I. KRÓTKA HISTORIA BIELSKA. Bielsk Podlaski, to obok Drohiczyna
advertisement
I. KRÓTKA HISTORIA BIELSKA. Bielsk Podlaski, to obok Drohiczyna, Mielnika i Suraża, jedno z najstarszych miast Podlasia. Badania archeologiczne z lat 70 – tych datowały powstanie osady bielskiej na X wiek. Obecnie badania ratunkowe prowadzone w rejonie ulicy Zamkowej przesunęły początek osady na wiek VIII – IX. Podstawą utrzymania ludności było rzemiosło, rolnictwo, hodowla zwierząt, łowiectwo i rybołówstwo. Nazwa miejscowości pochodzi najprawdopodobniej od słowa „biele” lub „bala” oznaczającego teren podmokły, bagnisty. W swojej historii wobec miasta używano kilku nazw: Bielsko, Bielszcze, Bielsk i wreszcie w XIX wieku Bielsk Podlaski. Strategiczne położenie Bielska na pograniczu Polski, Rusi i Litwy, skrzyżowanie szlaków handlowych zachód – wschód (późniejszy szlak Poznań - Brześć) i południe – północ (Kraków – Wilno) oraz zwiększająca się liczba ludności wymusiły powstanie w widłach Lubki i Białki grodu obronnego na sztucznie usypanym wzniesieniu zwanym „zamkiem królewskim”, „Górą Zamkową”, „Koziszczem”, a obecnie „Łysą Górą”. Jego powstanie ocenia się na przełom XII i XIII wieku. Wielokrotnie, z różnym skutkiem, gród musiał odpierać ataki Jaćwingów, Litwinów, Rusinów, Mazowszan i Krzyżaków. Pierwsze wzmianka pisana o Bielsku pochodzi z latopisów ruskich i umieszczona jest pod datą 1253 (właściwie powinna być 1251). Pod względem politycznym Bielsk wielokrotnie zmieniał swoją przynależność. Na początku wieku XI był w państwie Bolesława Chrobrego, później należał do książąt ruskich, mazowieckich i litewskich. O wyjątkowym znaczeniu grodu bielskiego może świadczyć fakt, że sam wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego, Winrich von Kniprode, dowodził w 1377 roku oblężeniem zamku na „Łysej Górze”. Wielki książę litewski Witold w 1430 roku nadaje dla Bielska pierwsze prawo miejskie (informacja ta nie jest do końca potwierdzona, istnieją przypuszczenia, że dokument lokacyjny dotyczy Bielska położonego na Mazowszu). Jeden z jego następców książę Aleksander w 1495 roku lokuje miasto na prawie magdeburskim. Kolejne przywileje miejskie Bielsk otrzymuje od oczekującego na elekcję w Mielniku Aleksandra w listopadzie 1501 roku. Czasy panowania Jagiellonów to okres największego rozwoju miasta. Stało się niepisanym zwyczajem, że Bielsk był własnością kolejnych żon królów Polski. Należał do obu żon Zygmunta Starego Heleny i Bony Sforzy, a także żon Zygmunta III Wazy i Władysława IV. Sygnał do rozwoju dała Bona, która unormowała wiele spraw własnościowych, a na stanowiska wójtowskie i probostwo bielskie mianowała osoby zainteresowane rozwojem miasta. W tym czasie miasto staje się ważnym ośrodkiem administracyjnym (siedziba starostwa), rzemieślniczym i handlowym (tradycja czwartkowych targów pozostała do dnia dzisiejszego). W Bielsku w II połowie XVI istniały 172 warsztaty rzemieślnicze i 263 rzemieślników. Liczby te na przełomie XV i XVI wieku uległy zwiększeniu. Ważnym wydarzeniem z XVII wieku było sprowadzenie do miasta zakonu karmelitów trzewiczkowych oraz budowa klasztoru i kościoła tego zgromadzenia, która trwała w latach 1641 – 1643. Jednak kilkanaście lat później pozycja miasta uległa załamaniu. Było to konsekwencją potopu szwedzkiego i kolejnych najazdów: siedmiogrodzkiego i