Cieplarniany efekt

UNIA EUROPEJSKA
EUROPEJSKI
FUNDUSZ SPOŁECZNY
Alternatywne Źródła Energii
Przegląd pomp ciepła
Lewandowski Witold
Wykłady współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach EFS, UDA-POKL 04.01.02.-00-137/11-00
„Absolwent Wydziału Chemicznego Politechniki Gdańskiej – inżynier z przyszłością”.
Pompa ciepła
sama nie jest źródłem energii, umożliwia natomiast
konwersję niskotemperaturowej energii promieniowania
słonecznego, gromadzonej w gruncie, powietrzu lub w
wodzie, w energię użyteczną cwu lub co w budynkach.
Historia pomp ciepła
1852 r. - W. Thomson (lord Kelwin)
opracował teorię i zasadę
działania pompy ciepła.
1898 r. - w Balsbergu w Niemczech
powstała pierwsza pompa.
1914 r. - w Szwajcarii pompą zatężano roztwór NaOH w farbiarni.
William Thomson Lord
Kelvin 1824-1907
1928 r. – T.G.N. Haldane pompą ogrzewał dom.
1938 r. - w Zurichu pompą ciepła ogrzewano ratusz.
1941 r. - w Zurichu pompę ciepła ogrzewano Politechnikę.
Pompa – urządzeniem cieplnym
W ujęciu termodynamicznym praca typowych pomp
ciepła, na tle poziomów energetycznych, wyrażonych
temperaturami dolnego i górnego źródła ciepła oraz
otoczenia jest zbliżono do pracy chłodziarki i silnika.
Podział pomp ciepła
− sprężarkowa z czynnikiem jednoskładnikowym,
− sprężarkowa z czynnikiem dwuskładnikowym,
− absorpcyjna,
− absorpcyjny transformator ciepła,
− resorpcyjna napędzana energią mechaniczną,
− resorpcyjna wykorzystująca sprężanie oparów,
− sprężarkowa z obiegiem gazowym,
− sprężarkowa z otwartym obiegiem powietrznym,
− chemiczny transformator ciepła,
− wykorzystująca efekt Ranque'a,
− wykorzystująca efekt elektrodyfuzji,
− termoelektryczna, magnetyczna i inne.
Budowa i zasada działania
sprężarkowej pompy ciepła
Współczynnik efektywności
pompy ciepła
Efektywność pierwszych pomp
ciepła była niewielka i wynosiła ok. 2.
Współczesne sprężarkowe pompy
ciepła mają współczynnik efektywności
znacznie wyższy np.: e = 5,6 dla td =
10oC i tg = 35oC, a pompa w oczyszczalni ścieków w Łodzi nawet e = 6,4.
Pompa ciepła sprężarkowa z
czynnikiem jednoskładnikowym
skraplacz
Qg
2
3
4
1
Qd
parownik
Schemat
Para czynnika 1 sprężana jest od stanu 1
do 2 wpływa do skraplacza, gdzie kondensuje przy stałym ciśnieniu i temperaturze.
W tym górnym źródle ciepła wydziela się
wysokotemperaturowe ciepło Qg.
Ciecz 3, po rozprężeniu w zaworze, jako
mieszanina dwufazowa 4, wpływa do parownika i w warunkach p, T = const. pobiera
niskotemperaturowe ciepło Qd parując 1.
Termodynamiczne przemiany zachodzące
w tej pompie, przedstawione na rysunku w
układzie T, s, są teoretycznym obiegiem
Lindego. Punkt K określa punkt krytyczny.
T
K
2
3
4
1
s
Pompa ciepła sprężarkowa z
czynnikiem dwuskładnikowym
Pary czynnika 1, po sprężeniu 2, ulegają schłodzeniu do
pojawienia się pierwszych kropel, stan 2'. Kondensacja
mieszaniny 2* trwa aż do zaniku ostatnich pęcherzy pary 3'.
Skroplona ciecz 3, po rozprężeniu w zaworze, w postaci pary i
cieczy 4 wpływa do parownika, gdzie zamienia się w parę 1.
3' skraplacz
3
2*
2
2'
4
1
parownik
Obieg ten (rys. górny) i jest bliższy idealnemu obiegowi Lorenza (rys. dolny) i w
związku z tym jest
bardziej sprawny niż
obieg
Lindego
z
poprzedniej pompy.
