GDY W RODZINIE POJAWIA SIĘ MŁODSZE DZIECKO…

advertisement
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
mgr Anetta Pęczak
GDY W RODZINIE POJAWIA
SIĘ MŁODSZE DZIECKO…
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wstęp
co dzieje się z dzieckiem. Jest to informacja ważna, pozwalająca na rozumienie jego
Artykuł dotyczy trudności przeżywanych niekiedy przez dzieci, które oczekują na narodziny młodszego rodzeństwa
lub też niedawno w ich rodzinie pojawiło się
rodzeństwo. Adresowany jest do wszystkich
zainteresowanych,
szczególnie
do nauczycieli nauczania początkowego
i wychowania przedszkolnego, często pracujących z dziećmi w takiej sytuacji.
Artykuł przedstawia symptomy różnych trudności emocjonalnych u dzieci,
omawia charakterystykę więzi między rodzeństwem, problem zazdrości między
dziećmi oraz pożądane sposoby wsparcia
rodzicielskiego i zapobiegania rywalizacji
między rodzeństwem.
Jeżeli dziecko przeżywa napięcia
związane ze zmianą sytuacji życiowej –
pojawieniem się młodszego rodzeństwa,
nauczyciel może zetknąć się z tym problemem na dwa sposoby.
Pierwszym z nich jest zauważenie
przez wychowawcę symptomów niepokoju
u dziecka w szkole czy w przedszkolu:
zmiany
w
zachowaniu,
w
relacjach
z rówieśnikami, w wykonywaniu zadań.
Funkcjonowanie dziecka nie zawsze zmienia się w sposób zauważalny
dla wychowawcy. Jednak rodzice dzielą się
zachowania w tym okresie. Przeżywane
napięcia rzutują między innymi na funkcjonowanie poznawcze, utrudniając naukę
oraz wpływając na relacje z grupą rówieśniczą.
Wychowawca
może
pełnić
rolę
„doradcy pierwszego kontaktu” dla rodziców, udzielając porady po przeprowadzeniu wnikliwego wywiadu. Jeżeli natomiast
okaże się, że problemy nie ustępują, warto
poszukać specjalisty - psychologa dziecięcego lub rodzinnego.
Pojawienie się rodzeństwa zwykle
jest spełnieniem marzenia. Jednak obecność
nawet
długo
wyczekiwanej
sio-
strzyczki czy braciszka w pewnych momentach może przerastać możliwości adaptacyjne
starszego
dziecka,
podobnie
jak to jest w przypadku przekroczenia wielu
progów, np. pójścia do przedszkola.
Niniejszy
że
dla
na świat
wstęp
niektórych
dzieci
pokazuje,
przyjście
rodzeństwa może wiązać się
przeżywaniem trudności, co wymaga zaangażowania rodziców i wychowawców.
Mam nadzieję że ten artykuł pozwoli Państwu znaleźć odpowiedzi na pojawiające
się pytania i problemy związane z tym tematem.
z nim swoim niepokojem związanym z zachowaniem dziecka w domu. Czasem
oczekują oni od nauczyciela porady, niekiedy chcą tylko poinformować o tym,
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Symptomy trudności emocjonal-
niekiedy objawy niespecyficzne – reakcje,
nych przeżywanych przez dziecko
zachowania, które występują w sytuacjach
przeżywania przez dziecko różnego rodza-
Gdy w rodzinie pojawia się młodsze
ju trudności. Objawy niespecyficzne mo-
rodzeństwo, stosunkowo często u starsze-
żemy podzielić na emocjonalne i soma-
go dziecka pojawiają się tzw. zachowania
tyczne. Zarówno jedne, jaki drugie mówią
regresywne, czyli zachowania charaktery-
o napięciach
styczne dla wcześniejszych etapów rozwo-
przeżywanych przez dziecko oraz o nie-
jowych. Dziecko pragnie używać butelki
możności poradzenia sobie z nimi.
i wewnętrznych konfliktach
ze smoczkiem, być karmione piersią, noszone i przytulane tak jak niemowlę, usy-
Wybrane objawy
piane w wózku. Te zachowania traktowane
w sferze emocjonalnej:
bywają
przez
rodziców
jako
„zabawa
w małe dziecko” i próba konkurencji. Dopó-
Agresja
ki nie jest zbyt uciążliwa dla rodziców,
przyjmują
ją
życzliwie,
Wyrażana m.in. przez krzyczenie,
pobłażliwie.
rzucanie się na podłogę, niszczenie zaba-
Gdy utrudnia natomiast opiekę nad dzieć-
wek, upór. Zachowania agresywne poja-
mi, staje się kłopotem, a rodzice niejedno-
wiają się u dzieci jako wynik braku możli-
krotnie
wości
poszukują
porady
i
wsparcia,
którymi może służyć nauczyciel.
rozwiązania
problemów.
Częstą
przyczyną są trudności rodziców w ustale-
Przedstawione reakcje dziecka są
niu adekwatnych granic dla dziecka – za-
typowe dla opisywanego momentu życia
równo zbyt szerokie granice i pobłażliwość
rodziny. Istnieje kilka powodów takich za-
rodzica, jak też zbyt sztywne granice przy-
chowań
czyniają się do wystąpienia zachowań
dziecka.
