Tendencje zmian międzynarodowej
advertisement
Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” VI edycja, rok akademicki 2014/15 Diana Sidorko Nr albumu: 070550 TENDENCJE ZMIAN MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEJ GOSPODARKI W UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH 2004–2014 Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Małgorzaty Wosiek Przyjmuję pracę ……………………………… Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data ……………………… Podpis autora pracy ………………………………………. 2 Streszczenie Celem pracy jest zbadanie kierunku zmian międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki w przestrzeni Unii Europejskiej w latach 2004-2014. W pracy dokonano analizy pozycji oraz zdolności konkurencyjnej Polski w porównaniu do krajów należących do Unii Europejskiej. Do realizacji celu głównego zastosowano analizę danych wtórnych, dotyczących filarów konkurencyjności gospodarek narodowych według Światowego Forum Ekonomicznego, a także PKB per capita, produktywności pracy, handlu zagranicznego oraz uwarunkowań instytucjonalnych. Słowa kluczowe: konkurencyjność międzynarodowa, mierniki konkurencyjności, zdolność konkurencyjna, pozycja konkurencyjna, polska gospodarka, Unia Europejska TYTUŁ <TRENDS OF THE INTERNATIONAL COMPETITIVENESS OF THE POLISH ECONOMY IN THE EUROPEAN UNION in years 2004 – 2014> 3 SPIS TREŚCI WSTĘP ...................................................................................................................................... 5 ROZDZIAŁ I PROBLEMATYKA KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ ......................... 7 1.1. Pojęcie konkurencyjności gospodarki narodowej ...................................................... 7 1.2. Czynniki determinujące konkurencyjność międzynarodową gospodarki ................ 10 1.3. Wybrane metody pomiaru konkurencyjności .......................................................... 16 ROZDZIAŁ II ANALIZA MIĘDZYNARODOWEJ POZYCJI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH 2004-2014 ............................................................................................................... 21 2.1. Tendencje zmian PKB per capita ............................................................................ 21 2.2. Zmiany pozycji konkurencyjnej Polski w świetle międzynarodowych rankingów . 27 2.3. Zmiany pozycji konkurencyjnej Polski w handlu międzynarodowym .................... 29 ROZDZIAŁ III ANALIZA ZDOLNOŚCI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH 2004-2014 ..... 35 3.1. Filary konkurencyjności polskiej gospodarki .......................................................... 35 3.2. Zmiany produktywności pracy ................................................................................. 39 3.3. Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju Polski...................................................... 43 ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI .............................................................................................. 46 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................... 48 SPIS TABEL I WYKRESÓW ............................................................................................... 51 4 WSTĘP Konkurencyjność jest prawdopodobnie jednym z najważniejszych elementów globalnego życia społeczno-ekonomicznego. Jeszcze kilka dekad temu konkurencyjność dotyczyła głównie rynków regionalnych lub narodowych, a międzynarodowa konkurencja była silnie ograniczona przez czynniki geograficzne oraz bariery instytucjonalne tworzone przez poszczególne państwa lub ich grupy. Od początku XXI wieku rywalizacja bardzo rzadko ogranicza się tylko do danego regionu, czy państwa, a niemal wszystkie podmioty gospodarcze muszą się liczyć z silną konkurencją o charakterze globalnym. Konkurencja jest od zarania dziejów główną siła napędową wzrostu mikroekonomicznej efektywności, co na poziomie makroekonomicznym przekłada się wzrost gospodarczy oraz na podniesienie średnioi długookresowego dobrobytu społecznego. Zmiany w międzynarodowej konkurencyjności gospodarek są efektem złożonego procesu rozwoju dokonującego się w warunkach globalnej konkurencji. Gospodarki, których stopień otwarcia, jakość instytucji i polityki tworzą korzystne warunki dostosowania się do bieżących, jak i przewidywanych zmian technologicznych, ekonomicznych, instytucjonalnych umacniają swoją międzynarodową konkurencyjność. Gospodarki, których proces dostosowań ma charakter ograniczony, nie w pełni wykorzystują potencjalne możliwości rozwoju. Podział na kraje rozwinięte i rozwijające się jest fundamentalnym podziałem ukazującym polaryzację w zakresie wielu sfer życia obywateli poszczególnych krajów. Nie można jednak nie zauważyć także tych państw, które znajdują się pośrodku tego rozgałęzienia, tych, które oddalają się od jednego bieguna, ale przed nimi wciąż daleka droga do styczności z drugim. Z jednej strony członkostwo Polski w Międzynarodowej Organizacji Współpracy Gospodarczej i rozwoju (OECD) czy Unii Europejskiej, pozwala utożsamiać kraj z rozwojem i demokracją, z drugiej strony pozostajemy w tyle za takimi państwami, jak Wielka Brytania, Francja, Niemcy (jeśli chodzi np. o poziom rozwoju gospodarczego) i postrzegani jesteśmy jako kraj, który małymi krokami dopiero aspiruje do uzyskania statusu państwa rozwiniętego. Polska z racji swojej historii i względnie dużej luki cywilizacyjnej do krajów najbardziej rozwiniętych, stoi wobec wyjątkowo trudnego zadania poprawienia swojej konkurencyjności w każdym aspekcie. Globalizacja i liberalizacja stwarzają nowe możliwości i zagrożenia rozwojowe. Poprzez zwiększenie mobilności kapitału, technologii, know-how i osób z wysokimi, niektóre gospodarki – dzięki stworzeniu warunków przyciągających inwestycje zagraniczne i nowe technologie – mają szansę osiągnąć niezwykle wysokie tempo wzrostu. Gospodarki niezdolne dostosować się do nowych warunków rywalizacji rynkowej spychane są natomiast na margines rozwoju. Jeśli kraj nie jest w stanie stworzyć lepszego otoczenia biznesowego dla rodzimych przedsiębiorstw, wówczas kapitał, technologie i wysoko wykwalifikowana siła robocza wędrują do bardziej atrakcyjnych obszarów. Im wyższy poziom nowoczesności i jakości reprezentują krajowe podmioty gospodarcze oraz im efektywniejsza jest ich działalność, tym gospodarka narodowa ma większe szanse na sprostanie wymogom międzynarodowej konkurencji. Główną tezą opracowania jest stwierdzenie, że podnoszenie innowacyjności polskiej gospodarki oraz poprawa jakości działania otoczenia instytucjonalnego stanowią kluczowe 5 determinanty awansu w międzynarodowym rankingu konkurencyjności i konwergencji realnej w stosunku do wyżej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej. Celem pracy jest zaś zbadanie kierunku zmian międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki w przestrzeni Unii Europejskiej w latach 2004-2014. Do realizacji powyższego celu głównego, zastosowano analizę danych wtórnych, dotyczących filarów konkurencyjności polskiej gospodarki wyodrębnionych w Raporcie