K
T
2
2*
3
pg
4 pd
1
s
T
3
2
4
1 s
Czynniki pomp sprężarkowych
Najczęściej są to freony, które zgodnie z zaleceniami ISO
mają następujące skróty nazw:
CFC − chlorofluorowęglowodory (chlorofluorocarbons); pod
skrótem tym kryją się węglowodory, w których wszystkie atomy
wodoru zostały zastąpione atomami chloru i fluoru.
HCFC − wodorochlorofluorowęglowodory (hydrochlorofluorocarbons); jest to grupa węglowodorów, w których część
atomów wodoru została podstawiona atomami chloru i fluoru.
HFC − hydrofluorowęglowodory (hydrofluorocarbons); są to
węglowodory zawierające tylko atomy wodoru i fluoru.
Oznaczenia freonów
Zgodnie z obowiązującą normą DIN 8962, związki CFC,
HCFC i HFC oznacza się kodem literowo−cyfrowym, gdzie:
− pierwsza litera (R) oznacza czynnik chłodniczy,
− pierwsza cyfra od prawej określa liczbę atomów fluoru,
− druga cyfra od prawej oznacza: liczbę atomów wodoru + 1,
− trzecia cyfra od prawej określa: liczbę atomów węgla – 1,
− litera (B) i cyfra oznaczają brom i liczbę jego atomów,
− liczbę atomów chloru jest resztą i można ją wyliczyć.
Przykładowo R12 ma: 2 atomy F, 1 − 1 = 0 atomów H, 0+1=1
atomów C, Br nie ma, więc liczba atomów chloru wynosi
4−2−0 = 2, co odpowiada wzorowi CF2Cl2.
R22 odpowiada wzór chemiczny CHF2Cl.
Absorpcyjne pompy ciepła
W pompach absorpcyjnych kompresja czynnika odbywa się
termicznie. W układzie przepływają dwa czynniki nisko- i
wysokoprężny (np.: NH3–H2O, LiBr – H2O, LiBr – MetOH...)
Są w nich po dwa dolne i górne źródła ciepła: desorber NH3 I
dźc, skraplacz II gźc, parownik II dźc, a absorber NH3 jest I gźc.
7 NH3g
skraplacz
3 NH3c
2
6'
8 H2Oc
4 NH3g+c
Qd
desorber
Qg
Qdes
6 (NH3+H2O)c+g
1 NH3g
9 H2O c+g
parownik
absorber
Qab
P
pompa
5‘, 6’ mieszaniny dwufazowe i dwusładnikowe
5 ciekła mieszanina
(roztwór bogaty)
8 ciekły sorbent (roztwór ubogi)
5'
5 (NH3+H2O)c
6, 9 mieszaniny pary i
cieczy
Stany termodynamiczne pompy absorpcyjnej
Wyidealizowane stany czynnika w
układzie T, s po karnotyzacji rozkładają się na dwa obiegi: obieg silnika cieplnego (5, 6, 7, 8), w którym ciepło zamieniane jest w pracę i obieg pompy
właściwej (1, 2, 3, 4), w której zachodzi
sprężanie i przepływ czynnika.
Termodynamiczne
obiegi w absorpcyjnej
pompie ciepła, ale w
układzie p, T mają
postać:
p
Skraplacz
Desorber
Wymiennik
pot
Parownik
Absorber
T
Przykłady absorpcyjnych pomp ciepła
Prototyp pompy 13 kW
Absorpcyjna pompa
klimatyzatora
Absorpcyjna pompa w Z.G.Mszczonów
Pompa LiBr-H2O, 100 kW
Pompa LiBr-H2O
Absorpcyjny transformator ciepła
2’(NH3+H2O)g+c
absorber
Qpa
parownik
Qg
3(NH3+H2O)c
8(NH3)g
7
2(H2O)c+g
pompa
6(NH3)c
desorber
4
P
P
9(H2O)c
skraplacz
Qd 4’(NH3+H2O)c+g 1(NH3)g Qsk
5
Sprężona para 1 z desorbera (dźc obiegu właściwego) ulega schłodzeniu 5, a następnie kondensacji 6 w skraplaczu
(gźc silnika cieplnego).
W parowniku (dźc silnika cieplnego) kondensat 7 ogrzewa się, odparowuje 8 i wpływa do
absorbera (gźc obiegu
właściwego) 2‘. Stąd bo-
gata mieszanina 3 poprzez wymiennik wpływa do desorbera 4, tam
tworzy się 4', z którego wydzielają się pary NH3 1, wpływające do
skraplacza, a ubogi roztwór 2 tłoczony jest do adsorbera itd.