Identyfikuje
się
ono
z młodszym rodzeństwem, ponieważ kilku-
agresywnych.
latek identyfikuje się ze wszystkimi ważny-
Źródła
zachowań
agresywnych
mi osobami w swoim życiu ze względu
u dzieci są różnorodne, ale gdy rodzice
na słabe, niedojrzałe ego. Przede wszyst-
doświadczają takich trudności, warto przyj-
kim jednak dziecko pragnie doświadczyć,
rzeć się wspólnie postawom wychowaw-
że młodsze dziecko nie zajęło jego miej-
czym, sposobom, w jaki rodzice stawiają
sca, a ono samo nadal jest kochane tak,
granice i je egzekwują. Jeżeli z powodu
jak wcześniej.
własnych doświadczeń życiowych obawiają
Niekiedy jednak przyjście na świat
się być zbyt wymagający dla dziecka
młodszego rodzeństwa uruchamia zacho-
lub też z kolei surowo karzą dziecko, a za-
wania regresywne nie tylko w postaci
sady stoją zawsze na pierwszym miejscu,
wcześniej opisanej. U dzieci pojawiają się
może wystąpić agresja. Oczywiście jeśli
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
dziecko obserwuje zachowania agresywne
cza się wrogość. Te trudne uczucia dziecko
w swoim otoczeniu, jest prawdopodobne,
kieruje przeciwko sobie, podejmując za-
że będzie je naśladować.
chowania autoagresywne.
Agresja dziecka ma swój cel m.in. pozwala postrzegać siebie jako sil-
Lęk
niejszego i w ten sposób radzić sobie
Część lęków przeżywanych przez
z poczuciem bezsilności, stanowi więc
dzieci to tzw. lęki rozwojowe. Pojawiają się
obronę przed zranieniem i bezradnością.
u wielu z nich na danym etapie rozwoju.
Lęki rozwojowe wymagają, aby rodzice
Autoagresja
udzielili dziecku wsparcia w poradzeniu
To agresja skierowana nie na oto-
sobie z nimi. Przygotowują do radzenia
czenie, ale na siebie. Obserwujemy u dzie-
sobie z trudnościami życiowymi, ich po-
ci wyrywanie swoich włosów, uderzanie
myślne pokonanie wspiera rozwój emocjo-
głową, zaburzenia przyjmowania pokar-
nalny dziecka, wzrost wiary we własne siły
mów, drapanie się paznokciami, ostrymi
i zaufania do siebie.
Lęk dziecka jest ważnym źródłem
przedmiotami.
Po wnikliwej analizie u niektórych
informacji, gdyż sygnalizuje nam jego waż-
młodszych dzieci częste przewracanie się,
ne potrzeby. Towarzyszą mu symptomy
spadanie, drobne zranienia również mo-
somatyczne - jeśli ktoś przeżywa lęk, od-
żemy traktować jako przejawy autoagresji.
czuwa to również w swoim ciele. Różne są
Dzieci te są obciążone wieloma konfliktami
sposoby prezentowania lęku. Mogą pojawić
wewnętrznymi, w związku z tym w zbyt
się
małym stopniu kierują uwagę na swoje
też uruchamiać się trudne zachowania
aktualne działania. Nie wszystkie tego typu
u
zachowania będziemy tak interpretować,
gdy w życiu dziecka jest dużo zmian
gdyż mogą mieć one inne przyczyny, takie
lub trudnych sytuacji.
jak obniżona sprawność ruchowa, zaburzenia ADHD.
dolegliwości
dziecka.
Lęk
Rodzice
dzieciom
np.
somatyczne,
na
ogół
próbują
przy
mogą
nasila
pomóc
trudnym
się,
swoim
rozstaniu
Stosując metody projekcyjne takie
w przedszkolu, w samodzielnym pozosta-
jak np. rysunek, zabawy projekcyjne mo-
niu w pokoju, w zasypianiu. Jeżeli zaprze-
żemy przyjrzeć się niewyrażonym emocjom
czają przeżyciom dziecka w komunikatach
dziecka. Jeżeli przeżywane przez dziecko
typu „Nie bądź niemądry, nie ma czego się
uczucia zranienia, rozczarowania i bezsil-
bać”, na ogół lęk dziecka utrwala się,
ności nie znalazły ujścia i nie dotarły
lecz ono przestaje to sygnalizować. Nie-
do
nadawcy.
mniej trudności nie ustępują, lecz nasilają
Z powodu niemożności ich wyrażenia dołą-
się. Starsze dziecko zgadza się z racjonal-
adresata,
wracają
do
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
nymi argumentami dorosłego, lecz również
Trudności szkolne u dzieci z do-
nie powoduje to ustąpienia uczucia niepo-
brym potencjałem intelektualnym obserwu-
koju.
jemy także wówczas, gdy nie posiadają
Jeśli natomiast dorosły przymusi
one nawyku samodzielnej pracy, stosownie
dziecko do przełamania lęku, np. poprzez
do swoich możliwości. Rodzic nieustannie
posadzenie siłą na nocniku, gdy dziecko
towarzyszy dziecku w odrabianiu lekcji,
jeszcze się go boi, lęk może przekształcić
pakuje tornister, przejmuje pełną odpowie-
się w postawę lękową, którą dziecko bę-
dzialność za szkolną sytuację dziecka,
dzie prezentować w różnych nowych sytu-
co skutkuje brakiem wiary we własne siły
acjach życiowych.
i poczuciem bezradności.
