedy twierdzi, dziwią się, konane, że ich prawdziwe ja jest nic nie jak to możliwe, że dzieci wierzą w swoje warte, kłamstwa, że nie są akceptowane tak czytelne dla dorosłych za to, kim są – stąd tworzą sobie inną toż- do zidentyfikowania. Tymczasem dzieci samość. Obawiają się kary i krytyki, posia- dążą do uniknięcia wewnętrznego konfliktu dają obniżone poczucie własnej wartości „Gdy kłamię, jestem nie w porządku”. i wiary we własne siły. Chcą być lepsze, Osiągają swój cel, gdy nabierają przekona- zasłużyć na sympatię i miłość. Przechwala- nia, że historie z wyobraźni rzeczywiście ją się, wymyślają sukcesy i osiągnięcia, wydarzyły się, ale przestają kontrolować by być lubianymi, wzbudzać podziw. sytuację. W przypadku częstych kłamstw Dziecko potrzebuje pomocy, dziecka obserwujemy mechanizm błędne- by wydostać się z labiryntu kłamstw, go koła – gdy kłamstwa zostają ujawnione, w które zabrnęło. Najkrócej ujmując pożą- Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego dana reakcja rodziców to w spokojny spo- Objawy u dziecka mogą mieć różne sób podana informacja dla dziecka „Wiem, nasilenie. W przypadku trudności lękowych że to nie jest prawda”. Warto zachęcić spotykamy się z dziećmi, które boją się dziecko, aby opowiedziało swoją wyobra- pozostać same w domu, ale też z dziećmi, żoną historię, a po niej wersję, która wyda- które z powodu lęku obawiają się prze- rzyła się w rzeczywistości. Pomocne są mieszczać po domu i przebywać w po- również wspólne zabawy z dzieckiem dają- mieszczeniach bez rodziców oraz oczeku- ce mu możliwość wykorzystania zdolności ją, że rodzice będą towarzyszyć im zaw- fantazji. sze, nawet podczas wyjścia do toalety. W zależności od nasilenia i czasu Zachowania nadpobudliwe trwania objawy mogą być wyrazem przej- Pojawiają się u dzieci jako reakcja ściowych trudności, z którymi dziecko po- na sytuacje przeciążenia. Należy różnico- radzi sobie samodzielnie przy niewielkim wać je od ADHD, które ma podłoże biolo- wsparciu giczne i jest zaburzeniem dynamiki układu że trudna sytuacja wyzwala symptomy rodzica. Zdarza się jednak, napięć lub nasila wcześniej istniejące, trwają one u dziecka nadmierna ruchliwość, niepokój dłużej, a ich głębokość niepokoi rodziców. ruchowy, trudności w koncentracji uwagi, Sytuacja taka często wymaga pomocy hałaśliwość to wskaźniki ogólnego niepoko- specjalisty. nerwowego. W kontekście ju, który dziecko usiłuje rozładować. Często Pojawienie się młodszego dziecka spotyka się z karą lub inną formą uzyska- w rodzinie stanowi dużą zmianę życiową. nia uwagi dorosłego, co nasila i utrwala W sytuacji tej uruchamia się wiele uczuć niepożądane reakcje dziecka. u starszego dziecka - radość, że będzie Jeżeli u dziecka występują opisane mieć towarzysza zabawy, duma wynikająca symptomy, stanowią one dla nas informa- z bycia starszym bratem/starszą siostrą, cję o napięciach i trudnościach przez nie rozczarowanie, że otoczenie koncentruje przeżywanych. Na ogół uruchamiają się swoją one w ważnych momentach życia dziecka czy rodzice będą mieć dość czasu, uwagi – może to być przeprowadzka, zmiana i miłości dla starszego dziecka. uwagę na młodszym, obawy, szkoły czy przedszkola, pojawienie się ro- Jeżeli u dziecka już wcześniej ro- dzeństwa, rozwód rodziców, często objawy dzice obserwowali symptomy napięć emo- te związane są z przeżyciami rodziny, cjonalnych, a wiele nowych sytuacji prze- np. utrata pracy przez rodzica. Świadczą żywa ono jako zagrażające, może tak rów- o tym, że sytuacja wymaga wysiłku adap- nież odebrać pojawienie się rodzeństwa. tacyjnego i przerasta możliwości przysto- Jeżeli występowały u niego lub występują sowawcze dziecka. symptomy trudności