Konkurencyjności Globalnej Światowego Forum Ekonomicznego (World Economic Forum WEF), PKB per capita, produktywności pracy, handlu zagranicznego, jak również uwarunkowań instytucjonalnych. Wykorzystano także łańcuchowe indeksy dynamiki, trade wskaźniki wolumenu oraz cen transakcyjnych w eksporcie oraz w imporcie, a także ekonometryczne metody analizy danych statystycznych (liniowe modele tendencji rozwojowej wraz z oceną dokładności dopasowania funkcji trendu do danych empirycznych). Analizy oparto o dane wtórne zamieszczone w raportach Innovation Index Scoreboard, European Innovation Scoreboard, Index of Economic Freedom, jak również dane statystyczne Eurostatu, Głównego Urzędu Statystycznego, Banku Światowego oraz Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-operation and Development - OECD). Analizie poddane zostały zmiany w wynikach uzyskanych przez Polskę w latach 20042014. Porównano je z osiągnięciami najbardziej rozwiniętych krajów UE, jak również państw o podobnej do Polski charakterystyce oraz sytuacji ekonomicznej. Uzyskane wyniki analiz pozwoliły na przedstawienie wniosków odnośnie kierunków zmian zdolności konkurencyjnej polskiej gospodarki na tle innych państw UE. 6 ROZDZIAŁ I PROBLEMATYKA KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ 1.1. Pojęcie konkurencyjności gospodarki narodowej Konkurencyjność, zwłaszcza w odniesieniu do gospodarki narodowej, jest zagadnieniem bardzo złożonym, o niejednoznacznym charakterze, a w jej omawianiu stosuje się dużą ilość różnorodnych opisujących ją kryteriów. Kwestia konkurencyjności jest trudnym zagadnieniem w ekonomii, ponieważ z jednej strony mówi się, że to podmioty gospodarcze kształtują konkurencyjność gospodarki krajowej, a z drugiej strony podkreśla się znaczenie warunków otoczenia, w których działają podmioty. W zasadzie dochodzi do sprzężenia zwrotnego, w którym konkurencyjność podmiotów współtonowi o konkurencyjności kraju, a konkurencyjność kraju współtonowi również o konkurencyjności podmiotów gospodarczych. W ujęciu potocznym konkurencyjność bywa rozumiana jako pojęcie wartościujące, które na ogół budzi skojarzenia pozytywne. W naukach ekonomicznych pojęcie bywa używane w stosunku do podmiotów gospodarczych, sektorów gospodarki, regionów lub krajów. Może ono określać stan – wówczas mówi się o analizie ex-post, bądź proces – wówczas mówi się o analizie ex-ante1. Konkurencyjność ze względu na kryterium czasu dzieli się na krótkookresową oraz długookresową, można ją również rozpatrywać jako zewnętrzną i wewnętrzną. Termin konkurencyjność pozostaje w nierozerwalnym związku z pojęciem konkurencja. We współczesnej teorii ekonomii konkurencja bardzo często jest definiowana jako „proces, przy pomocy którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk wpływających na decyzję zawarcia transakcji”2. Jak pisze H. Adamkiewicz konkurencja rynkowa jest procesem, a konkurencyjność - określonym stanem konkurencji, jedną z charakteryzujących ją właściwości3. Konkurencja jest jednym z podstawowych mechanizmów ekonomicznych gospodarki rynkowej, natomiast konkurencyjność wywodzi się od konkurencji i jest jej elementem4. Konkurencyjność oznacza umiejętność konkurowania, a więc działania i przetrwania w konkurencyjnym otoczeniu. Na długą metę atrybut konkurencyjności przysługuje jednostce, która potrafi przetrwać, na krótką metę znamieniem konkurencyjności jest posiadanie pod jakimś względem przewagi nad rywalami. W związku z tym można stwierdzić, że pojęcie konkurencyjności posiada w sobie element statyczny (ocena w danym momencie) oraz dynamiczny (zestaw czynników implikujących jej 1 Poczta W., Siemiński P., Konkurencyjność rolnictwa polskiego po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań 2010, s.11. 2 KamerschenD.R., McKenzieR.B., NardinelliC., Ekonomia, fundacja Gospodarcza "Solidarność", Gdańsk 1991, s.4. 3 Adamkiewicz-Drwiłło H., Uwarunkowania Konkurencyjności przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, Wyższa Szkoła Morska w Gdyni, Gdynia 2002, s. 12 4 Pawlak K., Poczta W., Konkurencyjność polskiego sektora rolno-spożywczego w handlu z krajami Unii Europejskiej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań 2008, s. 8 7 poprawę w przyszłości)5. Znaczenie obu tych zjawisk wzrastało na poszczególnych etapach rozwoju gospodarczego, szczególnie w kontekście postępujących procesów internacjonalizacji i globalizacji gospodarki światowej. Obecnie pełni kluczową rolę, zarówno w działalności pojedynczych przedsiębiorstw, jak i funkcjonowaniu całych gospodarek narodowych, czy ich sektorów, na rynku krajowym i międzynarodowym. Mimo niezaprzeczalnej rangi problemu, pojęcie konkurencyjności jak dotąd nie zostało zdefiniowane jednoznacznie. Brak konsensu pod tym względem dowodzi jak wieloaspektowe i złożone jest to zjawisko. W sposobie definiowania konkurencyjności gospodarki można wyróżnić dwa zasadnicze nurty. Pierwszy ma źródło w teorii wzrostu gospodarczego i akcentuje ogólne wyniki osiągane przez gospodarkę narodową. Reprezentantem tego kierunku jest B.R. Scott, który określa konkurencyjność gospodarki jako „zdolność danego kraju do produkowania i dystrybucji towarów i usług konkurencyjnych w stosunku do towarów i usług produkowanych w innych krajach, przy założeniu rosnącego poziomu życia społeczeństw”6. Podobnie konkurencyjność definiowana jest w badaniach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), w których traktuje się ją jako „zdolność kraju do wytwarzania dóbr i usług, które w warunkach wolnego i rzetelnego handlu są akceptowane na rynku światowym, przy jednoczesnym utrzymaniu i wzroście dochodów realnych ludności w długim okresie”7. Według definicji OECD konkurencyjność oznacza zarówno zdolność firm, przemysłów, regionów lub narodów do sprostania międzynarodowej konkurencji, co w długim okresie może zwiększać konkurencyjność i prowadzić do wzrostu globalnej produktywności. Szczególnie wzrost produktywności jest istotny dla poprawy konkurencyjności na rynkach otwartych na międzynarodową konkurencję, w celu doprowadzenia do długofalowej poprawy jakości życia oraz kreacji nowych miejsc pracy. Definicje wypracowane w ramach omawianego nurtu wzrostu gospodarczego, podkreślają znaczenie wolnego i rzetelnego handlu zapewniającego wysoki stopień otwarcia na konkurencję międzynarodową, pośrednio wskazując na wpływ polityki państwa na poziom i zmiany konkurencyjności. Jednocześnie, wyróżniają kwestie dobrobytu ekonomicznego, między innymi zdolność do kreowania i wzrostu zatrudnienia oraz utrzymania i wzrostu dochodów ludności. Drugi kierunek badań nad konkurencyjnością umocowany jest w teoriach wymiany międzynarodowej. Mówi się w nim o konkurencyjności jako zdolności do utrzymania lub powiększenia udziałów rynkowych, a wśród mierników służących ocenie poziomu konkurencyjności wyróżnia się między innymi saldo bilansu handlowego, terms of trade, ceny relatywne, udziały w handlu światowym itp.8Najczęściej jednak konkurencyjność jest 5 Gorynia M. [red.], Jankowska B., Wejście Polski do strefy EURO a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2011, s.23 6 Scott B. R., U.S. Competitiveness: Concepts, Performance and Implications, [w:] U.S. Competitiveness in the World Economy, Harvard Business School Press, Boston, Massachusetts, 1985, s. 43 7 Wysokińska Z., Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu towarami technologicznie intensywnymi (high-tech), Studia Europejskie, 1/2002, s. 127. 