Pomagając dziecku radzeniu sobie
Za pomocą symptomu „trudności
z lękiem możemy oswajać je z czynnikiem
szkolne” dziecko często próbuje zwrócić
lękotwórczym, stosując rysunki pomagają-
uwagę
ce wyrazić uczucia, inne zabawy projekcyj-
lub przeżywane przez siebie trudności.
dorosłych
na
siebie
samego
ne. Nieocenione są bajki terapeutyczne,
które pokazują dziecku, że akceptujemy
Trudności w nawiązywaniu
jego uczucia, że ono samo może je zaak-
i podtrzymywaniu kontaktów
ceptować, proponują także sposoby radze-
z rówieśnikami
nia sobie z przeżywanym niepokojem.
Towarzyszą im często płaczliwość,
bóle brzucha, inne objawy somatyczne.
Trudności szkolne
Rodzice zgłaszający się do psychologa
Niepowodzenia szkolne mogą sta-
z dziećmi, które mają słaby kontakt z ró-
nowić przejaw trudności emocjonalnych,
wieśnikami relacjonują, że zachęcają swoje
gdy obserwujemy wyraźne lub gwałtowne
dzieci do wspólnej zabawy z innymi i nawet
obniżenie osiągnięć szkolnych. Mogą dzia-
starają się organizować sprzyjające oko-
łać różnorodne mechanizmy prowadzące
liczności. Niemniej dziecko samo blokuje
do takiej sytuacji.
kontakt z innymi przez wycofanie się
W jednym z nich istotną rolę odgry-
pod postacią nieśmiałości, niepewności
wa silne koncentrowanie się rodziców
lub
na szkolnej sytuacji dziecka. Rodzice
które zniechęcają inne dzieci do wspólnej
zwracają szczególną uwagę na dziecko,
zabawy.
z
kolei
zachowań
agresywnych,
gdy odnosi ono sukcesy szkolne lub z kolei
W takiej sytuacji warto stymulować
niepowodzenia edukacyjne. W zbyt małym
rozwój samodzielności dziecka. Rodzice
stopniu interesują się innymi sferami życia
mogą doceniać i chwalić przejawy inicjaty-
dziecka.
wy, podejmowania decyzji na miarę wieku
dziecka.
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Mechanizm
dzieci
dziecko jest karane, wyśmiane, tym samym
w utrzymywaniu kontaktów rówieśniczych
poniżone. Nasila to u niego potrzebę odzy-
związany
relacji
skania godności, podziwu. Dlatego znów
dziecko- rodzic. Nadmierna troska rodzi-
kłamie, aby osiągnąć swój cel. Zawstydzo-
ców o dziecko wyzwala i utrwala jego prze-
ne dzieci są głęboko zranione, ratują się
konanie o braku własnych umiejętności,
nowymi kłamstwami, a rodzice przeżywają
obniża zaufanie do siebie. Z kolei nadmier-
kolejne
ne przywiązanie dziecka do rodzica uru-
co ono zauważa.
bywa
trudności
z
charakterem
rozczarowanie
dzieckiem,
chamia nieprzystosowawcze zachowania
Interpretacja rodzica „Ty kłamiesz”
dziecka i utrudnia mu osiąganie dojrzałości
stanowi niebezpieczeństwo, że dziecko
emocjonalnej.
będzie postrzegać siebie samego w taki
właśnie sposób. Zgodnie z prawidłowo-
Kłamstwa
ściami rozwoju dziecka, do około 8 roku
„Takiego, jaki jestem, nikt mnie nie
życia myśli ono dychotomicznie, postrzega-
lubi” to przekonanie dziecka, które często
jąc rzeczywistość według zasady „czarne
kłamie. Ważne jest jednak zadanie sobie
albo
pytanie, jakie zachowania dziecka są kłam-
że dziecko „jest kłamczuchem”, nasila
stwem. Do piątego roku życia dziecka nie
to częstotliwość mijania się z prawdą
mówimy o kłamstwach, bo dzieci żyją jed-
u dziecka, które usiłuje zachować spójny
nocześnie w świecie realnym i w świecie
obraz własnej osoby. Dotyczy nie tylko
fantazji. Wierzą w Mikołaja, w baśniowy
problemu kłamania, ale także innych za-
świat i opowiadają fantastyczne historie,
chowań dziecka. Działa tu mechanizm
przeżywane w wyobraźni.
etykietowania.
Dzieci, które często kłamią są prze-
białe”.
Rodzice
Jeżeli
rodzic
niekiedy
twierdzi,
dziwią
się,
konane, że ich prawdziwe ja jest nic nie
jak to możliwe, że dzieci wierzą w swoje
warte,
kłamstwa,
że
nie
są
akceptowane
tak
czytelne
dla
dorosłych
za to, kim są – stąd tworzą sobie inną toż-
do zidentyfikowania. Tymczasem dzieci
samość. Obawiają się kary i krytyki, posia-
dążą do uniknięcia wewnętrznego konfliktu
dają obniżone poczucie własnej wartości
„Gdy kłamię, jestem nie w porządku”.
i wiary we własne siły. Chcą być lepsze,
Osiągają swój cel, gdy nabierają przekona-
zasłużyć na sympatię i miłość. Przechwala-
nia, że historie z wyobraźni rzeczywiście
ją się, wymyślają sukcesy i osiągnięcia,
wydarzyły się, ale przestają kontrolować
by być lubianymi, wzbudzać podziw.
sytuację.