Stany termodynamiczne
absorpcyjnego transformatora ciepła
T Obieg właściwy
p
pompy ciepła
6
5
3
2
4
1
Parownik
Absorber
Wymiennik
7
8
pot
Obieg silnika
cieplnego
Skraplacz
s
Desorber
T
Przemiany termodynamiczne zachodzące w absorpcyjnym transformatorze ciepła w układzie T, s i p, T
Resorpcyjna pompa ciepła ze
sprężarką mechaniczną
Zmian stanu skupienia zachodzi na
drodze desorpcji i resorpcji. Para czynnika 1 po sprężeniu 2 wpływa do absorbera, gdzie zachodzi absorpcja w
roztworze ubogim 3'.
Roztwór bogaty 3 przez wymiennik i
zawór rozprężny wpływa do desorbera 4, gdzie jako dwuskładnikowa i
dwufazowa mieszanina 4' ulega resorpcji na sorbent 5 i pary czynnika 1.
3'
absorber
Qre
3
5
P
4'
4
2
6
Qde
1
desorber
Współczynnik efektywności tej pompy jest wyższy niż sprężarkowej, gdyż procesy desorpcji i resorpcji, w przeciwieństwie do
kondensacji i wrzenia, nie zachodzą izotermicznie.
Resorpcyjna pompa ciepła ze
sprężaniem sorpcyjnym czynnika
absorber
3
2'
6'
desorber
T obieg silnika
cieplnego
6 7
7
Qre
6
Qde
5
4'
4
Qde
P
desorber
1
8
absorber
8'
P
Qab
5 8
3 2
obieg właści4 1 wy pompy
s
Z analizy schematów, obiegów tej pompy wynika, że jest
to zmodyfikowana pompa resorpcyjna, w której
realizowany jest właściwy obieg pompy (1, 2, 3, 4), w której
do sprężania par czynnika zamiast sprężarki zastosowano
silnik cieplny o termodynamicznym obiegu (5, 6, 7, 8).
Pompa ciepła wykorzystująca
sprężanie oparów
5
T 6
5
3
4
T
K
7
8
P
2
1
8
4
3
2
strumienica
W pompie tej sprężanie oparów powoduje
podniesie ich entalpii. Wrzący roztwór jest
dźc., a skraplające się opary gźc., które jed6
nocześnie podgrzewają wrzący roztwór.
Czynnikiem roboczym są opary, najczęściej Qz
Qd
para wodna w tzw. otwartym obiegu pompy.
7
Qg skraplacz
Różnica temperatur tego otwartego obiegu
s
jest niska, ok. 10 K, stąd duży współczynnik
obieg
silnika
6 7
efektywności tych pomp. Zamiast strumienicą,
cieplnego
napędzaną „żywą” parą opary mogą być
5 8
obieg
3
2 właściwy sprężane termicznie silnikiem cieplnym lub
4
1 pompy
s mechanicznie sprężarką albo wentylatorem.
1
Chemiczna pompa ciepła
Działanie pompy opiera się na połączeniu dwóch
odwracalnych reakcji uwodornienia CaO i odwodnienia Ca(OH)2
z procesem parowania i skraplania czynnika – wody.
W zależności od rodzaju energii wymuszającej ruch ciepła z
dolnego do górnego źródła chemiczna pompa ciepła może być
sprężarkowa, absorpcyjna, termoelektryczna itd.
Reakcje chemiczne i procesy fizyczne zachodzące w tej pompie są
następujące:
CaO + H2O(g) → Ca(OH)2 + Q
Reakcja egzotermiczna
i odwodnienie:
Ca(OH)2 + Q → CaO + H2O (g)
Reakcja endotermiczna
oraz:
H2O (g) → H2O (c) + Q
i
H2O (c) + Q → H2O (g)
Działanie chemicznej pompy ciepła
Qd
parownik
wymiennik
wymiennik
Qd
Qg
skraplacz
reaktor
reaktor
egzotermiczny
Qg
endotermiczny
H22O
O(g)
(g)
H
Praca odbywa się w naprzemiennych cyklach, w
których reaktor i jest albo
endo- albo egzotermiczny,
a wymiennik skraplaczem
lub parownikiem.