emocjonalnych, poja- Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego wienie się młodszego rodzeństwa może rodzeństwem uruchamiają się silne emocje nasilić ich przebieg. - zarówno przyjemne, jak i nieprzyjemne w Więź między rodzeństwem przeżywaniu. Doświadczenia te w znacznym stopniu wpływają na jakość więzi między rodzeństwem w ich dorosłym Więź między rodzeństwem jest jedyną życiu. Decydują, czy jest ona pomocna, w swoim rodzaju. Na ogół jest najdłużej życzliwa, czy też nacechowana niechęcią, trwającym związkiem w całym życiu. Ro- poczuciem krzywdy, żalu – otwarcie oka- dzice i rodzeństwo pojawiają się na tym zywanego lub też angażującego mechani- samym etapie życia, lecz przy naturalnej zmy obronne, np. tłumionego, racjonalizo- kolei rzeczy z rodzicami żegnamy się wanego. wcześniej, natomiast bracia i siostry pozo- Sposób przeżycia relacji z rodzeń- stają. Związek z rodzeństwem trwa od po- stwem ma wpływ na wzór kontaktów z in- czątku życia, czyli dłużej, niż związek nymi ludźmi. Postawa współpracy, zaufania z własnym partnerem oraz z własnym do innych ludzi kształtuje się u dzieci dzieckiem. Więź z rodzeństwem istnieje o bez względu na to, czy jako dorośli utrzy- gdzie nie jest stymulowana rywalizacja. takich doświadczeniach rodzinnych, bratem. Co oznacza „stymulowanie rywali- Jego brak oczywiście jest informacją doty- zacji”? Mowa jest tu o oddziaływaniach czącą charakteru tej relacji. rodziców. Od nich zależy jakość więzi mię- mujemy kontakt z siostrą, We wczesnym dzieciństwie rodzeń- dzy rodzeństwem, która w późniejszym stwo spędza razem znaczną część czasu życiu wpływa także na sposób pełnienia roli na wspólnej zabawie, podczas posiłków, rodzicielskiej – wiele konfliktów jest odtwa- czynności higienicznych, w przeważającej rzanych przez dzieci w kolejnym pokoleniu, mierze rodzeństwo również spędza czas gdy rodzice nieświadomie je wzmacniają. z rodzicami wspólnie, nie indywidualnie. Własna perspektywa rodzica i jego potrze- Na ogół im mniejsza różnica wieku, tym by niezaspokojone w dzieciństwie przyczy- więcej wspólnych czynności i tym mniej niają się także do specyficznego postrze- indywidualnego czasu rodziców dla dzieci. gania dzieci. Stąd rodzice niekiedy utwier- Doświadczenia życiowe małego dziecka dzają dzieci w funkcjonowaniu w specy- to właśnie doświadczenia z relacji z rodzi- ficznych rolach, gdyż dostrzegają i podkre- ną. ślają ich wybrane cechy, co utrudnia dzieW okresie pierwszych lat życia kształtuje się osobowość, a relacje z rodzeństwem w znacznym stopniu wpływają na ten proces. W kontaktach między Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna ciom swobodny rozwój i realizowanie własnego potencjału. Rywalizacja między rodzeń- stwem, która rozgrywa się w okresie dziewww.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego ciństwa wpływa na sposób pełnienia ról wość wobec rodzeństwa wiąże się najczę- społecznych w całym życiu. Co oznacza ściej z odrzuceniem, wyparciem dobrych rywalizacja między rodzeństwem, jakie są wspólnych doświadczeń. Prawie w każdej źródła tego zjawiska? wczesnodziecięcej relacji z rodzeństwem Warto przyjrzeć się pochodzeniu można odnaleźć doświadczenie bliskości. pojęcia „rywal” - rywalem pierwotnie był To, czy z tej bliskości rozwinie się solidar- ten, kto miał prawo korzystać z prądu biegu ność i życzliwość, zależy od wielu czynni- rzeki (rivus). Chodziło o prawo dostępu ków, przy czym rodzice odgrywają tu rolę do rzeki, a więc szanse przeżycia. W psy- decydującą. choanalizie rzeka symbolizuje matkę, która to dwie strony tego samego medalu. Rywalizacja i współpraca zaspokaja podstawowe potrzeby. Dzieci Zazdrość i rywalizacja między