W
przypadku
częstych
kłamstw
Dziecko
potrzebuje
pomocy,
dziecka obserwujemy mechanizm błędne-
by wydostać się z labiryntu kłamstw,
go koła – gdy kłamstwa zostają ujawnione,
w które zabrnęło. Najkrócej ujmując pożą-
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
dana reakcja rodziców to w spokojny spo-
Objawy u dziecka mogą mieć różne
sób podana informacja dla dziecka „Wiem,
nasilenie. W przypadku trudności lękowych
że to nie jest prawda”. Warto zachęcić
spotykamy się z dziećmi, które boją się
dziecko, aby opowiedziało swoją wyobra-
pozostać same w domu, ale też z dziećmi,
żoną historię, a po niej wersję, która wyda-
które z powodu lęku obawiają się prze-
rzyła się w rzeczywistości. Pomocne są
mieszczać po domu i przebywać w po-
również wspólne zabawy z dzieckiem dają-
mieszczeniach bez rodziców oraz oczeku-
ce mu możliwość wykorzystania zdolności
ją, że rodzice będą towarzyszyć im zaw-
fantazji.
sze, nawet podczas wyjścia do toalety.
W zależności od nasilenia i czasu
Zachowania nadpobudliwe
trwania objawy mogą być wyrazem przej-
Pojawiają się u dzieci jako reakcja
ściowych trudności, z którymi dziecko po-
na sytuacje przeciążenia. Należy różnico-
radzi sobie samodzielnie przy niewielkim
wać je od ADHD, które ma podłoże biolo-
wsparciu
giczne i jest zaburzeniem dynamiki układu
że trudna sytuacja wyzwala symptomy
rodzica.
Zdarza
się
jednak,
napięć
lub nasila wcześniej istniejące, trwają one
u dziecka nadmierna ruchliwość, niepokój
dłużej, a ich głębokość niepokoi rodziców.
ruchowy, trudności w koncentracji uwagi,
Sytuacja taka często wymaga pomocy
hałaśliwość to wskaźniki ogólnego niepoko-
specjalisty.
nerwowego.
W
kontekście
ju, który dziecko usiłuje rozładować. Często
Pojawienie się młodszego dziecka
spotyka się z karą lub inną formą uzyska-
w rodzinie stanowi dużą zmianę życiową.
nia uwagi dorosłego, co nasila i utrwala
W sytuacji tej uruchamia się wiele uczuć
niepożądane reakcje dziecka.
u starszego dziecka - radość, że będzie
Jeżeli u dziecka występują opisane
mieć towarzysza zabawy, duma wynikająca
symptomy, stanowią one dla nas informa-
z bycia starszym bratem/starszą siostrą,
cję o napięciach i trudnościach przez nie
rozczarowanie, że otoczenie koncentruje
przeżywanych. Na ogół uruchamiają się
swoją
one w ważnych momentach życia dziecka
czy rodzice będą mieć dość czasu, uwagi
– może to być przeprowadzka, zmiana
i miłości dla starszego dziecka.
uwagę
na
młodszym,
obawy,
szkoły czy przedszkola, pojawienie się ro-
Jeżeli u dziecka już wcześniej ro-
dzeństwa, rozwód rodziców, często objawy
dzice obserwowali symptomy napięć emo-
te związane są z przeżyciami rodziny,
cjonalnych, a wiele nowych sytuacji prze-
np. utrata pracy przez rodzica. Świadczą
żywa ono jako zagrażające, może tak rów-
o tym, że sytuacja wymaga wysiłku adap-
nież odebrać pojawienie się rodzeństwa.
tacyjnego i przerasta możliwości przysto-
Jeżeli występowały u niego lub występują
sowawcze dziecka.
symptomy trudności emocjonalnych, poja-
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
wienie się młodszego rodzeństwa może
rodzeństwem uruchamiają się silne emocje
nasilić ich przebieg.
- zarówno przyjemne, jak i nieprzyjemne
w
Więź między rodzeństwem
przeżywaniu.
Doświadczenia
te
w znacznym stopniu wpływają na jakość
więzi między rodzeństwem w ich dorosłym
Więź między rodzeństwem jest jedyną
życiu. Decydują, czy jest ona pomocna,
w swoim rodzaju. Na ogół jest najdłużej
życzliwa, czy też nacechowana niechęcią,
trwającym związkiem w całym życiu. Ro-
poczuciem krzywdy, żalu – otwarcie oka-
dzice i rodzeństwo pojawiają się na tym
zywanego lub też angażującego mechani-
samym etapie życia, lecz przy naturalnej
zmy obronne, np. tłumionego, racjonalizo-
kolei rzeczy z rodzicami żegnamy się
wanego.
wcześniej, natomiast bracia i siostry pozo-
Sposób przeżycia relacji z rodzeń-
stają. Związek z rodzeństwem trwa od po-
stwem ma wpływ na wzór kontaktów z in-
czątku życia, czyli dłużej, niż związek
nymi ludźmi. Postawa współpracy, zaufania
z własnym partnerem oraz z własnym
do innych ludzi kształtuje się u dzieci
dzieckiem. Więź z rodzeństwem istnieje
o
bez względu na to, czy jako dorośli utrzy-
gdzie nie jest stymulowana rywalizacja.
takich
doświadczeniach
rodzinnych,
bratem.