Zmianom tym odpowiadają cyklicznie zmiany
Ca(OH)22O(g)Ca(OH)
→CaO+H2O(g)2 H2O(g)H
O(g)→H2O
O(g+c)
CaO+H
(g+c) źródeł ciepła.
Oprócz powyższej, w chemicznej pompie ciepła można
wykorzystać inne odwracalne reakcje:
CaCO3  CaO + CO2,
2SO3  2SO2 + 2O2,
CO2 + CH4  2CO + 2H2, NH4HSO4  NH3 + SO3 + H2O,
C6H12  C6H6 + 3H2 , 2NH3  N2 + 3H2
i inne.
Chemiczny transformator ciepła
Siłę napędową wymuszającą przepływy czynników jest
reakcja egzotermiczna, która stanowi gźc. Reakcje endotermiczne zachodzą w wyniku doprowadzenia energii w dźc.
Reakcją może być np.: endotermiczne odwodornienie 2 propanolu (ciecz) pod wpływem katalizatora I (proszek Ni) na
gazowy aceton i wodór:
(CH3)2CHOH → (CH3)2CO + H2
DH = 100.4 kJ/mol
i egzotermiczne uwodornienie acetonu na gazowy 2-propanol
przy katalizatorze II (Ni osadzony na węglu aktywnym):
(CH3)2CO + H2 → (CH3)2CHOH
DH = -55 kJ/mol
Różnica efektu cieplnego reakcji i nie przeczy prawu Hessa i IZT,
gdyż wartości entalpii dotyczą różnych stanów skupienia.
Schemat chemicznego transformatora
Qot
wymiennik
Qd
reaktor
endotermiczny
Qg
reaktor
egzotermiczny
skraplacz
Do endotermicznego reaktora
z kolumną rektyfikacyjną doprowadza się 2-PrOH oraz Qd,
który podtrzymuje reakcję Qr,
wrzenie oraz rozdział produktów (acetonu i H2) Qo.
Z mieszaniny acetonu (Tw =
329.3 K) i 2-PrOH (Tw = 355.5 K)
w kolumnie oddestylowuje aceton i H2. Ciekły aceton wraca ze
skraplacza do reaktora, a gazo-
wy aceton i H2 przez regeneracyjny wymiennik przepływają do
reaktora egzotermicznego, gdzie powstaje 2-PrOH i wydziela się
strumień ciepła Qg = Qr .
Pompa wykorzystująca efekt Ranque‘a
W 1931 r. G. Ranque zaobserwował różnicę temperatur
strumienia powietrza płynącego w osi cyklonu i przy jego ściance.
W 1945 R. Hilsch potwierdził
eksperymentalnie i teoretycznie
występowanie tego zjawiska.
5 2
1
3 4
T
DTg
5
T5
T6
T1
T3 h=const
T4
T2
h=const
s
6
1
3
DTd
Sprężony gaz o p1 i T1 wprowadzony do dyszy 1 rozpręża się
izentropowo w otworze przesłony
do ciśnienia p0. Rzeczywisty stan
gazu określa punkt 2, ciepłego 5
(po rozprężeniu 6) (do 127oC) i
zimnego p. 3 (do -46oC).
6
4
2
Efektywność tej pompy ciepła jest niska e =1.2, a dodatkową
jej wadą jest hałas przepływającego w niej powietrza.
Aplikacje
http://www.astro.umontreal.ca/fantomm/
Description/compresseur.htm
http://www.tricity.wsu.edu/htmls/
mme/me303/fall2001/hilsch.jpg
http://www.physics.kee.hu/ranque.html
Elektrodyfuzyjne pompy ciepła
Elektrodyfuzja zachodzi w porowatym materiale przewodzącym prąd elektryczny (np. Beta- Aluminium- Solid- Electrolte
BASE), na którym są adsorbowane pary Na(g) z parownika 1
Jony Na+ migrują i po rekombinacji mają wyższy potencjał elektrochemiczny (wyższe p i T) 2.
Następnie pary Na(g) kondensują w
skraplaczu 3 Na(c), rozprężają się w
zaworze 4 i wpływają do parownika.
T pracy jest znacznie wyższa niż innych pomp ciepła.