rywalizują o dostęp do niej, do źródła po- rodzeństwem – metody wsparcia karmu. Rywalizacja między rodzeństwem zakłada więc obecność rodziców. Jej pod- W relacjach między rodzeństwem stawą jest obawa, że własne potrzeby uruchamiają się intensywne uczucia o róż- dziecka nie zostaną zaspokojone – chodzi nym zabarwieniu. Pojawiają się tu zarówno tu biologiczne, radość, satysfakcja, jak i zazdrość, rywali- przynależności, zacja. Kiedy analizujemy z rodzicami przy- zarówno jak i o potrzeby psychologiczne- uznania, bezpieczeństwa. chodzącymi do psychologa, czego dotyczy Jednocześnie kontakt z rodzeń- zazdrość – okazuje się, że może dotyczyć stwem jest szansą na przeżycie poczucia wszystkiego! – nowych zabawek, starych solidarności, wspólnej radości, zabawy, zabawek, jest osobistym a przede wszystkim czasu i uwagi poświę- rodzicem canych przez rodziców. Gdy uważniej nie zastąpi dziecku doświadczeń bycia przyjrzymy się temu zjawisku, okazuje się, z rodzeństwem. że i wsparciem społecznym. w rozwoju Więź z przedmiotów zazdrość i materialnych, rywalizacja wynikają Relacje między rodzeństwem nigdy z poczucia zagrożenia. Dziecko obawia się, nie są nacechowane obojętnością. Jeśli że jego ważne potrzeby nie będą zaspoko- jest ona niekiedy przez nas obserwowana, jone, gdy rodzic musi „podzielić się sobą”. raczej stanowi ochronę przed bolesnymi Obecność i dostępność rodziców jest uczuciami rozczarowania, urazy, krzywdy, dla dziecka sposobem na przeżycie, dzięki które relacji. temu, że tylko dorosły opiekun może za- Za wypowiedziami sprawiającymi wrażenie spokoić potrzeby dziecka, zarówno biolo- obojętności kryją się tłumione w ciągu ca- giczne, łego życia konflikty. Wrogość, nieżyczli- oraz duchowe. pojawiły się w tej Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna materialne, jak i psychiczne www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Pierwsze przejawy zazdrości o młodsze rodzeństwo często można za- i potrzeba jej zwiększania, co pozwala dziecku czuć się bezpiecznie w świecie. uważyć u dzieci już podczas ciąży matki, W czasie oczekiwania na pojawie- która wraz z narodzinami rodzeństwa sta- nie się drugiego dziecka warto, aby rodzice nowi zawsze najważniejsze wydarzenia poświęcali czas na budowanie więzi mię- w życiu starszego dziecka. dzy rodzeństwem, zabezpieczając przed Rodzice już w tym czasie mogą nadmierną rywalizacją. Oczywiście każde przeciwdziałać narastaniu poczucia rywali- działanie rodzica skierowane do dziecka zacji, by zminimalizować reakcje regresyw- musi być dostosowane do jego wieku roz- ne starszego dziecka po narodzinach wojowego. młodszego oraz aby oszczędzić mu prze- Książeczki edukacyjne dostosowa- żywania trudnych emocji pod postacią ne do możliwości poznawczych małych uczuć ambiwalentnych - miłości do młod- dzieci pozwalają ukazywać, jak rozwija się szego rodzeństwa i radości towarzyszy małe dziecko, jak rośnie w brzuchu mamy. złość, zaniepokojenie, niepewność. Małe Jest to pierwsza okazja do wskazywania dzieci z trudnością radzą sobie z ambiwa- na wspólnotę między rodzeństwem: „Teraz lentnymi uczuciami. Pojawiająca się u nich dzidziuś tak rośnie, a kiedyś ty też tak ro- złość na mamę czy młodszego brata, ocho- słeś w brzuszku u mamusi”. ta, by zrobić krzywdę małemu dziecku wy- Rozmawiając z dzieckiem o tym, jak wołują poczucie winy u samego siebie, rozwijało się w brzuchu mamy, jak reago- a wiec nasilają niepokój. Przyczyniają się wało na kołysanie albo słyszaną piosenkę, także do kłopotów z zasypianiem i spa- podkreślamy związek biologiczny starsze- niem, jedzeniem, wpływają na pojawienie go dziecka z matką, co ugruntowuje po- się trudnych zachowań. czucie