Co oznacza „stymulowanie rywali-
Jego brak oczywiście jest informacją doty-
zacji”? Mowa jest tu o oddziaływaniach
czącą charakteru tej relacji.
rodziców. Od nich zależy jakość więzi mię-
mujemy
kontakt
z
siostrą,
We wczesnym dzieciństwie rodzeń-
dzy rodzeństwem, która w późniejszym
stwo spędza razem znaczną część czasu
życiu wpływa także na sposób pełnienia roli
na wspólnej zabawie, podczas posiłków,
rodzicielskiej – wiele konfliktów jest odtwa-
czynności higienicznych, w przeważającej
rzanych przez dzieci w kolejnym pokoleniu,
mierze rodzeństwo również spędza czas
gdy rodzice nieświadomie je wzmacniają.
z rodzicami wspólnie, nie indywidualnie.
Własna perspektywa rodzica i jego potrze-
Na ogół im mniejsza różnica wieku, tym
by niezaspokojone w dzieciństwie przyczy-
więcej wspólnych czynności i tym mniej
niają się także do specyficznego postrze-
indywidualnego czasu rodziców dla dzieci.
gania dzieci. Stąd rodzice niekiedy utwier-
Doświadczenia życiowe małego dziecka
dzają dzieci w funkcjonowaniu w specy-
to właśnie doświadczenia z relacji z rodzi-
ficznych rolach, gdyż dostrzegają i podkre-
ną.
ślają ich wybrane cechy, co utrudnia dzieW okresie pierwszych lat życia
kształtuje
się
osobowość,
a
relacje
z rodzeństwem w znacznym stopniu wpływają na ten proces. W kontaktach między
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
ciom swobodny rozwój i realizowanie własnego potencjału.
Rywalizacja
między
rodzeń-
stwem, która rozgrywa się w okresie dziewww.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ciństwa wpływa na sposób pełnienia ról
wość wobec rodzeństwa wiąże się najczę-
społecznych w całym życiu. Co oznacza
ściej z odrzuceniem, wyparciem dobrych
rywalizacja między rodzeństwem, jakie są
wspólnych doświadczeń. Prawie w każdej
źródła tego zjawiska?
wczesnodziecięcej relacji z rodzeństwem
Warto przyjrzeć się pochodzeniu
można odnaleźć doświadczenie bliskości.
pojęcia „rywal” - rywalem pierwotnie był
To, czy z tej bliskości rozwinie się solidar-
ten, kto miał prawo korzystać z prądu biegu
ność i życzliwość, zależy od wielu czynni-
rzeki (rivus). Chodziło o prawo dostępu
ków, przy czym rodzice odgrywają tu rolę
do rzeki, a więc szanse przeżycia. W psy-
decydującą.
choanalizie rzeka symbolizuje matkę, która
to dwie strony tego samego medalu.
Rywalizacja
i
współpraca
zaspokaja podstawowe potrzeby. Dzieci
Zazdrość i rywalizacja między
rywalizują o dostęp do niej, do źródła po-
rodzeństwem – metody wsparcia
karmu.
Rywalizacja między rodzeństwem
zakłada więc obecność rodziców. Jej pod-
W relacjach między rodzeństwem
stawą jest obawa, że własne potrzeby
uruchamiają się intensywne uczucia o róż-
dziecka nie zostaną zaspokojone – chodzi
nym zabarwieniu. Pojawiają się tu zarówno
tu
biologiczne,
radość, satysfakcja, jak i zazdrość, rywali-
przynależności,
zacja. Kiedy analizujemy z rodzicami przy-
zarówno
jak
i
o
potrzeby
psychologiczne-
uznania, bezpieczeństwa.
chodzącymi do psychologa, czego dotyczy
Jednocześnie kontakt z rodzeń-
zazdrość – okazuje się, że może dotyczyć
stwem jest szansą na przeżycie poczucia
wszystkiego! – nowych zabawek, starych
solidarności, wspólnej radości, zabawy,
zabawek,
jest
osobistym
a przede wszystkim czasu i uwagi poświę-
rodzicem
canych przez rodziców. Gdy uważniej
nie zastąpi dziecku doświadczeń bycia
przyjrzymy się temu zjawisku, okazuje się,
z rodzeństwem.
że
i
wsparciem
społecznym.
w
rozwoju
Więź
z
przedmiotów
zazdrość
i
materialnych,
rywalizacja
wynikają
Relacje między rodzeństwem nigdy
z poczucia zagrożenia. Dziecko obawia się,
nie są nacechowane obojętnością. Jeśli
że jego ważne potrzeby nie będą zaspoko-
jest ona niekiedy przez nas obserwowana,
jone, gdy rodzic musi „podzielić się sobą”.
raczej stanowi ochronę przed bolesnymi
Obecność i dostępność rodziców jest
uczuciami rozczarowania, urazy, krzywdy,
dla dziecka sposobem na przeżycie, dzięki
które
relacji.
temu, że tylko dorosły opiekun może za-
Za wypowiedziami sprawiającymi wrażenie
spokoić potrzeby dziecka, zarówno biolo-
obojętności kryją się tłumione w ciągu ca-
giczne,
łego życia konflikty. Wrogość, nieżyczli-
oraz duchowe.
pojawiły
się
w
tej
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
materialne,
jak
i
psychiczne
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Pierwsze
przejawy
zazdrości
o młodsze rodzeństwo często można za-
i potrzeba jej zwiększania, co pozwala
dziecku czuć się bezpiecznie w świecie.