K
T
2
3
4
1
s
Qg
2
e
skraplacz
3
4
parownik
Qd
Eel
Na+
zasilacz
prądu
e
1
Efektywność tych pomp, będąca Qg/Eel, wynosi
e = 6.51, dla izentropowego sprężania h = 0.9
Termoelektryczne pompy ciepła
Na sumaryczny efekt termoelektryczny
pompy składają się trzy efekty:
- Efekt Seebecka (1822) - zależność między
różnicą temperatur a siłą termoelektryczną,
- Efekt Peltiera (1834) jest odwrotny, gdyż
przepływ prądu powoduje ruch ciepła.
Thomas J.Seebeck
(1770-1831)
- Efekt Thompsona (1899)
(generowanie ciepła w obwodzie w wyniku DT).
William Thomson
Lord Kelvin
1824 - 1907
A.F. Joffe (1929) zwielokrotnił działanie tych efektów,
zastępując metale półprzewodnikami.
Jean C.A.Peltier
(1785 - 1845)
Działanie pomp termoelektrycznych
Cu
górna
n
Cu
n
p
dolna
p
Działanie termoelektrycznej pompy
ciepła jest sumarycznym efektem trzech
strumieni wewnętrznych strumieni ciepła: Qpe – Peltiera, Qj – Joule’a i Qp –
Fouriera (przewodzenia):
Cu
Qg = Qd + ½Qj + E – Qp
Qd
Qg
Qj
Qj
Qj/2
Qj/2
Qpe
Qp
Qp
Qd
Qd (netto)
Qg
E
Qd(sum)
Aplikacje pomp termoelektrycznych
Generator prądu
gźc - radioaktywny PuO2,
dźc- przestrzeń kosmiczna
Regulator T
System chłodzenia kamery
Klimatyzator samochodowy
Magnetokaloryczne pompy ciepła
Zjawisko magnetotermiczne przewidział teoretycznie w 1907 r.
Weiss, a w 1926 r. wraz z Forrerem udowodnił eksperymentalnie.
Gadolin (Gd), lantanowiec (M = 64) zmienia entropię przy
zmianie natężenia pola magnetycznego (B=7,=0), co pozwoliło
zbudować pompy z obiegiem Carnota, składającym się z
izentropowo-izotermicznego procesu magne- i rozmagnesowania.
NASA stosując obieg Ericssona w magnetotermicznej pompie
zwiększyło DT pomiędzy dżc i gźc z kilku do kilkudziesięciu K.
Stosując magnetokaloryczne materiały (stałe lub
ciekłe) można zmodyfikować rurę cieplną (heat
pipe) – rysunek obok – w
pompę cieplną.
Zasada działania pompy magnetokalorycznej
1–2
2–3
Qgźc
3–4
4–1
Qdźc
Pakiet siatek z Gadolinu w T
rurze z płynem jest izotermi- 360
cznie magnesowany (1 – 2).
Wydzielone ciepło Qgźc (gźc)
320
jest odbierane przez płyn
roboczy cwu (2 – 3).
Po usunięciu z pola magnetycznego (3 – 4) pojemnik z
Gadoliem schładza się.
280
Qgźc 2
1
Qdźc
3 4
1.6 1.8 2.0 Sm/R
T
W stanie (4–1) pojemnik jest dźc i
pobiera niskotemperaturową energię
Magnetokaloryczne urządzenie w zależności od
kierunku obiegu może być pompą ciepła lub
urządzeniem chłodniczym (lodówką, zamrażarką).
Sm/R
Rozwiązanie techniczne magnetokalorycznej
pompy do skraplania gazów
Efekt termoakustyczny
Efekt termoakustyczny polega na wzajemnym oddziaływaniu fali akustycznej i T ośrodka,
Zmiana T powoduje wzmocnienie fali dźwiękowej i vice versa
To oddziaływanie nie dotyczy
tylko zmian T, ale również p i r.
Płyta
Płyta
Izotermy
Różnice oddziaływań akustycznych o różnym natężeniu
Zakres dźwięku
normalny termoakustyczny
Poziom dźwięku
60 dB
170 dB
Fluktuacja T
0,00002 K
10 K
Amplituda w gazie (100Hz)
0.00001 cm
4 cm
Prędkość gazu
0.0001 m/s
35 m/s )130 km/h
Termoakustyczna pompa ciepła
Qdźc
Budowa termoakustycznej pompy ciepła
2
Chłodzenie
Rezonator
Qgźc
Grzanie
L
Powierzchnia
odbijająca
Płyty
p 3
Wymiennik
Wymiennik
Głośnik
Qgźc
4
Qdźc
1 v
Obieg Stirlinga
Czynnikiem roboczym w pompie może być hel, który w wyniku
oddziaływania fali akustycznej, będącej siłą napędową procesu,
ulega następującym przemianom termodynamicznym, :
izotermiczne sprężanie 1 – 2,
izochoryczne ogrzewanie 2 – 3,
izotermiczne rozprężanie 3 – 4,
izochoryczne chłodzenie 4 – 1.