moskiewskiego. Dopiero w II połowie wieku XVIII podjęte zostały próby podniesienia miasta z upadku. Starania te związane były rodem z Branickich, a szczególnie z Izabelą Branicką z Poniatowskich – siostrą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Branicka od 1760 roku była starościną bielską. Jej zasługą było wytyczenie tzw. „nowego miasta” z ratuszem i nowym kościołem farnym. Ratusz w stylu późnobarokowym zaprojektowany został przez Jana Sękowskiego, a fara w stylu neoklasycznym przez Szymona Bogumiła Zuga. Po III rozbiorze Polski w latach 1795 – 1807 Bielsk należał do zaboru pruskiego. Na mocy układu w Tylży z 1807 roku miasto włączone zostało do Imperium Rosyjskiego. Okolice Bielska były miejscem aktywnych działań w okresie postania listopadowego i styczniowego. W 1831 w swoim marszu na Litwę Bielsk zajął ze swym korpusem gen. Dezydery Chłapowski. Lata 1863 - 1865 to natomiast funkcjonowanie powstańczego państwa i działalność partyzancka. Na uwagę zasługuje wydarzenie z 1873 roku, kiedy to do Bielska dociera linia kolejowa i powstaje pierwszy drewniany budynek dworca. Okres zaborów kończy się dla Bielszczan dopiero w lutym 1919 roku, kiedy miasto opuszczają oddziały niemieckie, znajdujące się tu od sierpnia 1915 roku. Spokoju dla miasta jednak nie było. W lipcu 1920 roku, podczas wojny polsko – bolszewickiej, miasto zajęte zostało przez Rosjan. Przez kilka dni funkcjonował w bielskim ratuszu Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski z Dzierżyńskim, Marchlewskim, Konem i Pruchnikiem na czele, powołany przez władze bolszewickie. Po zwycięskiej dla Polski bitwie warszawskiej dnia 20 sierpnia 1920 roku miasto zostało odbite. Dokonał tego 3 batalion kpt. Władysława Wąsika z 1 pułku legionów. Lata międzywojenne to okres pewnej stabilizacji i najpierw odbudowy, a później rozwoju miasta. W tym czasie powstały: trzy mosty na Białce (ul. Widowska, Kazimierzowska i Batorego); nowa dzielnica za torami składająca się dwóch osiedli „Dzielnicy Parkowej” (między Studziwodzką i Dubiażyńską) i „Urzędniczej (między Brańską i Boćkowską ); park i stadion piłkarski wraz z kortami tenisowymi i strzelnicą; budynek szkoły powszechnej (skrzyżowanie i Widowskiej); budynek kina „Znicz”; gmach gimnazjum im. T. Kościuszki; elewator zbożowy przy obecnej ul. Wyszyńskiego; odremontowano większość bielskich ulic. Mickiewicza Dla Bielszczan II wojna rozpoczęła się 6 września 1939 roku, kiedy lotnictwo niemieckie atakowało rejon dworca. 12 września oddziały niemieckie wkroczyły do Bielska, by wycofać się na rzecz Rosjan, którzy objęli władzę 23 września 1939 roku. Okupacja radziecka rozpoczęła się od ustawy paszportowej i październikowej „farsy wyborów”, w wyniku której Bielsk i Podlasie znalazło się w Białoruskiej SRR. Tzw. „pierwszy sowiet” trwać będzie do czerwca 1941 roku. W tym czasie ludność Bielska i okolic poddawana będzie różnego rodzaju represjom, szczególnie dotyczyć to będzie inteligencji, duchowieństwa, wojskowych, policjantów, pracowników administracji i wielu innych. Mieszkańców miasta objęły cztery deportacje z lutego, kwietnia i czerwca - lipca 1940 roku oraz czerwca 1941 roku. 24 czerwca 1941 roku miasto ponownie zajęli Niemcy. Okupacja niemiecka to kolejne represje dla Bielszczan. Już na początku lipca Niemcy stworzyli getto żydowskie, które znajdowało się o obrębie obecnych