uważyć u dzieci już podczas ciąży matki,
W czasie oczekiwania na pojawie-
która wraz z narodzinami rodzeństwa sta-
nie się drugiego dziecka warto, aby rodzice
nowi zawsze najważniejsze wydarzenia
poświęcali czas na budowanie więzi mię-
w życiu starszego dziecka.
dzy rodzeństwem, zabezpieczając przed
Rodzice już w tym czasie mogą
nadmierną rywalizacją. Oczywiście każde
przeciwdziałać narastaniu poczucia rywali-
działanie rodzica skierowane do dziecka
zacji, by zminimalizować reakcje regresyw-
musi być dostosowane do jego wieku roz-
ne starszego dziecka po narodzinach
wojowego.
młodszego oraz aby oszczędzić mu prze-
Książeczki edukacyjne dostosowa-
żywania trudnych emocji pod postacią
ne do możliwości poznawczych małych
uczuć ambiwalentnych - miłości do młod-
dzieci pozwalają ukazywać, jak rozwija się
szego rodzeństwa i radości towarzyszy
małe dziecko, jak rośnie w brzuchu mamy.
złość, zaniepokojenie, niepewność. Małe
Jest to pierwsza okazja do wskazywania
dzieci z trudnością radzą sobie z ambiwa-
na wspólnotę między rodzeństwem: „Teraz
lentnymi uczuciami. Pojawiająca się u nich
dzidziuś tak rośnie, a kiedyś ty też tak ro-
złość na mamę czy młodszego brata, ocho-
słeś w brzuszku u mamusi”.
ta, by zrobić krzywdę małemu dziecku wy-
Rozmawiając z dzieckiem o tym, jak
wołują poczucie winy u samego siebie,
rozwijało się w brzuchu mamy, jak reago-
a wiec nasilają niepokój. Przyczyniają się
wało na kołysanie albo słyszaną piosenkę,
także do kłopotów z zasypianiem i spa-
podkreślamy związek biologiczny starsze-
niem, jedzeniem, wpływają na pojawienie
go dziecka z matką, co ugruntowuje po-
się trudnych zachowań.
czucie
bezpieczeństwa,
zmniejsza
za-
Pojawiające się agresywne zacho-
zdrość wynikającą z tego, że młodsze
wania starszego wobec młodszego są tak-
ma zapewniony ciągły dostęp do mamy
że wyrazem trudności w zachowaniu rów-
i kontakt fizyczny z nią: „Gdy śpiewałam
nowagi między zależnością a autonomią.
ci kołysanki, zawsze wtedy przestawałeś
Z jednej strony dziecko pragnie pozostać
się kręcić, chyba zasypiałeś”.
małe,
zależne,
być
blisko
mamy,
Warto jest wspólnie z dzieckiem
bo to gwarantuje szybkie zaspokajanie
oglądać zdjęcia z jego okresu noworodko-
jego potrzeb. Z drugiej strony natomiast
wego, z okresu niemowlęctwa, opowiadać
bardzo silna jest potrzeba rozwojowa, którą
dziecku o nim samym, o jego rozwoju.
znamy z dziecięcego wyrażenia „Ja siama”
Wspólne przypominanie pierwszych kro-
– czyli duma z własnej samodzielności
ków, pierwszego rowerka i innych osiągnięć pozwala dziecku przeżyć na pozio-
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
mie poznawczym i emocjonalnym zaspoko-
nach młodszego dziecka zdają sobie spra-
jenie potrzeby bycia zaopiekowanym, bycia
wę, co czuje starsze i jakie są konsekwen-
w centrum uwagi rodziny we wcześniej-
cje w jego zachowaniu, gdy
szym okresie życia: „Kiedy się budziłeś,
zbawione uwagi dorosłych, którzy dotych-
to zawsze robiłeś taką minkę, jak na tym
czas zajmowali się nim podczas każdego
zdjęciu”.
spotkania. Ważne jest, aby podczas od-
zostaje po-
Po pojawieniu się młodszego dziec-
wiedzin wujkowie, przyjaciele domu, zna-
ka przez jakiś czas z pewnością ono bę-
jomi poświęcili najpierw czas starszemu
dzie pochłaniać zarówno czas, jak i uwagę
dziecku, pytając o jego sprawy, jego prze-
rodziców, a także innych osób pojawiają-
życia i prosząc, aby dziecko przedstawiło
cych się w domu. W pewnym stopniu mo-
im swoje młodsze rodzeństwo.
żemy przygotować dziecko do tego po-
Ważne,
aby
rodzice
oczekując
przez wspólne opiekowanie się lalką –
na młodsze dziecko mieli świadomość,
niemowlęciem, które wraz z dzieckiem
że sytuacja jest odmienna, niż przy naro-
na kilka tygodni przed pojawieniem się ro-
dzinach pierworodnego – wtedy oni jako
dzeństwa przebieramy, karmimy, kąpiemy,
rodzice przyjmowali po raz pierwszy dziec-
usypiamy,
okazje
ko i zgodnie z ustaleniem społecznym stali
do opowiadania, co zmieni się w rodzinie
się w ten sposób rodziną. Gdy pojawia się
po narodzinach dziecka, do pokazywania,
drugie dziecko, wchodzi ono do już istnie-
na czym polega opieka nad dzieckiem.
jącej rodziny, pojawia się w systemie, gdzie
wykorzystując
te
Duże znaczenie ma pierwszy kon-
jest
już
starsze
rodzeństwo.