Aplikacje termoakustycznej pompy
ciepła
Termoakustyczna lodówka (TAR), p=7at, DT=15 K, 180 dB.
Termoakustyczna lodziarka do
produkcji lodów
Literatura
1. Dr. Harald Mehling (heat and cold storage), Absorpcyjna pompa ciepła,
http://www.zae.physik.tu-muenchen.de/zae/a1/englisch/index.html
2. Honda Develops New Energy-Efficient, Home-Use Equipment, World's
smallest home-use absorption-type heat pump air conditioner
http://world.honda.com/news/1998/p980312.html
3. J.Blanco, D.Alarcón, Improving the efficency of the hight capacity solar
thermal seawater desalination systems: the AQUASOL Project,
www.idswater.com/Common/Paper/Paper_181/Improving%20the%20efficie
ncy%20of%20high%20capacity%20solar%20thermal%20seawater%20des
alination%20systems.htm
4. Pompa absorpcyjna w Kutateladze Institute of Thermal Physics,
http://www.sbras.nsc.ru/consult/versat8.htm .
5. Pompa absorpcyjna w Geotermii Mszczonów, http://www.geotermia.com.pl/
6. THERMAL MANAGEMENT, Using Thermoelectric Heat Pumps for
Temperature
Control
of
Medical
Equipment,
http://www.devicelink.com/mem/archive/99/09/001.html
Literatura cd.
7. Weiss, P. , Forrer, F. , Absolute saturation of ferromagnetic substances and
the law of approach as a function of the field and of the temperature Ann. de
Phys., [10], 12, 279 (1929).
8. Montoya J.E.C., Developmevt of a magnetocaloric pump for applications in
heat pipes, Mechanical Engineering Uiversity of Puerto Rico, 2005, w. 1-95,
http://grad.uprm.edu/tesis/catanomontoya.pdf.
9. Breitzer J., Lisensky G., Synthesis of Aqueous Ferrofluid, Procedure
modified
from
J.
Chem.
Educ.,
76,
s.943-948,
(1999)
,
http://mrsec.wisc.edu/Edetc/nanolab/ffexp/index.html.
10. Engineering principles of advanced thermal management solutions,
Overview
(thermoelectric,
thermoacoustic,
thermomagnetic),
http://www.crss.ucsb.edu/courses/ME156C/Lecture-4/L-4a.PDF
11. J.Rudnik, Chemiczna pompa ciepła z odwracalną reakcja CaO/Ca(OH)2
III
Krajowa
Konferencja
„Modernizacja
Miejskich
Systemów
Cioepłowniczych w Polsce”, Międzyzdroje 1994, s. 187 – 189.
Literatura cd.3
12. Spoelstra S., Thermoacoustic heat pumps for energy savings, Seminar
"Boundary crossing acoustics" of the Acoustical Society of the Netherlands
on 23 November 2005, s. 1-23, 2005, http://www.ecn.nl/docs/library/report/
2005/rx05159.pdf
13. Hendricks T.J., Johnson V.H. Keyser M.A., Heat-Generated Cooling
Opportunities, Center for Transportation Technologies and Systems National
Renewable
Energy
Laboratory
Golden,
Colorado,
2007,
http://www.nrel.gov/vehiclesandfuels/ancillary_loads/pdfs/heat_cooling.pdf
14. Arslanagic A., Brooks L., Chen E., The thermoacoustic refrigerator (TAR),
Dept. of Mechanical Engineering, The University of Adelaide Australia,
2003, http://www.mecheng.adelaide.edu.au/anvc/thermoacoustics/index.php?
option=com_content&task=view&id=6&Itemid=2
15. McCarty M., An Introduction to Thermoacoustic Refrigeration, School of
Mechanical and Aerospace Engineering Cornell University April 29, 2005,
http://132.236.67.210/EngrWords/issues/ew02/McCarty_slides.pdf
16. Harcerski Ośrodek Morski, ttp://www.hompuck.org/