8 Bossak J., Teoria i metodologia. Krytyczna ocena stosowanych metod analizy, [w:] Weresa M. [red.] Polska. Raport o konkurencyjności 2006. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, Instytut Gospodarki Światowej SGH W Warszawie, Warszawa 2006, s. 259 8 odnoszona do rynku międzynarodowego, czyli gospodarki otwartej, uczestniczącej w międzynarodowym podziale pracy9. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki jako kategoria ekonomiczna ma wiele znaczeń. Należy jednak zwrócić uwagę, że w literaturze przedmiotu zdecydowanie odróżnia się dwa pojęcia. Mówi się mianowicie o tzw. międzynarodowej zdolności konkurencyjnej, często określanej mianem konkurencyjności typu czynnikowego i międzynarodowej pozycji konkurencyjnej, nazywanej inaczej konkurencyjnością typu wynikowego10. J. Misala stwierdza, że międzynarodowa zdolność konkurencyjna to „zdolność gospodarki do osiągnięcia z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy możliwie największych korzyści, najlepiej większych niż partnerzy”. Można stwierdzić, że międzynarodowa zdolność konkurencyjna to długofalowa zdolność gospodarki do sprostania konkurencji międzynarodowej. Taka gospodarka dostosowuje swoje cele społeczno-ekonomiczne i mechanizm funkcjonowania do uwarunkowań międzynarodowych oraz jednocześnie jest zdolna podjąć skuteczne działania, które w twórczy sposób wykorzystują zmiany zachodzące w strukturze gospodarki światowej dla pobudzenia własnego rozwoju, ale także oddziaływać na zmiany warunków konkurencji umożlwiających zwiększenie korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy11. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna, jest pojęciem węższym od międzynarodowej zdolności konkurencyjnej, odnosi się głównie do udziału gospodarki danego kraju w wymianie międzynarodowej. J. Bossak i W. Bieńkowski12 zwracają uwagę, że pozycja konkurencyjna jest rozumiana jako zdolność do konkurowania w danym momencie czasu i reprezentuje statyczne ujęcie konkurencyjności. Ponieważ jednak badania statyczne nie wyjaśniają w pełni źródeł różnicowania się konkurencyjności produktów w skali międzynarodowej i w czasie, podejmuje się próby dynamizowania badań. Przedmiotem analizy konkurencyjności stają się wówczas zmienne, które wpływają na poprawę pozycji konkurencyjnej. W podejściu dynamicznym zostaje uwydatniona nie tylko sama zdolność do konkurowania w określonym momencie, ale przede wszystkim możliwość konkurowania w długim okresie, tj. zdolność do zachowania lub poprawy konkurencyjności w przyszłości13. Konkurencyjność gospodarki nie wyłania się samoistnie. Jest to rezultat złożonej i dynamicznej interakcji między rządem, przedsiębiorstwami, instytucjami szczebla pośredniego oraz sprawności organizacyjnej społeczeństwa. Zaprezentowane koncepcje ujmowania istoty konkurencyjności gospodarki wskazują na brak jednoznaczności pojęciowej w tej dziedzinie, co świadczy o wieloaspektowości rozważanego zjawiska. Dynamika zmian zachodzących w gospodarce światowej przyczynia się do ciągłego wzbogacania zestawu czynników istotnych dla konkurencyjności. Dlatego, na co zwraca wielu autorów, jest słuszne i racjonalne dynamizowanie badań i rozpatrywanie 9 Skawińska E., Reakcje na zmiany a konkurencyjność przedsiębiorstw, [w:] Skawińska E., [red.], Konkurencyjność przedsiębiorstw - nowe podejście, PWN, Warszawa 2002, s. 83 10 Pawlak K., Poczta W., Konkurencyjność polskiego ….. op. cit. s. 11-12 11 Bossak J. Konkurencja i współpraca międzynarodowa, Difin,Warszawa2013, s .15 12 Bossak J., Bieńkowski W., Międzynarodowa zdolność konkurencyjność kraju przedsiębiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2004, s. 23 13 Stachowiak Z., Ekonomia międzynarodowa wobec wyzwań cywilizacyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004, s. 36 9 konkurencyjności nie tylko jako stanu osiągniętego w danym momencie, ale i w długim okresie, od strony jej uwarunkowań, uwzględniając potencjalną konkurencyjność w przyszłości. 1.2. Czynniki determinujące konkurencyjność międzynarodową gospodarki Z przytoczonych powyżej wybranych definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarek wynika, że kształtuje się ona pod wpływem wielu czynników. Zauważyć należy również, że siła ich oddziaływania zmienia się w czasie. Dlatego trzeba dokonać wyboru jednego lub kilku czynników, które istotnie wpływają na międzynarodową konkurencyjność gospodarek. Jeśli dane zjawisko zależy od wielu czynników, to zawsze znajdą się wśród nich te, które są dla niego decydujące. Tabela. 1. Elementy wybranych modeli czynników konkurencyjności MODEL romb Portera ANALIZA WYNIKOWA (ocena pozycji konkurencyjnej) - ocena etapu rozwoju konkurencyjności (zasobyinwestycje-innowacyjnośćbogactwo) - otwartość gospodarki model WEF model IMDa* model IMDb* - gospodarka narodowa - umiędzynarodowienie gospodarki - sytuacja ekonomiczna - ogólna sytuacja gospodarcza - dynamika gospodarcza ANALIZA CZYNNIKOWA (ocena zdolności konkurencyjnej) - strategie przedsiębiorstw - czynniki produkcji - przemysły pokrewne i wspomagające - zarządzanie - technologie - otwartość gospodarki - rola państwa - zarządzanie - rola państwa - finanse - wydajność zarządzania - wydajność rządu - częściowo w ramach dynamiki gospodarczej - charakter popytu krajowego - rola rządu - zdarzenia losowe - finanse - infrastruktura - instytucje - siła robocza - infrastruktura - nauka i badania - zasoby ludzkie - infrastruktura - dynamika finansowa - infrastruktura i klimat inwestycyjny - zasoby ludzkie - PKB - efektywność wykorzystania - system społeczno- wydajność pracy zasobów produkcyjnych ekonomiczny Model - udział w handlu światowym - wielkość i struktura - polityka ekonomiczna rządu Bieńkowskiego - stan bilansu płatniczego i zasobów produkcyjnych - możliwość wpływania na jego struktura międzynarodowe otoczenie - terms of trade ekonomiczne - brak - koszty - telekomunikacja i e-biznes - nauka i technologia - konkurencja i regulacje model - partnerstwo społeczne - nauka i technologia irlandzkiej - ludzie - środowisko biznesowe NCC - infrastruktura model WB *IMDa - model stosowany przez Międzynarodowy Instytut Zarządzania Rozwojem do roku 2000 *IMDb - po roku 2001. Źródło: Radło M.J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 15 10 Analiza informacji zawartych w tabeli 1 pozwala na wskazanie kilku powtarzających się elementów analizy konkurencyjności w odniesieniu do oceny pozycji i zdolności konkurencyjnej. Ocena pozycji konkurencyjnej została pominięta w dwóch z ośmiu omawianych modeli czynników konkurencyjności. Może to być spowodowane tym, iż większość modeli stawia sobie za cel analizę potencjału wpływającego na przyszłe możliwości, nie zaś tego, co zostało już dokonane. Pozycja konkurencyjna w przedstawionych modelach oceniana jest przede wszystkim na podstawie poziomu dochodu narodowego, jego struktury i dystrybucji, a także pozycji danej gospodarki w handlu światowym, łącznie z oceną wielkości i struktury eksportu, a także bilansu handlowego i terms of trade. Analiza zdolności konkurencyjnej w dokonywana jest na podstawie czynników związanych zarówno z oceną strategii przedsiębiorstw, jak i oceną środowiska ich funkcjonowania. Wśród badaczy problematyki konkurencyjności gospodarek krajowych największe uznanie zyskała teoria tzw. czworoboku narodowych przewag konkurencyjnych M.E. Portera. Koncepcja ta zakłada występowanie czterech grup atrybutów (cech jakościowych) danego kraju, które determinują otoczenie, w którym działają firmy krajowe. Są to14: 1. uwarunkowania czynnikowe –to między innymi wykwalifikowana siła robocza czy infrastruktura. Są to czynniki produkcji niezbędne do konkurowania przez kraj w danym sektorze, dzięki którym może on uzyskać przewagę. Odgrywają one coraz mniejszą rolę w kształtowaniu przewag komparatywnych. 