bezpieczeństwa, zmniejsza za- Pojawiające się agresywne zacho- zdrość wynikającą z tego, że młodsze wania starszego wobec młodszego są tak- ma zapewniony ciągły dostęp do mamy że wyrazem trudności w zachowaniu rów- i kontakt fizyczny z nią: „Gdy śpiewałam nowagi między zależnością a autonomią. ci kołysanki, zawsze wtedy przestawałeś Z jednej strony dziecko pragnie pozostać się kręcić, chyba zasypiałeś”. małe, zależne, być blisko mamy, Warto jest wspólnie z dzieckiem bo to gwarantuje szybkie zaspokajanie oglądać zdjęcia z jego okresu noworodko- jego potrzeb. Z drugiej strony natomiast wego, z okresu niemowlęctwa, opowiadać bardzo silna jest potrzeba rozwojowa, którą dziecku o nim samym, o jego rozwoju. znamy z dziecięcego wyrażenia „Ja siama” Wspólne przypominanie pierwszych kro- – czyli duma z własnej samodzielności ków, pierwszego rowerka i innych osiągnięć pozwala dziecku przeżyć na pozio- Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego mie poznawczym i emocjonalnym zaspoko- nach młodszego dziecka zdają sobie spra- jenie potrzeby bycia zaopiekowanym, bycia wę, co czuje starsze i jakie są konsekwen- w centrum uwagi rodziny we wcześniej- cje w jego zachowaniu, gdy szym okresie życia: „Kiedy się budziłeś, zbawione uwagi dorosłych, którzy dotych- to zawsze robiłeś taką minkę, jak na tym czas zajmowali się nim podczas każdego zdjęciu”. spotkania. Ważne jest, aby podczas od- zostaje po- Po pojawieniu się młodszego dziec- wiedzin wujkowie, przyjaciele domu, zna- ka przez jakiś czas z pewnością ono bę- jomi poświęcili najpierw czas starszemu dzie pochłaniać zarówno czas, jak i uwagę dziecku, pytając o jego sprawy, jego prze- rodziców, a także innych osób pojawiają- życia i prosząc, aby dziecko przedstawiło cych się w domu. W pewnym stopniu mo- im swoje młodsze rodzeństwo. żemy przygotować dziecko do tego po- Ważne, aby rodzice oczekując przez wspólne opiekowanie się lalką – na młodsze dziecko mieli świadomość, niemowlęciem, które wraz z dzieckiem że sytuacja jest odmienna, niż przy naro- na kilka tygodni przed pojawieniem się ro- dzinach pierworodnego – wtedy oni jako dzeństwa przebieramy, karmimy, kąpiemy, rodzice przyjmowali po raz pierwszy dziec- usypiamy, okazje ko i zgodnie z ustaleniem społecznym stali do opowiadania, co zmieni się w rodzinie się w ten sposób rodziną. Gdy pojawia się po narodzinach dziecka, do pokazywania, drugie dziecko, wchodzi ono do już istnie- na czym polega opieka nad dzieckiem. jącej rodziny, pojawia się w systemie, gdzie wykorzystując te Duże znaczenie ma pierwszy kon- jest już starsze rodzeństwo. Dlatego takt rodzeństwa. Klimat pierwszych wspól- w proces oczekiwania oraz przygotowania nych wpływa rodziny i domu należy włączyć starszego na więź - dlatego pokazujemy małe dziec- brata, siostrę – m.in. poprzez wspólne ku- ko powanie ubranek, sprzętów, reorganizację godzin starszemu, znacząco zachęcamy delikatnie do dotykania, głaskania. Jeśli jednak spostrzegamy, że dziecko jest zdystansowane, przestrzeni. Przytoczone są jednak metody tylko wsparcia nie należy przyspieszać tego procesu, dziecka „technikami”, lecz pozwolić mu na nawiązywanie kontak- które mogą być pomocne. Sedno problemu tu we własnym tempie. związane jest z poczuciem zagrożenia, Gdy pragniemy „zatrzymać” chwile przeżywanym przez dziecko, a związanym w obiektywie aparatu, pierwsze zdjęcie z koniecznością dzielenia się rodzicem noworodka warto jest zrobić ze starszym i konsekwencjami z tego wynikającymi. dzieckiem. Najważniejszą z nich jest odczuwane za- W większości dalsza rodzina, zna- grożenie utratą miłości rodzica – stąd nie- jomi pojawiający się w domu po narodzi- pokój oraz poczucie