ulic Mickiewicza – Kopernika – Jagiellońskiej – Kazimierzowskiej. Jego likwidacja nastąpiła w listopadzie 1942 roku. Żydzi zostali wywiezieni do getta w Białymstoku, jednak większą część zagazowano w obozie w Treblince. Dla mieszkańców Bielska, którzy nie podporządkowywali się niemieckim zarządzeniom, między ulicą Zamkową a Białką utworzono obóz karny. Blisko 500 osób zostało zamordowanych w niemieckich miejscach kaźni przy ulicy Mickiewicza i Żwirki i Wigury, a przede wszystkim w siedzibie bielskiego gestapo na Hołowiesku. Około 700 osób zginęło na polanie Lasu Pilickiego. W czerwcu 1942 roku rozstrzelano 113 osób, w sierpniu 1942 – 50, w czerwcu 1943 – 180, w lipcu 1943 – 107, a jesienią tego samego roku 193 osoby. W pamięci wielu mieszkańców zapadł dzień 15 lipca 1943 roku, kiedy rozstrzelano 49 osób, w tym 7 rodzin nauczycielskich, burmistrza Bielska Alfonsa Erdmana, 4 duchownych. Dwaj z nich to bielscy księża – Ludwik Olszewski i proboszcz bielski Antoni Beszta – Borowski. Okolice Bielska i samo miasto było ważnym ogniwem funkcjonowania Armii Krajowej. Obwód AK był podzielony na 16 placówek konspiracyjnych i 7 rejonów i liczył około 2500 ludzi. 30 lipca 1944 roku do miasta wkraczają oddziały Armii Radzieckiej. II wojna światowa doprowadza do zniszczenia blisko 70% budynków. W mieście rozpoczynają się „nowe porządki”. II. BIELSKIE KALENDARIUM. VIII-IX w. – pierwsze ślady osadnictwa (w rejonie ulicy Zamkowej); Ok.1022 - Bielsk i Podlasie w obrębie państwa Chrobrego; XII-XIII w. - powstanie drewnianego grodu obronnego; 1241 - ks. litewski Erdziwiłł wypiera z Bielska Tatarów i odbudowuje gród; 1253 - pierwsza pisana wzmianka w latopisie halicko - włodzimierskim 1379 - najazd Krzyżaków pod dowództwem komtura Teodoryka von Elner 1430.01.09 - Witold nadaje pierwsze prawa miejskie dla Bielska; 1495.11.18 - Aleksander nadaje miastu prawo magdeburskie; 1501.11.10 - kolejne przywileje Aleksandra dla Bielska; 1513 - powstaje województwo podlaskie z ziemiami bielską, drohicką i mielnicką; 1533.12.22 - Bielsk własnością Bony Sforzy; 1564 - sejm litewski z udziałem króla Zygmunta Augusta; 1564.07.22 - od uderzenia pioruna na tzw. „górnym zamku” wybucha pożar, który przenosi się na „zamek dolny” i niszczy doszczętnie obie części ; 1569.03.05 - Podlasie z Bielskiem włączone do Korony Polskiej; 1641 - starosta bielski i marszałek wielki koronny Adam Kazanowski funduje murowane budynki kościoła i klasztoru karmelitów; 1655-1660 - najazd szwedzki, później siedmiogrodzki i moskiewski, liczba mieszkańców zmniejsza się o 1/3 ; 1760-1784 -Izabela Branicka odnawia miasto, powstają ratusz i bielska fara; 1795-1807 - Bielsk Podlaski znajduję się pod zaborem pruskim; 1807 - na mocy układu w Tylży Bielsk zostaje włączony do Rosji; 1831.05.22 - oddział Dezyderego Chłapowskiego podczas powstania listopadowego wkracza do Bielska; 1863-1865 - powstanie styczniowe liczne potyczki powstańców w rejonie Bielska; 1873 - do miasta dociera linia kolejowa, powstaje drewniany dworzec; 1915.08 - I wojna światowa, miasto zajmują Niemcy; 1919.02.19 - koniec rozbiorów dla Bielska, do miasta wkraczają ułani polscy pod dowództwem płk Dziewanowskiego; 1920.07.28 - wojna polsko – bolszewicka, miasto w rękach bolszewików; 1920.08.20 - 3 batalion kpt. Władysława Wąsika z 1 pułku legionów wyzwala miasto; 1939.09.06 - pierwszy nalot niemiecki, bombardowanie rejonu dworca jowego; 1939.09.12 - wojska hitlerowskie wchodzą do miasta; 1939.09.23 - Rosjanie zajmują Bielsk, początek okupacji radzieckiej; 1939.10.22 - „wybory” do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi, kilka dni później miasto włączono do Białoruskiej SRR; 1940-1941 - cztery fale deportacji od lutego 1940 do czerwca 1941 z okolic Bielska wywieziona około 74 tys. osób; 1941.06.22 - niemieckie lotnictwo bombarduje radzieckie lotnisko pod Bielskiem; 1941.06.23 - początek okupacji niemieckiej dla miasta i jego mieszkańców; 1941.07. - Niemcy tworzą getto żydowskie istniejące do 2.11.1942 roku; 1943.07.15. - masowy mord na mieszkańcach Bielska i okolic w Lesie Pilickim; 1944.07.30 - wyzwolenie miasta spod okupacji niemieckiej. III. ZNANI BIELSZCZANIE Adam Kazanowski – starosta bielski, wielki marszałek koronny, bliski przyjaciel króla Władysława IV Wazy. Z jego inicjatywy w 1641 rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru karmelitów trzewiczkowych zakończoną w 1643 roku. Starosta od 1638 roku, marszałek od 1642. na sejmie walnym z 1638 roku domagał się wystawienia floty dla obrony pozycji Polski nad Bałtykiem. Kazimierz Karwowski (herbu Pniejnia) – pisarz Ziemi Bielskiej, prawnik i sędzia. Wybierany na posła (27 razy !), deputowany do Trybunału Koronnego w Piotrkowie Trybunalskim. W 1740 roku wybrany marszałkiem sejmu walnego. Zasłynął tym, że jako pierwszy marszałek wystąpił przeciwko liberum veto. Jego słowa brzmiały: „Liberum veto więcej złego , aniżeli pożytku in publicum przyniosło”. Józef Jaroszewicz – 1815 roku ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Wileńskim. Nauczyciel w jednym z najsłynniejszych polskich gimnazjów – gimnazjum w Krzemieńcu. Od 1827 roku wykładał prawo, dyplomację i statystykę państwową w Wilnie. Przyjaźnił się Joachimem Lewelem, z którym prowadził w późniejszym czasie ożywioną korespondencję. Przez pewien czas, będący uczniem w Wilnie, mieszkał u niego Juliusz Słowacki. Po przejściu na emeryturę osiadł w Bielsku i zamieszkał w domu rodzinnym przy rynku (dziś już nieistniejącym, w tym miejscu znajduje się obecnie sklep pana Żero). Zajmował się w tym czasie historią, etnografią i folklorem Podlasia, Bielska i okolic oraz Litwy. W latach 40-tych wieku XIX prowadził badania archeologiczne w cerkwi przy ulicy Jagiellońskiej poszukując grobu Księżnej Wassy. Zmarł 1860 roku i został pochowany na bielskim cmentarzu. Alfons – Erdman niepodległościowego Bezpartyjnego Bloku i działacz ludowego. Współpracy ruchu Członek z Rządem i Obozu Zjednoczenia Narodowego. Do roku1930 członek Rady Naczelnej PSL – „Piast”. Był także posłem i senatorem. W 1937 roku wybrany burmistrzem Bielska Podlaskiego. Jego działania przyczyniają się do rozwoju gospodarczego miasta. W 1941 roku niemieckie władze okupacyjne liczyły na jego współpracę ze względu na niemieckie pochodzenie. Gdy jednak okazało się, że Erdman trwa przy polskości i współpracuję z Armią Krajową został aresztowany, a następnie w dniu 15 lipca 1943 roku wraz z innymi mieszkańcami Bielska rozstrzelany w Lesie Pilickim. Władysław Wysocki – uczeń bielskiego gimnazjum i liceum. Żołnierz września 1939 roku. Brał udział w walkach pod Piotrkowem Trybunalskim, Sulejowem, Zamościem, Tomaszowem i Janowem Lubelskim. Wyprowadził z okrążenia