2. uwarunkowania popytowe – struktura i charakter popytu krajowego determinują sposób, w jaki firmy dostosowują się do potrzeb nabywców w danym sektorze. Kraje uzyskują przewagę konkurencyjną w tych branżach, w których istnieją wyraźne i w miarę wczesne sygnały, dotyczące kształtowania się przyszłych kierunków rozwoju rynku, skłaniają one bowiem do większej innowacyjności i osiągania przewagi nad zagranicznymi rywalami. 3. branże pokrewne i wspierające – to obecność lub nieobecność w danym kraju zaopatrzeniowych i innych pokrewnych sektorów. Istnienie tych branż gwarantuje dopływ innowacji od dostawców, a także zapewnia efektywną podaż podzespołów. Dostawcy i końcowi użytkownicy mogą korzystać z krótkich kanałów komunikacji, ciągłego i szybkiego przepływu informacji, jak również z bieżącej wymiany idei i innowacji. Dzięki temu przedsiębiorstwa wspólnie mogą podejmować wysiłki, mające na celu poprawę jakości i technologii produkcji, co stymuluje procesy innowacyjne 4. strategia, struktura i rywalizacja – decydują o tym, na jakich zasadach firmy są tworzone i organizowane oraz jakie stosuje się style zarządzania i metody rywalizacji. Określają one w znacznym stopniu sposób, w jaki przedsiębiorstwa prowadzą działalność na rynku krajowym. 14 Hajdukiewicz A., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej i jej determinanty, [w:] Zeszyty Naukowe AE w Krakowie nr 556, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 9. 11 Istotne jest nie tylko oddziaływanie każdego z nich z osobna, ale wypadkowa ich łącznego oddziaływania, traktowana jako system (zob. rys. 1)15. Determinanty przewag konkurencyjnych mogą się wzajemnie wspomagać lub też osłabiać. Optymalna sytuacja ma miejsce, gdy konkurencyjność międzynarodowa jest określana przez wszystkie czynniki łącznie, ale przewagi konkurencyjne mogą wynikać także z działania tylko jednego lub dwóch czynników16. Wówczas jednak trudno jest taką przewagę utrzymać. Wykres 1. Determinanty międzynarodowej konkurencyjności krajów (narodów) według M.E. Portera z uwzględnienie uwag J.H. Dunninga Źródło: J. H. Dunning, 1992, The competitive advantage of countries and the activities of transnational corporations, [w:] Transnational corporations, vol. 1., s. 140. Teoria czworoboku narodowych przewag konkurencyjnych Portera nie wyjaśnia w pełni źródeł uzyskania przez dany kraj przewagi konkurencyjnej, wymaga jeszcze uwzględnienia dwóch dodatkowych kryteriów, tj. polityki ekonomicznej państwa oraz tzw. czynnika losowego – mniej lub bardziej sprzyjającego zbiegu okoliczności wewnętrznych i zewnętrznych, którymi mogą być np. odkrycia, wynalazki, przełomy technologiczne, nagłe zmiany popytu na rynkach zagranicznych17. Wobec postępujących procesów internacjonalizacji i globalizacji gospodarki nie należy ograniczać się wyłącznie do struktury, strategii i rywalizacji firm krajowych, trzeba również brać pod uwagę działalność gospodarczą korporacji zagranicznych funkcjonujących na terenie danego kraju oraz krajowych poza jego granicami18. Rozważania M.E. Portera uzupełnił 15 Pawlak K., Poczta W., Konkurencyjność polskiego… op. cit., s. 14 Bobińska E., Czynniki określające międzynarodową konkurencyjność gospodarki narodowej, [w:] Budzowski K., Wydymus S. [red.], Zagadnienia handlu zagranicznego, Materiały VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Kraków 1998, 175-176 17 Pawlak K. Determinanty konkurencyjności międzynarodowej – ewolucja poglądów, [w:] Ekonomia. Rynek – Gospodarka - Społeczeństwo, Nr 16, Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych 2004, s. 111 18 Misala J., Ślusarczyk B., 1999, Ocena międzynarodowej konkurencyjności czynnikowej Polski w okresie transformacji w świetle wyników badań empirycznych, [w:] Budzowski K., Wydymus S. [red.], Handel zagraniczny metody, problemy, tendencje, Materiały VII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, część I, Kraków 1999, s. 71-72. 16 12 o wymienione czynniki J.H. Dunning. Znaczenie poszczególnych czynników, siła ich oddziaływania oraz konfiguracja zmieniają się w czasie. Rozwinięty diament przewag konkurencyjnych M.E. Portera i J.H. Dunninga przedstawia rysunek 1. W modelu opracowywanym przez Światowe Forum Ekonomiczne (World Economic Forum – WEF) oraz w modelu sporządzanym przez Międzynarodowy Instytut Zarządzania Rozwojem (International Management Development Insttitute – IMD) stosowany jest zupełnie inny sposób spojrzenia na czynniki konkurencyjności. Wykorzystywane metodologie przez te instytucje są tak skonstruowane, aby można było ocenić poziom konkurencyjności danej gospodarki za pomocą jednego wskaźnika. Polegają one na połączeniu wskaźników „twardych” tj. danych statystycznych, z wskaźnikami „miękkimi” – zebranymi na podstawie badań ankietowych19. W przygotowywanych od 1997 roku przez WEF Raportach Konkurencyjności Globalnej (The Global Competitiveness Report) wyróżnia się osiem grup czynników mających wpływ na poziom konkurencyjności20: 1. finanse – poziom konkurencyjności rynków finansowych, poziom oszczędności narodowych i inwestycji, wypłacalność i stabilność głównych instytucji finansowych, zdolność kredytowa państwa oceniana przez niezależne instytucje ratingowe; 2. infrastruktura – jakość dróg, kolei, telekomunikacji, koszty transportu lotniczego, ogólne wydatki na infrastrukturę; 3. instytucje – stopień formalizacji struktur, jakość instytucji prawnych, poziom korupcji, poziom przestępczości; 4. otwartość gospodarki – stopień otwartości na współpracę, wyrażający się aktywnością handlową i inwestycyjną w skali globalnej, międzynarodowe przepływy finansowe, polityka stopy procentowej; 5. rola państwa – wielkość i struktura wydatków rządowych, deficyt budżetowy, stopa oszczędności publicznych, podatki, a także rola urzędów i regulacji; 6. siła robocza – struktura i potencjał zasobów ludzkich, wydajność i konkurencyjność rynku pracy, poziom kosztów pracy, podatki i koszty ubezpieczeń związane z zatrudnieniem pracowników, wykształcenie pracowników; 7. technologie –rozprzestrzenienie nowych technologii, zdolność gospodarki do wchłaniania nowych technologii, liczba patentów, poziom i jakość badań i rozwoju; 8. zarządzanie – jakość metod zarządzania zarówno personalnego, jak i marketingowego, system motywacji i wynagradzania, jakość zasobów ludzkich, jakość systemów wewnętrznej kontroli finansowej. Powyższy model o wiele dokładniej, niż przedstawiony wcześniej romb Portera, uwzględnia rolę środowiska makroekonomicznego i międzynarodowego w kształtowaniu 19 Piech K. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza krajów Unii Europejskiej w kontekście współczesnej roli wiedzy i innowacji [w:] Michalski T., Piech K. Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na , Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa2008, s. 73 20 Radło M.J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 10 13 konkurencyjności międzynarodowej. Jego główną zaletą jest kompleksowość podejścia do problematyki konkurencyjności. Metoda ta skupia się nie tylko na ocenie środowiska mikroekonomicznego, ale obejmuje też czynniki dotyczące zarówno strategii przedsiębiorstw, jak i czynniki zawarte w ich otoczeniu, łącznie z oceną powiązań z gospodarką światową. Trzecim z prezentowanych modeli międzynarodowej konkurencji gospodarek jest model opracowany przez IMD. Do 1999 roku w metodologii stosowano, podobnie jak w modelu WEF, osiem grup czynników: finanse, gospodarka narodowa, infrastruktura, nauka i badania, rola państwa, umiędzynarodowienie gospodarki, zarządzanie, zasoby ludzkie. Od roku 2001 IMD klasyfikuje czynniki konkurencyjności, dzieląc je na cztery grupy (tabela 2). Tabela 2. Klasyfikacja czynników konkurencyjności według modelu IMD. Wyniki gospodarcze (Economic Performance) Efektywność rządu (Government Efficiency) Efektywność biznesu Business Efficiency) Rachunek narodowy Finanse publiczne Produktywność Infrastruktura bazowa Handel międzynarodowy Polityka fiskalna Rynek pracy Infrastruktura techniczna Inwestycje zagraniczne Otoczenie instytucjonalne Kapitał finansowy Infrastruktura naukowa Zatrudnienie Prawo gospodarcze Polityka zarządzania Ochrona zdrowia Ceny Otoczenie socjalne Postawy i wartości Edukacja Infrastruktura (Infrastructure) Źródło: Rosselet-McCauley S., Methodology and Principles of Analysis, IMD World Competitiveness Yearbook, 2006, Nowy model IMD wydaje się być bardziej użyteczny niż poprzedni, gdyż elementy odpowiadające poszczególnym segmentom analizy są bardziej zbieżne z przyjętą definicją konkurencji międzynarodowej. Kolejna klasyfikacja czynników międzynarodowej konkurencyjności zawarta jest w modelu Banku Światowego. Podział, przygotowany przez Grupę Środowiska Biznesowego w Departamencie Sektora Prywatnego Banku Światowego, obejmuje pięć głównych kategorii opisujących konkurencyjność21 : 1. dynamika finansowa – poziom zadłużenia prywatnego, ocena poziomu długu publicznego, rynek kapitałowy, inflacja; 2. dynamika gospodarcza – inwestycje i wzrost produktywności, handel, konkurencyjność i struktura eksportu, polityka handlowa, rola rządu w gospodarce); 3. infrastruktura i klimat inwestycyjny – sieci informacyjne i komunikacyjne, infrastruktura fizyczna, stabilność społeczno-polityczna; 4. ogólna sytuacja gospodarcza – ocena wysokości PNB per capita i jego dystrybucję; 5. zasoby ludzkie – kapitał ludzki, kapitał intelektualny. Model Banku Światowego (BŚ) okazuje się mało przejrzysty, obejmuje on prawie wszystkie elementy zawarte w definicji konkurencyjności, ale są one nieco pomieszane. Opis pozycji konkurencyjnej zawarty jest w ocenie ogólnej sytuacji gospodarczej, ale również 21 Radło J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar [w:]Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 83 14 ocenie dynamiki gospodarczej odnośnie wielkości i struktury eksportu. Ocena strategii przedsiębiorstw zawarta jest w części dotyczącej dynamiki gospodarczej, między innymi w zakresie inwestycji i produktywności. Środowisko zaś jest oceniane w trzech punktach dynamiki gospodarczej, jak również w częściach dotyczących infrastruktury i zasobów ludzkich. Kolejną propozycją klasyfikacji czynników konkurencyjności jest model zaproponowany przez W. Bieńkowskiego. Autor w analizach dokonał rozdzielenia czynników wpływających na pozycję i zdolność konkurencyjną gospodarki. Pozycja konkurencyjna kraju odzwierciedlana jest przez takie wskaźniki, jak udział w handlu światowym, stan bilansu obrotów z zagranicą oraz zmiany terms of trade. Natomiast o poziomie zdolności konkurencyjnej gospodarki decyduje pięć grup czynników22: 1. efektywność wykorzystania zasobów produkcyjnych – wydajność pracy, materiałochłonność i energochłonność produkcji; 2. międzynarodowe otoczenie ekonomiczne – otwartość gospodarki i jej zaangażowanie w handel międzynarodowy. 3. polityka ekonomiczna rządu – polityka makroekonomiczna, polityka konkurencji, zagraniczna polityka ekonomiczna (w tym polityka handlowa), polityka kursu walutowego i regulacje w zakresie przepływu kapitału i inwestycji zagranicznych; 4. system społeczno-ekonomiczny – zespół wartości, celów i zasad funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego; 5. wielkość i struktura zasobów produkcyjnych – wielkość zasobów naturalnych, poziom infrastruktury ekonomicznej, zasoby siły roboczej, zasoby kapitałowe, zasoby i poziom technologii; Ostatnim opisywanym w tym rozdziale modelem klasyfikacji czynników konkurencyjności jest model Irlandzki przyjęty przez Narodową Radę Konkurencyjności. Podstawowymi elementami są czynniki związane ze środowiskiem funkcjonowania przedsiębiorstw, w tym w szczególności z zasobami, a także środowiskiem regulacyjnym. Model wyróżnia osiem grup czynników23: 1. infrastruktura – transport drogowy, kolejowy, lotniczy; 2. konkurencja i regulacje – poziom wolności ekonomicznej, regulacje dotyczące swobody konkurencji, regulacje dotyczące rynku pracy, towarów itp.; 3. koszty – koszty pracy, rynki finansowe i inwestycje (transport i komunikacja), energia, nieruchomości i budownictwo, poziom cen); 4. ludzie – poziom edukacji, zachęty do pracy, rynek pracy; 5. nauka i technologia – poziom jakości, wydatki na badania i rozwój rządowe i prywatne, wzrost rynku IT; 22 Radło J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar [w:]Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 84 23 Radło J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki… s. 85 15 partnerstwo społeczne – ogólny poziom dochodu narodowego i jego dystrybucja, poziom zatrudnienia i bezrobocia, zdrowie i równość społeczna oraz przestępczość i problemy społeczne; 7. środowisko ekonomiczne – środowisko biznesowe, handel i bezpośrednie inwestycje zagraniczne, finanse publiczne; 8. telekomunikacja i e-biznes – infrastruktura telekomunikacyjna i e-biznesowa, koszty usług telekomunikacyjnych i e-biznesowych. Analiza zdolności konkurencyjnej w opisanych modelach dokonywana jest na podstawie różnorodnie klasyfikowanych czynników związanych zarówno z oceną strategii przedsiębiorstw, jak i oceną środowiska ich funkcjonowania. Ocenie strategii przedsiębiorstw poświęca się jednak o wiele mniej uwagi niż ocenie ich otoczenia. Świadomość znaczenia oceny działania przedsiębiorstw jest jednak bardzo znacząca, gdyż w każdej gospodarce rynkowej o ofercie towarów i usług ostatecznie zawsze decydują przedsiębiorstwa. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki jest zjawiskiem dynamicznym i wielopłaszczyznowym, kształtowanym przez zespół wielu różnorodnych czynników. Cechą wszystkich wymienionych definicji konkurencyjności i zestawów czynników je kształtujących jest to, iż z jednej strony ich autorzy skupiają się na ocenie wyników gospodarczych, dokonywanej na podstawie porównań międzynarodowych, z drugiej zaś analizują źródła osiągniętej pozycji gospodarczej. W większości analiz konkurencyjności zakłada się, iż gospodarka jest otwarta i wystawiona na działanie konkurencji międzynarodowej, a źródłem konkurencyjności są nie czynniki związane z polityką protekcjonistyczną państwa, ale z doskonaleniem szeroko rozumianych zasobów i tego co decyduje o efektywności ich wykorzystania. 6. 1.3. Wybrane metody pomiaru konkurencyjności W badaniach nad konkurencyjnością mamy do czynienia z wielością definicji i metodologii oceny skali zjawiska, brak jest jednak ogólnie przyjętej reguły doboru zmiennych objaśniających i objaśnianych. W literaturze nie występują jednoznaczne definicje precyzujące, jaką miarą należałby się posługiwać w celu oszacowania poziomu konkurencyjności danej gospodarki w badanym okresie. Kwestie konkurencyjności międzynarodowej są ważne nie tylko dla Unii Europejskiej, ale dla wszystkich krajów. Tabela 2 przedstawia podział miar międzynarodowej konkurencyjności w zależności od przyjętych kryteriów. Ze względu na czas, rozróżniamy konkurencyjność gospodarki w ujęciu statycznym (pozycja konkurencyjna) oraz konkurencyjność w ujęciu dynamicznym (zdolność konkurencyjna). Termin pozycja konkurencyjna odnosi się do miejsca zajmowanego przez kraj w gospodarce światowej, między innymi w handlu towarami i usługami oraz na rynku technologicznym, finansowym i praw majątkowych, które znajduje odzwierciedlenie w poziomie dobrobytu mieszkańców. W dużej mierze określa strukturalne podstawy korzyści, 16 jakie kraj może odnieść z udziału w gospodarce światowej24. Zdolność konkurencyjną kraju określają czynniki, które decydują o tym, czy podmiot jest w stanie sprostać wyzwaniom i zagrożeniom oraz elastycznie dostosować się do nowych warunków w taki sposób, aby zwiększyć uzyskiwane z tego tytułu korzyści. Odnosi się więc nie do aktualnie uzyskiwanych korzyści, ale do perspektyw dostosowywania systemu i polityki do konkurencji międzynarodowej w sposób, który zapewni zwiększenie tych korzyści w stopniu względnie większym niż ma to prawdopodobieństwo mieć miejsce w innych krajach o kluczowym znaczeniu w gospodarce światowej25. Wzrost zdolność konkurencyjnej, aby miał charakter względnie trwały, musi pociągnąć za sobą zmiany w pozycji konkurencyjnej kraju. Zmiana taka wiąże się z czynnikami decydującymi o inwestycjach, podstępnie technologicznym, innowacyjności, wydajności czynników produkcji, jakości zarządzania, przedsiębiorczości. Odnosząc się do sposobu mierzenia międzynarodowej konkurencyjności wyróżnia się mierniki typu ex post, które są konstruowane i obliczane w odniesieniu do przeszłości oraz ex ante – wykorzystywane do określenia potencjału konkurencyjności w przyszłości. Tabela 3. Kryteria podziału miar międzynarodowej konkurencyjności KRYTERIUM RODZAJ MIARY Czasowe miary statyczne i dynamiczne Sposobu mierzenia mierniki typu ex post i ex ante Etapu procesu konkurowania miary wynikowe, czynnikowe Wymiaru konkurencyjności miary pozycji konkurencyjnej i zdolności konkurencyjnej (+ pomiar czynników konkurencyjności) Obszaru konkurowania na rynkach towarów, na rynkach czynników Obszaru konkurencyjności ogólna, cenowo-kosztowa, pozacenowa, zewnętrzna Źródło: opracowanie własne na podstawie: Latoszek E., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 46-53. Ze względu na kryterium etapu procesu konkurowania wyróżnia się mierniki wynikowe i czynnikowe. Miary wynikowe pozwalają określić, w jaki sposób wymiana z zagranicą kształtowała się w przeszłości oraz ocenić względną efektywność eksportu poszczególnych produktów. Do miar wynikowych zaliczyć można wskaźniki kosztów zasobów krajowych, wskaźniki pokrycia importem, wskaźniki ujawnionej przewagi konkurencyjnej, wskaźniki dotyczące udziału gospodarki w obrotach handlu światowego26. Wymienione wskaźniki 24 Weresa M. prof.. dr hab., Definicja, determinanty oraz sposoby pomiaru konkurencyjności krajów [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 102 25 Bossak J. Konkurencyjność gospodarki Polski a proces integracji europejskiej i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy [w:] Michalski T., Piech K. Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy, Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa2008, s. 573 26 Latoszek E. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 46 17 odnoszą się do rezultatów osiąganych przez dana gospodarkę, w tym osiągniętego udziału w handlu światowym, zarówno w wymiarze jakościowym jak i ilościowym. Skupiają się one na ocenie osiągniętej przez dane państwo pozycji konkurencyjnej. Zmiana tej pozycji następuje, gdy zmieniają się warunki udziału danej gospodarki w handlu światowym. Wadą tych miar jest to, iż nie są wystarczające, jako metody oceny źródeł konkurencyjności gospodarki jako całości, gdyż koncentrują się przede wszystkim na wynikach gospodarczych, mówiąc niewiele o ich przyczynach. W przeciwieństwie do miar wynikowych miary czynnikowe skupiają się na ocenie źródeł konkurencyjności gospodarki, które wpływają na przyszłą pozycję konkurencyjną, w tym m.in. wielkość i strukturę zasobów produkcji czy efektywność ich wykorzystania. Miary te oceniają zdolność gospodarki kraju do sprostania konkurencji międzynarodowej, czyli jej zdolność konkurencyjną. Do miar czynnikowych należą poziom inwestycji materialnych i niematerialnych (w tym na badania i rozwój), poziom wykształcenia i kwalifikacji zatrudnionych, stan infrastruktury technicznej, stan i jakość funkcjonowania rynków27. Takie podejście umożliwia ocenę czynników, które decydują o przyszłej pozycji konkurencyjnej państwa. Niemniej zastosowanie tego podejścia bez uzupełnienia go o ocenę osiągniętej pozycji konkurencyjnej może prowadzić do przyjęcia błędnych założeń co do zestawu czynników konkurencyjności, gdyż ten zmienia się wraz z osiąganą przez daną gospodarkę pozycją konkurencyjną. Według kryterium wymiaru konkurencyjności wyodrębnia się miary pozycji konkurencyjnej i zdolności konkurencyjnej. Ocena konkurencyjności międzynarodowej gospodarki polega, w pierwszym rzędzie, na określeniu jej pozycji konkurencyjnej. Pozycja konkurencyjna kraju to przede wszystkim28: 1. potencjał ekonomiczny i udział w światowej gospodarce, 2. miejsce w międzynarodowym podziale pracy, 3. stopień zależności od międzynarodowego rynku, 4. struktura i charakter zaangażowania kraju w gospodarce światowej, 5. sieć międzynarodowych powiazań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, 6. tendencje w kształtowaniu się terms od trade. Pozycja bierze pod uwagę udział w całej gospodarce światowej, w obrocie międzynarodowym oraz całość powiązań biznesowych podmiotu. Jest to, więc pojęcie szerokie, uwzględniające powiązania handlowe, technologiczne, finansowe oraz udział w ugrupowaniach integracyjnych. Na pozycję konkurencyjną kraju wpływ mają: stan jego równowagi ekonomicznej, poziom inflacji i bezrobocia, kierunki zmian w systemie finansów publicznych, poziom zadłużenia międzynarodowego i rezerw walutowych oraz tendencje zmian kursów walut29. Najbardziej syntetyczną miara tej pozycji jest udział w światowym produkcie brutto mierzony siłą nabywczą pieniądza (ang. purchasing power parny - PPP) oraz poziom rozwoju gospodarczego mierzony dochodem realnym per capita według PPP. 27 Latoszek E. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, s. 47 28 Bossak J. Konkurencyjność gospodarki Polski…, op. cit. s. 576 29 Latoszek E. Międzynarodowa konkurencyjność…, op. cit. s. 47 18 Ważnym czynnikiem przy określaniu pozycji konkurencyjnej gospodarki jest również stopień jej otwarcia. Do oceny tego czynnika stosuje się zwykle stosunek obrotów gospodarczych z zagranicą do wielkości PKB. Relacja ta wskazuje na stopień zależności danej gospodarki od wymiany z zagranicą. Kategoria międzynarodowej zdolności konkurencyjnej kraju ma jednoznacznie podmiotowy charakter. Odnosi się do zdolności podmiotu do efektywnych i innowacyjnych działań w niepewnej przyszłości zmieniających się preferencji klientów i w obliczu reakcji konkurentów. Pojęcie zdolności konkurencyjnej kraju ściśle wiąże się z oceną: perspektyw postępu technicznego, jakości instytucji państwa, jakością zarządzania w przedsiębiorstwa oraz tendencjami związanymi z rozwojem kapitału ludzkiego30. Ocena zdolności konkurencyjnej kraju jest więc równoznaczna z oceną perspektyw rozwoju w przyszłych, zmieniających się warunkach, na tle konkurentów. Przyjmując za punkt wyjścia kryterium obszaru konkurowania wyróżnia się konkurowanie na rynkach towarów oraz konkurowanie na rynkach czynników. Miary związane z przepływem towarów są jedną z podstawowych miar sukcesu osiągniętego w handlu międzynarodowym31. Wskaźniki związane z przepływem towarów mierzą korzyści czerpane z handlu międzynarodowego oraz sukces rynkowy danego kraju. Wyróżnić można mierniki oparte o relacje cen w eksporcie i imporcie (cenowe term of trade), ilość dóbr eksportowanych i importowanych (ilościowe term of trade), wskaźniki wolumenu eksportu i importu (RCA, model CMS). Brak jest niestety wskaźników pozwalających badać łączne zmiany produktywności i wolumenu eksportu i importu. Mierniki związane z przepływem czynników produkcji umożliwiają oszacowanie międzynarodowych przepływów siły roboczej oraz przepływów kapitału32. Ostatnim wymienionym w tabeli 3 kryterium jest obszar konkurencyjności, który dzieli się na ogólny, cenowo-kosztowy, pozacenowy i zewnętrzny. Miary cenowo-kosztowe opierają się na koncepcji konkurencji cenowej, czyli umiejętności oferowania takiego samego dobra jak konkurenci, ale po niższej cenie. Konkurencyjność kosztowa jest zazwyczaj oceniana na podstawie tendencji zachodzących w kształtowaniu się jednostkowych kosztów pracy, natomiast konkurencyjność cenowa poprzez analizę zmian realnego efektywnego kursu walutowego. Realny efektywny kurs walutowy oparty zazwyczaj o szeroką miarę cen (inflacja mierzona na podstawie wskaźników HICP, CPI, deflator PKB)33, lub jednostkowe koszty pracy jest najbardziej obiektywnym miernikiem konkurencyjności cenowej krajowych producentów. Pozacenowe czynniki konkurencyjności możemy podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwsza wpływająca na innowacyjność gospodarki i poziom 30 Bossak J. Konkurencyjność gospodarki Polski…, op. cit. s. 597 Czajkowski Z. Próba wyboru najbardziej adekwatnych czynników konkurencyjności do oceny konkurencyjności gospodarki Polski i wybranych krajów OECD [w:] Bieńkowski W. i.in. Konkurencyjność Polski na tle zmian gospodarczych w krajach OECD, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2010, s. 45 32 Czajkowski Z. Próba wyboru najbardziej…,op. cit. s. 55 33 Białowąs T. Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów członkowskich Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym w latach 1995-2010 [w:] P. Misztal, W. Rakowski [red.] Przyszłość integracji europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2012, s. 127. 31 19 technologicznego zaawansowania produktów, oceniania jest najczęściej na podstawie poziomu nakładów na B+R, liczby patentów, poziomu wykształcenia społeczeństwa oraz syntetycznych wskaźników innowacyjności. Druga grupa czynników to prawnoinstytucjonalne oraz logistyczne i infrastrukturalne warunki dla rozwoju przedsiębiorczości, do analizy tych czynników stosuje się rankingi wolności gospodarczej i konkurencyjności oraz wykorzystuje dane publikowane przez Bank Światowy34.Zewnętrzna konkurencyjność kraju może być mierzona zmianami udziału rynkowego w światowym eksporcie towarów i usług oraz analizę dynamiki wzrostu tego eksportu. Kryterium obszaru konkurencyjności szczegółowo zostało przedstawione w tabeli 3. Tabela 4. Podstawowe obszary i mierniki konkurencyjności 1) Konkurencyjność ogólna wzrost realnego PKB per capita wzrost wydajności pracy wzrost łącznej produktywności czynników produkcji 2) Konkurencyjność cenowo-kosztowa zmiany realnego efektywnego kursu walutowego zmiany jednostkowych kosztów pracy poziom nakładów na B+R poziom wykształcenia społeczeństwa liczba patentów triadowych 3) Konkurencyjność pozacenowa syntetyczny indeks innowacyjności indeks wolności gospodarczej indeks wydajności logistycznej zmiany udziału rynkowego w światowym eksporcie 4) Konkurencyjność zewnętrzna dynamika wzrostu eksportu indeks ujawnionej przewagi komparatywnej Źródło: Białowąs T. , Zróżnicowanie konkurencyjności.., op. cit. s. 127. Podsumowując w systematyce miar konkurencyjności gospodarek najczęściej stosowany jest podział na miary wynikowe oraz czynnikowe. Mary wynikowe pozwalają na ocenę kształtowania się różnych cech wymiany z zagranicą w przeszłości, nie dając oceny przyczyn takiego, a nie innego stanu ukształtowania się konkurencyjności danej gospodarki. Mary czynnikowe natomiast umożliwiają formułowanie wniosków o stanie i możliwych zmianach potencjału oraz efektywności danej gospodarki. Z punktu widzenia przydatności w porównaniach międzynarodowych miary konkurencyjności powinny posiadać pewne cechy. Przede wszystkim istotne jest czy dana miara daje się określić wyłącznie na poziomie sektora, czy też możliwa jest jej agregacja do poziomu gospodarki narodowej. Dobra miara pozwala określić konkurencyjność kraju lub branży w danym momencie oraz jej zmiany w czasie. 34 Białowąs T. Zróżnicowanie konkurencyjności…,op. cit. s. 128. 