niepewności. Dlatego Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego też działania rodziców powinny być nakie- wiającego się uczucia. Dorosły może do- rowane za zapewnienie dziecku poczucia starczyć takiego wsparcia emocjonalnego bezpieczeństwa w nowej sytuacji życiowej dziecku tylko wówczas, gdy sam radzi so- poprzez pokazanie mu, że relacja z rodzicem pozostaje nienaruszona, a po- bie ze swoimi uczuciami – potrafi je zauważać u siebie i akceptować. jawienie się drugiego dziecka może wzbogacić życie rodziny. Sposobem wspierania dziecka jest nazywanie jego uczuć, np. „Wygląda na to, Rodzice mogą pomóc swoim dzie- że jesteś zdenerwowany”. Wówczas dziec- ciom, zarówno młodszym, jak i starszym ko koncentruje się na swoich uczuciach, uporać się z zazdrością i rywalizacją – doświadcza zgody rodzica na ich istnienie, przede wszystkim powstrzymując własne co przyczynia się do spadku napięcia emo- reakcje przyczyniające się do konkurencji cjonalnego. W sytuacji rywalizacji między między dziećmi. rodzeństwem warto nazwać uczucia, takie W sytuacji emocjonalnie trudnej jakie się pojawiają np. „ Wygląda na to, każdy człowiek, tak dorosły jak i dziecko, że jesteś rozgoryczony”. Jest to działanie potrzebuje wsparcia: zrozumienia przeży- „pierwszego gorącego momentu” – tak wanych uczuć i ich akceptacji. Szczególnie jak ważne jest to dla dzieci. Dla niedojrzałego tak warto w pierwszej chwili zaopiekować człowieka, jakim jest dziecko, dorosły sta- się uczuciami. zaopatrywanie rany przy urazie, nowi niejako „lustro emocjonalne”. Małe Natomiast zaprzeczanie uczuciom dziecko nie uświadamia sobie swoich dziecka: „Wcale nie jesteś zły na brata” czy uczuć, nieco starsze wie, co przeżywa, ich zakazywanie: „Nie wolno denerwować ale często nie potrafi jeszcze tego nazwać. się na członków rodziny” prowadzi do Uczucia towarzyszą każdemu ludz- wzrostu napięcia i na ogół do eskalacji kon- kiemu doświadczeniu, nie opuszczają nas fliktu. Częste przeżywanie tych procesów nawet podczas snu – bywają wtedy wręcz w kontakcie z rodzicami może przyczyniać niezwykle intensywne. Mówimy, że uczucia się do wystąpienia zaburzeń emocjonal- nie są wolicjonalne – pojawiają się nieza- nych, uruchamiać procesy somatyzacji - leżnie od woli. Uczucia pełnią określoną przekształcania się trudności emocjonal- funkcję w życiu człowieka i są naturalnym nych w objawy somatyczne lub chorobę wyposażeniem każdego z nas. somatyczną. Dzieci przeżywają różne uczucia Oczywiście zgoda na uczucia nie w relacji z rodzeństwem – od zachwytu oznacza zgody na działanie pod wpływem do dorosłego uczuć. Uznając wagę i rolę uczuć, szanując w sytuacji trudnej jest odczytywanie uczuć uczucia, nie dajemy im jednocześnie prawa nienawiści. Zadaniem dziecka oraz okazanie akceptacji dla pojaWyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego do decydowania o postępowaniu swoim lub z napięciem emocjonalnym, można zapro- dziecka. Gdy chcemy pomóc dziecku, akceptujemy Aby pomóc dziecku uporać się jego uczucia, ponować jego odreagowanie w sposób powstrzymując symboliczny „Weź kartkę i kredki i narysuj zachowania przekraczające granice: „Wi- mi, jak bardzo jesteś zły”. Starsze dzieci dzę, jak bardzo zły jesteś teraz na swojego można ukierunkować na podzielenie się brata. W naszym domu nie wolno bić in- emocjami z siostrą, której działanie jest nych. Powiedz mu to lub pokaż w inny spo- przyczyną sób”. Granice określają rodzice poprzez „Powiedz jej, jak bardzo jesteś wściekła”. powołanie się na zasady np. „Nie pozwa- tego Gdy stanu dziecko emocjonalnego otrzyma wsparcie lam, żeby jedno dziecko biło drugie”. emocjonalne od rodzica, gdy jego uczucia Oczywiście zadaniem rodzica jest