niemiecko – radzieckiego 200 żołnierzy i przeprowadził ich do granicy litewskiej około 10 października 1939 roku. Aresztowany przez Rosja i osadzony w Mińsku, a później w Kozielsku. Nie zdążył do tworzonej armii generała Andersa. Wstąpił do 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Zastępca dowódcy batalionu. Uczestnik bitwy pod Lenino. Jako jedyny z resztkami 1 pp usiłował odrzucić Niemców z kluczowej pozycji we wsi Trygubowa. Błędy dowództwa i przewaga niemiecka uczyniła te próby daremnymi. Dwukrotnie ranny, zginął. Pośmiertnie odznaczony krzyżem Virtuti Militari, nadano mu również tytuł bohatera ZSRR. Antoni Beszta – Borowski – błogosławiony, wikariusz generalny diecezji pińskiej, proboszcz bielski, działacz społeczny. Był kapłanem niezwykle oddanym duszpasterstwu, modlitwie, zatroskanym o duchowieństwo diecezji i wiernych świeckich. Przez parafian i wielu Bielszczan uznawany za wielki autorytet moralny. Niósł pomoc dla wiernych podczas okupacji niemieckiej. Jego postawa spowodowała decyzje władz niemieckich o wyrzuceniu księdza Borowskiego z budynku parafii. Rankiem 15 lipca 1943 roku aresztowany przez Niemców i po kilku godzinach rozstrzelany w Lesie Pilickim. Wziął ze sobą jedynie brewiarz i różaniec. Sam stojąc w obliczu śmierci modlił się ze skazańcami i przygotowywał ich na spotkanie z Bogiem. IV. BIELSKIE ZABYTKI Historia Bielska Podlaskiego pełna jest działań wojennych oraz wielu pożarów. Każde z tych wydarzeń przynosiło ogromne zniszczenia dla miasta. Jego mieszkańcy każdorazowo próbowali odbudowywać swoje miasto. Jest to jeden z powodów, dla którego dzisiejszy Bielsk nie posiada wielu obiektów zabytkowych. Jednak te, które pozostały świadczą o znaczeniu miasta i należą do wyjątkowych w skali Polski. ŁYSA GÓRA, ZAMCZYSKO Sztuczne wzniesienie usypane w widłach Białki i Lubki na podmokłym terenie. Na jego szczycie na przełomie XII i XIII wieku wybudowano drewniany gród obronny. W późniejszym czasie na jego miejscu wybudowano drewniany zamek – siedzibę starosty bielskiego. Budowla spłonęła w pożarze w lipcu 1564 roku i do XIX wieku na wzniesieniu nie znajdowała się żadna budowla. 1866 roku władze carskie zbudowały na nim kaplicę św. Jana Chrzciciela. RATUSZ Późnobarokowa budowla wznoszona w latach 1776 – 1779 z fundacji Izabeli Branickiej, powstała na miejscu starego drewnianego ratusza, który spłonął podczas jednego z pożarów. Barokowe cechy budynku podkreśla wieża z zegarem zwieńczona wysokim hełmem i zakończona blaszanym owadem (być może szarańczą) z datą 1779. projekt opracowany został przez Jana Sękowskiego. Ratusz należy do unikatowych w skali całej Polski ze względu na ośmiospadowy dach jak i posiadanie piętra. Tego rodzaju ratuszy na terenie kraju znajduje się tylko kilka. Budowla ma 38 metrów wysokości i należy do najwyższych w mieście. Oprócz funkcji administracyjnej ratusz pełnił funkcje handlowe. Wielokrotnie przebudowywany. Obecnie w ratuszu mieści siedziba oddziału Muzeum Okręgowego w Białymstoku. KOŚCIÓŁ NARODZENIA N.M.P. I ŚW. MIKOŁAJA Kościół Narodzenia N.M.P. i św. Mikołaja wybudowany został z funduszy Izabeli Branickiej i Bielszczan. Zastąpił stary drewniany kościół, który nie spełniał już wymagań parafii. Była to już trzecia świątynia, która stanęła na tym miejscu. Architektem kościoła był Szymon Bogumił Zug, nadworny projektant