Dlatego
takt rodzeństwa. Klimat pierwszych wspól-
w proces oczekiwania oraz przygotowania
nych
wpływa
rodziny i domu należy włączyć starszego
na więź - dlatego pokazujemy małe dziec-
brata, siostrę – m.in. poprzez wspólne ku-
ko
powanie ubranek, sprzętów, reorganizację
godzin
starszemu,
znacząco
zachęcamy
delikatnie
do dotykania, głaskania. Jeśli jednak spostrzegamy, że dziecko jest zdystansowane,
przestrzeni.
Przytoczone
są
jednak
metody
tylko
wsparcia
nie należy przyspieszać tego procesu,
dziecka
„technikami”,
lecz pozwolić mu na nawiązywanie kontak-
które mogą być pomocne. Sedno problemu
tu we własnym tempie.
związane jest z poczuciem zagrożenia,
Gdy pragniemy „zatrzymać” chwile
przeżywanym przez dziecko, a związanym
w obiektywie aparatu, pierwsze zdjęcie
z koniecznością dzielenia się rodzicem
noworodka warto jest zrobić ze starszym
i konsekwencjami z tego wynikającymi.
dzieckiem.
Najważniejszą z nich jest odczuwane za-
W większości dalsza rodzina, zna-
grożenie utratą miłości rodzica – stąd nie-
jomi pojawiający się w domu po narodzi-
pokój oraz poczucie niepewności. Dlatego
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
też działania rodziców powinny być nakie-
wiającego się uczucia. Dorosły może do-
rowane za zapewnienie dziecku poczucia
starczyć takiego wsparcia emocjonalnego
bezpieczeństwa w nowej sytuacji życiowej
dziecku tylko wówczas, gdy sam radzi so-
poprzez
pokazanie
mu,
że
relacja
z rodzicem pozostaje nienaruszona, a po-
bie ze swoimi uczuciami – potrafi je zauważać u siebie i akceptować.
jawienie się drugiego dziecka może wzbogacić życie rodziny.
Sposobem wspierania dziecka jest
nazywanie jego uczuć, np. „Wygląda na to,
Rodzice mogą pomóc swoim dzie-
że jesteś zdenerwowany”. Wówczas dziec-
ciom, zarówno młodszym, jak i starszym
ko koncentruje się na swoich uczuciach,
uporać się z zazdrością i rywalizacją –
doświadcza zgody rodzica na ich istnienie,
przede wszystkim powstrzymując własne
co przyczynia się do spadku napięcia emo-
reakcje przyczyniające się do konkurencji
cjonalnego. W sytuacji rywalizacji między
między dziećmi.
rodzeństwem warto nazwać uczucia, takie
W sytuacji emocjonalnie trudnej
jakie się pojawiają np. „ Wygląda na to,
każdy człowiek, tak dorosły jak i dziecko,
że jesteś rozgoryczony”. Jest to działanie
potrzebuje wsparcia: zrozumienia przeży-
„pierwszego gorącego momentu” – tak
wanych uczuć i ich akceptacji. Szczególnie
jak
ważne jest to dla dzieci. Dla niedojrzałego
tak warto w pierwszej chwili zaopiekować
człowieka, jakim jest dziecko, dorosły sta-
się uczuciami.
zaopatrywanie
rany
przy
urazie,
nowi niejako „lustro emocjonalne”. Małe
Natomiast zaprzeczanie uczuciom
dziecko nie uświadamia sobie swoich
dziecka: „Wcale nie jesteś zły na brata” czy
uczuć, nieco starsze wie, co przeżywa,
ich zakazywanie: „Nie wolno denerwować
ale często nie potrafi jeszcze tego nazwać.
się na członków rodziny” prowadzi do
Uczucia towarzyszą każdemu ludz-
wzrostu napięcia i na ogół do eskalacji kon-
kiemu doświadczeniu, nie opuszczają nas
fliktu. Częste przeżywanie tych procesów
nawet podczas snu – bywają wtedy wręcz
w kontakcie z rodzicami może przyczyniać
niezwykle intensywne. Mówimy, że uczucia
się do wystąpienia zaburzeń emocjonal-
nie są wolicjonalne – pojawiają się nieza-
nych, uruchamiać procesy somatyzacji -
leżnie od woli. Uczucia pełnią określoną
przekształcania się trudności emocjonal-
funkcję w życiu człowieka i są naturalnym
nych w objawy somatyczne lub chorobę
wyposażeniem każdego z nas.
somatyczną.
Dzieci przeżywają różne uczucia
Oczywiście zgoda na uczucia nie
w relacji z rodzeństwem – od zachwytu
oznacza zgody na działanie pod wpływem
do
dorosłego
uczuć. Uznając wagę i rolę uczuć, szanując
w sytuacji trudnej jest odczytywanie uczuć
uczucia, nie dajemy im jednocześnie prawa
nienawiści.
Zadaniem
dziecka oraz okazanie akceptacji dla pojaWyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
do decydowania o postępowaniu swoim lub
z napięciem emocjonalnym, można zapro-
dziecka.