skutecz- są zaakceptowane, spada napięcie emo- ne dopilnowanie, aby zasady były prze- cjonalne dziecka i powstaje przestrzeń strzegane. Czasem wystarczy je przypo- emocjonalna, w której może ono odczuć mnieć i zostawić dzieci, niekiedy trzeba je dobre uczucia do rodzeństwa oraz poradzić na krótki czas odseparować. sobie z przeżywanymi trudnościami. Ważne jest, aby nie oceniać działania żadnego z dzieci – często obydwoje są Podsumowanie w sytuacji emocjonalnie trudnej. Warto odnieść się do pragnień i życzeń dziecka, Dzieci potrzebują wiedzieć, że mo- np. „Chciałbyś, aby twoja siostra pytała, gą czasem czuć do nowego członka rodzi- czy może pożyczać twoje rzeczy”. ny złość, zazdrość, smutek. Mogą czuć Gdy rodzic określa uczucia dziecka, pragnienie, aby coś stało się z rodzeń- ono wówczas nabywa tej umiejętności, stwem, czy żeby „cudownie zniknęło”. potrzebnej do samodzielnego radzenia Nie muszą cały czas być szczęśliwe z po- sobie z emocjami – a więc przyczynia się wodu tego, że pojawił się upragniony przez to do wzrostu dojrzałości emocjonalnej wszystkich dziecka. Oczywiście nie wystarczy nazy- szek/siostrzyczka. wać uczuć - najważniejsza jest ich akcep- im wyrazić tych uczuć, mogą one narastać tacja. Aby dorosły mógł okazać dziecku, i przyczynić się do wystąpienia symptomów że akceptuje jego uczucia, przede wszyst- trudności emocjonalnych. i przez nie Jeśli same nie braci- pozwolimy kim musi uznawać własne. Jeżeli natomiast Pozwolenie dzieciom na wyrażanie z powodu osobistych doświadczeń życio- uczuć nie oznacza, że musimy się z nimi wych odczuwa ich pojawianie się jako za- zgadzać. Istnieje różnica między przyzwo- grożenie, leniem na wyrażanie uczuć a przyzwole- trudno będzie mu wspierać dziecko. Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna niem na działanie. Naszym zadaniem jest, www.przyszlynauczyciel.wspt.pl „Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego aby pokazać dzieciom, jak mogą wyrazić Bibliografia: te uczucia nie wyrażając innym krzywdy. H. Baum „Mamo, on mnie ciągle denerwuje. O zazdrości i kłótniach między rodzeństwem”. Jedność, Kielce 2005. Relacja z rodzeństwem uczy przystosowania społecznego, empatii. Ważną funkcje spełniają kłótnie rodzeństwa - uczą negocjacji, współpracy, o ile przebiegają według pewnych zasad. Zadaniem rodziców w przebiegu konfliktu między rodzeństwem nie jest jego rozsądzenie ani zajmowanie stanowiska, gdyż to zwykle przyczynia się do przekonania dzieci, że zostały niesprawiedliwie tak potraktowane oceniają sytuację). (często oboje Dorosły może wspierać dzieci zapewniając uczciwy przebieg ich konfliktu poprzez pilnowanie zasad. Zazdrość, niechęć, konflikty między H. Baum „A ja wcale nie oszukuję. O kłamstwie i prawdzie”. Jedność, Kielce 2005. A. Faber, E. Mazlish „Rodzeństwo bez rywalizacji. Jak pomóc własnym dzieciom żyć w zgodzie, żeby samemu żyć z godnością ". Media Rodzina, Poznań 2000. I. Romberg –Asbot „Kiedy dusza dziecka płacze”. Jedność, Kielce 2001. J. Sakowska „Szkoła dla rodziców i wychowawców. Część I. Materiały dla prowadzących zajęcia”. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Warszawa 1999. rodzeństwem wynikają z rywalizowania o względy rodziców, z głębokiej obawy o utratę ich miłości, opieki, dostępności i uznania dla dziecka. Zachowania i reakcje rodziców mogą być czynnikiem, który nasi- J. Sakowska, E. Puchała „Szkoła dla rodziców i wychowawców. Część II. Materiały dla prowadzących zajęcia” Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Warszawa 2003. la lub osłabia te obawy w momencie pojawienia się młodszego dziecka w rodzinie i wychowywania rodzeństwa. Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