Branickich. Budowę świątyni rozpoczęto w 1782 roku, a 1 listopada 1783 roku odprawiono w nim pierwsze nabożeństwo. Jednak dopiero po trzynastu latach kościół został wyświęcony. Budynek osadzony został na planie prostokąta. Najbardziej okazałą częścią budowli jest zewnętrzna fasada wraz z kruchtą w stylu neoklasycznym, zorientowana w kierunku zachodnim. Wnętrze sprawia wrażenie monumentalnej dzięki doryckim kolumnom, które oddzielają nawę główną od naw bocznych.. Sufity naw bocznych są odeskowane i posiadają drewniane pseudobelkowanie. O Bielskiej farze specjaliści wypowiadają się w sposób następujący: „model wnętrza kościoła w Bielsku Podlaskim został całkowicie importowany z Francji”. Budowle podobne do bielskiego kościoła spotkamy w Paryżu i Wersalu. Papież Jan Paweł II nadał farze tytuł Bazyliki Mniejszej. KOŚCIÓŁ I KLASZTOR POKARMELICKI Kościół i klasztor pokarmelicki wybudowane zostały z inicjatywy starosty bielskiego Adama Kazanowskiego w latach 1641- 1643. Część budynków spłonęła w pożarze w 1779 roku. Odbudowa i rozbudowa klasztoru możliwa była dzięki Izabeli Branickiej. Podczas zaboru pruskiego karmelici zostali z Bielska usunięci, a budynki klasztoru przejęło wojsko, sam, zaś kościół przekazano unitom. Po upadku powstania styczniowego jako forma represji popowstaniowych oraz element walki z unitami, władze carskie odebrały kościół wiernym i przekształciła go w cerkiew prawosławną. W 1920 roku kościół powraca do wiernych wyznania rzymskokatolickiego i pełni rolę kościoła gimnazjalnego. CERKIEW NARODZENIA N.M.P. Pierwsza wzmianka o cerkwi pod tą nazwą pochodzi z 1289 roku. Na mocy decyzji króla Aleksandra Jagiellończyka kościół zamkowy został przeniesiony na obecne miejsce przy ulicy Jagiellońskiej i przekazany dla bielskiej społeczności prawosławnej. W XVI wieku w świątyni pojawiła się ikona Bogurodzicy (Odigitria), która bardzo szybko zasłynęła jako cudowna. W latach 40-tych XVIII wieku dokonano gruntownego remontu świątyni. Wiek później swoje badania archeologiczne prowadził w niej Józef Jaroszewicz. Przez cały czas cerkiew zachowuje bez większych zmian swój pierwotny wygląd. CERKIEW ZMARTWYCHWSTANIA PAŃSKIEGO Cerkiew ta pierwotnie usytuowana była na uroczysku „Buhor” pod Lewkami. Prawdopodobnie pod koniec XIV wieku przeniesiona do Bielska. Świątynia jeszcze raz została przeniesiona, tym razem na obecne miejsce przy ulicy Traugutta, nieopodal zamku starościńskiego na Hołowiesku. Od II połowy XVI wieku istniało przy cerkwi bielskie bractwo prawosławne. Wiek XVIII przynosi upadek dla tego budynku, przez pewien czas świątynia stała opuszczona. W latach 30-tych XIX wieku cerkiew odremontowano i ponownie wyświęcono. Wewnętrzny wystrój świątyni jest typowy dla podlaskich drewnianych świątyń prawosławnych. CERKIEW ŚW. MICHAŁA Cerkiew św. Michała (Michajłowska ) ufundował w XV wieku książę Michał Semenowicz. Od XVI wieku Bohojawleńskiej przy cerkwi (taka nazwa obowiązywała do wieku XVIII) istniał szpital i szkoła bracka. Do 1915 roku przy świątyni istniał jedyny przy diecezji przytułek tzw. „bogodielnia”. Swój obecny wygląd cerkiew zawdzięcza wieloetapowej rozbudowie. Najstarszą część świątyni pochodzi z 1789 roku, jest obecna nawa główna. Na początku XX wieku nad „babińcem” dobudowano dzwonnicę. Najnowszą częścią świątyni jest prezbiterium, które wyświęcono w 1989 roku.