Gdy chcemy pomóc dziecku, akceptujemy
Aby pomóc dziecku uporać się
jego
uczucia,
ponować jego odreagowanie w sposób
powstrzymując
symboliczny „Weź kartkę i kredki i narysuj
zachowania przekraczające granice: „Wi-
mi, jak bardzo jesteś zły”. Starsze dzieci
dzę, jak bardzo zły jesteś teraz na swojego
można ukierunkować na podzielenie się
brata. W naszym domu nie wolno bić in-
emocjami z siostrą, której działanie jest
nych. Powiedz mu to lub pokaż w inny spo-
przyczyną
sób”. Granice określają rodzice poprzez
„Powiedz jej, jak bardzo jesteś wściekła”.
powołanie się na zasady np. „Nie pozwa-
tego
Gdy
stanu
dziecko
emocjonalnego
otrzyma
wsparcie
lam, żeby jedno dziecko biło drugie”.
emocjonalne od rodzica, gdy jego uczucia
Oczywiście zadaniem rodzica jest skutecz-
są zaakceptowane, spada napięcie emo-
ne dopilnowanie, aby zasady były prze-
cjonalne dziecka i powstaje przestrzeń
strzegane. Czasem wystarczy je przypo-
emocjonalna, w której może ono odczuć
mnieć i zostawić dzieci, niekiedy trzeba je
dobre uczucia do rodzeństwa oraz poradzić
na krótki czas odseparować.
sobie z przeżywanymi trudnościami.
Ważne jest, aby nie oceniać działania żadnego z dzieci – często obydwoje są
Podsumowanie
w sytuacji emocjonalnie trudnej. Warto odnieść się do pragnień i życzeń dziecka,
Dzieci potrzebują wiedzieć, że mo-
np. „Chciałbyś, aby twoja siostra pytała,
gą czasem czuć do nowego członka rodzi-
czy może pożyczać twoje rzeczy”.
ny złość, zazdrość, smutek. Mogą czuć
Gdy rodzic określa uczucia dziecka,
pragnienie, aby coś stało się z rodzeń-
ono wówczas nabywa tej umiejętności,
stwem, czy żeby „cudownie zniknęło”.
potrzebnej do samodzielnego radzenia
Nie muszą cały czas być szczęśliwe z po-
sobie z emocjami – a więc przyczynia się
wodu tego, że pojawił się upragniony przez
to do wzrostu dojrzałości emocjonalnej
wszystkich
dziecka. Oczywiście nie wystarczy nazy-
szek/siostrzyczka.
wać uczuć - najważniejsza jest ich akcep-
im wyrazić tych uczuć, mogą one narastać
tacja. Aby dorosły mógł okazać dziecku,
i przyczynić się do wystąpienia symptomów
że akceptuje jego uczucia, przede wszyst-
trudności emocjonalnych.
i
przez
nie
Jeśli
same
nie
braci-
pozwolimy
kim musi uznawać własne. Jeżeli natomiast
Pozwolenie dzieciom na wyrażanie
z powodu osobistych doświadczeń życio-
uczuć nie oznacza, że musimy się z nimi
wych odczuwa ich pojawianie się jako za-
zgadzać. Istnieje różnica między przyzwo-
grożenie,
leniem na wyrażanie uczuć a przyzwole-
trudno
będzie
mu
wspierać
dziecko.
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
niem na działanie. Naszym zadaniem jest,
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
„Dobrze przygotowany nauczyciel przyszłością oświaty” projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
aby pokazać dzieciom, jak mogą wyrazić
Bibliografia:
te uczucia nie wyrażając innym krzywdy.
H. Baum „Mamo, on mnie ciągle denerwuje. O zazdrości i kłótniach między rodzeństwem”. Jedność, Kielce 2005.
Relacja z rodzeństwem uczy przystosowania społecznego, empatii. Ważną funkcje
spełniają kłótnie rodzeństwa - uczą negocjacji, współpracy, o ile przebiegają według
pewnych
zasad.
Zadaniem
rodziców
w przebiegu konfliktu między rodzeństwem
nie jest jego rozsądzenie ani zajmowanie
stanowiska, gdyż to zwykle przyczynia się
do przekonania dzieci, że zostały niesprawiedliwie
tak
potraktowane
oceniają
sytuację).
(często
oboje
Dorosły
może
wspierać dzieci zapewniając uczciwy przebieg ich konfliktu poprzez pilnowanie zasad.
Zazdrość, niechęć, konflikty między
H. Baum „A ja wcale nie oszukuję. O kłamstwie i prawdzie”. Jedność, Kielce 2005.
A. Faber, E. Mazlish „Rodzeństwo
bez rywalizacji. Jak pomóc własnym dzieciom żyć w zgodzie, żeby samemu żyć
z
godnością ".
Media
Rodzina,
Poznań 2000.
I. Romberg –Asbot „Kiedy dusza dziecka
płacze”. Jedność, Kielce 2001.
J. Sakowska „Szkoła dla rodziców i wychowawców. Część I. Materiały dla prowadzących zajęcia”. Centrum Metodyczne
Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej,
Warszawa 1999.
rodzeństwem wynikają z rywalizowania
o względy rodziców, z głębokiej obawy
o utratę ich miłości, opieki, dostępności
i uznania dla dziecka. Zachowania i reakcje
rodziców mogą być czynnikiem, który nasi-
J. Sakowska, E. Puchała „Szkoła dla rodziców i wychowawców. Część II. Materiały
dla prowadzących zajęcia” Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Warszawa 2003.
la lub osłabia te obawy w momencie pojawienia się młodszego dziecka w rodzinie
i wychowywania rodzeństwa.
Wyższa Szkoła Pedagogiczno - Techniczna
www.przyszlynauczyciel.wspt.pl
Download