20 ROZDZIAŁ II ANALIZA MIĘDZYNARODOWEJ POZYCJI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH 2004-2014 2.1. Tendencje zmian PKB per capita Stale rosnące dysproporcje pomiędzy różnymi uczestnikami globalnej gospodarki zmuszają do analizy czynników, które decydują o tym, ze część z nich w większym stopniu korzysta z liberalizacji handlowej i finansowej, prywatyzacji, deregulacji rynków oraz koncentracji organizacyjnej i kapitałowej35. Rozbieżności rozwojowe występują pomiędzy krajami rozwiniętymi i krajami rozwijającymi się. Dysproporcje w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego można zaobserwować także wśród państw członkowskich UE. Rozbieżność dochodową pomiędzy krajami Unii Europejskiej przedstawiono na podstawie wartości PKB per capita według PPS (ang. PPS - Purchasing Power Standards parytet siły nabywczej). Wskaźnik PKB per capita (ang. GDP –per capita) jest miernikiem aktywności ekonomicznej. Powstaje poprzez podzielenie PKB danego państwa przez liczbę jego mieszkańców. PKB jest wartością wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych w danym kraju, w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku).36Parytet siły nabywczej opiera się na teorii jednej ceny, polegającej na tym, że za określoną liczbę jednostek danej waluty można kupić w każdym kraju, w tym samym czasie, tyle samo dóbr. Kurs waluty danego kraju przeliczany jest według siły nabywczej.37 Rozwiązanie to umożliwia porównywanie międzynarodowych PKB. W tabeli 5 przedstawiono relacje wartości PKB per capita według PPS w poszczególnych krajach względem średniej unijnej (UE-27 krajów = 100). Jeżeli indeks jest większy od 100 oznacza to, że poziom PKB na mieszkańca jest większy od średniej unijnej. Jeżeli indeks jest mniejszy od 100 oznacza to, że poziom PKB na mieszkańca tego kraju jest mniejszy od średniej dla UE38. W poddanym analizie okresie 2004-2013 państwem, które generowało najwyższy Produkt Krajowy Brutto per capita był Luksemburg (tabela 5). Kraj ten przez cały badany okres osiągał najwyższy poziom PKB, znacznie wyższy niż pozostałe gospodarki UE. Holandia oraz Irlandia to państwa, które w 2013 roku zajmowały kolejno 2 i 3 pozycję w rankingu. W obu tych przypadkach relacja PKB per capita do średniej unijnej pomiędzy latami 2004 i 2013 pogorszyła się. W przypadku Irlandii zaobserwować można dużą negatywną zmianę (silny wpływ kryzysu gospodarczego z ostatnich lat), natomiast w przypadku Holandii wartość PKB per capita obniżyła się nieznacznie. Państwa takie jak Austria, Szwecja, Czechy oraz Belgia w analizowanym okresie utrzymywały stosunkowo podobny poziom Produktu 35 Kosztowniak A., P., Problemy rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się na tle uwarunkowań procesu globalizacji,[w:] Noga M., Stawicka M. K. [red.], Globalizacja a konkurencyjność w gospodarce światowej, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 45 36 www.ec.europa.eu/[dostęp: 26.05.2015] 37 Ibidem. 38 Ibidem. 21 Krajowego Brutto na mieszkańca w relacji do średniej unijnej. Austria, mimo fluktuacji uzyskała w roku 2013 taki sam wynik, jak w roku 2004. Szwecja Dania oraz Belgia odnotowały niewielki spadek wskaźnika. Odnosząc się do wyników uzyskanych przez Wielką Brytanię należy zauważyć dużą negatywną różnicę w PKB per capita (w relacji do średniej UE-28). W roku 2004 w Wielkiej Brytanii relacja PKB per capita względem przeciętnych wartości w UE była wyższa w porównaniu z rokiem 2013,. Niemcy oraz Finlandia w roku 2004 uzyskały zbliżony do siebie stosunek PKB per capita względem średniej dla UE-28 (odpowiednio 116 i 117 pkt). Niemcy w ciągu kolejnych lat utrzymywały podobny poziom wskaźnika, nie mniej jednak w roku 2013 wskaźnik ten znacznie się poprawił w porównaniu z rokiem bazowym 2004. Natomiast Finlandia generowała w 2013 r. niższą relację PKB per capita względem przeciętnych wartości odnotowanych dla UE-28. Tabela 5. PKB per capita według parytetu siły nabywczej w latach 2004–2014 w UE (średnia dla UE-28 = 100) a1 R2 Oszacowane Pozycja kraju parametry według PKB per EU28 100 100 100 100 100 100 strukturalne capita liniowej f. trendu* 1 1 Luksemburg 246 257 256 254 264 257 1,7212 48,9% 3 2 Holandia 133 135 139 135 132 131 -0,1818 5,2% 2 3 Irlandia 143 146 132 129 130 130 -2,1818 66,8% 5 4 Austria 128 125 124 126 129 128 0,3273 24,8% 4 5 Szwecja 129 125 127 126 126 127 -0,0242 0,2% 6 6 Dania 125 124 123 126 125 124 0,1636 13,1% 10 7 Niemcy 116 115 116 119 123 122 0,8848 70,2% 8 8 Belgia 121 117 115 120 120 119 0,1273 3,2% 9 9 Finlandia 117 115 120 115 115 113 -0,2788 19,1% 7 10 W. Brytania 125 123 114 108 107 109 -2,3455 88,6% 11 11 Francja 110 108 106 108 107 107 -0,2606 37,6% 12 12 Włochy 108 106 106 104 101 99 -0,8606 89,3% 13 13 Hiszpania 100 103 102 98 94 94 -0,9636 65,5% 14 14 Cypr 97 99 105 102 93 89 -0,7455 20,1% 17 15 Malta 81 79 81 86 84 86 0,7152 59,9% 16 16 Słowenia 86 86 89 83 82 82 -0,5758 55,9% 18 17 Czechy 79 81 82 81 82 82 0,2606 27,9% 19 18 Portugalia 77 80 79 81 76 79 -0,0727 1,8% 21 19 Słowacja 57 63 71 73 74 75 1,9879 90,0% 15 20 Grecja 95 93 93 87 74 73 -2,4727 74,0% 23 21 Estonia 55 64 68 63 71 73 1,4242 61,5% 24 22 Litwa 50 56 63 60 69 73 2,1515 84,1% 25 23 Polska 49 50 55 62 66 67 2,2727 97,2% 20 24 Węgry 62 62 63 65 65 66 0,5152 82,6% 26 25 Łotwa 48 55 60 53 60 64 1,1455 49,0% 22 26 Chorwacja 57 58 64 59 61 61 0,3576 25,8% 27 27 Rumunia 34 38 48 50 53 55 2,4545 94,4% 28 28 Bułgaria 34 37 43 43 45 45 1,2545 87,2% *trend liczony na podstawie PKB per capita według parytetu siły nabywczej w latach 2004 – 2014; a1 – współczynnik kierunkowy liniowej funkcji trendu, R2 – współczynnik determinacji. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp:22.05.2015] 2004 2013 Kraj 2004 2006 2008 2010 2012 2013 Kolejna grupa państw, które w 2004 r. osiągnęły zbliżony do siebie wynik to Francja, Włochy oraz Hiszpania. W przypadku tych państw wysokość PKB per capita (w relacji do 22 średniej UE) w od roku 2005 cechuje tendencja spadkowa, w związku z czym, wyniki tych państw z 2013 r. w zakresie analizowanego wskaźnika są niższe niż w roku 2004. Cypr oraz Grecja generowały również podobny poziom PKB per capita w badanym okresie. Tendencja spadkowa wskaźnika była widoczna w przypadku obydwu państwa. Nie mniej jednak, należy zauważyć, że w przypadku Grecji negatywne zmiany były zdecydowanie większe oraz szybsze, szczególnie w okresie globalnego kryzysu finansowego. Kolejną grupę państw, których wysokość PKB per capita w roku 2004 była podobna, stanowią Malta oraz Słowenia. Analizując wyniki osiągane przez te kraje widoczna jest znaczna rozbieżność w tendencji PKB per capita tych państw w kolejnych latach. W przypadku Malty wskaźnik w roku 2013 wzrósł w stosunku do roku bazowego, natomiast w przypadku Słowenii znacznie się obniżył. Oba te kraje, w zasadzie przez cały okres (z wyjątkiem Cypru w latach 2007-2010) generowały niższą wartość PKB na mieszkańca. Warto zwrócić uwagę, że krajami które generowały niższy poziom PKB na mieszkańca, niż przeciętnie w UE, są przede wszystkim tzw. nowe kraje członkowskie, przyjęte do ugrupowania po 2004 roku. Są to głównie kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Wśród nich najwyższy wynik w 2004 roku osiągnęły Węgry (62%), Słowacja(57%). Kolejno zaś: Chorwacja (55%), Estonia (50%), Litwa (49%), Polska (48%), Łotwa (43%) oraz Rumunia oraz Bułgaria (po 34%). Pozostałe nowe państwa członkowskie osiągnęły zdecydowanie wyższe wyniki od przedstawionych państw, ale były one niższe niż średnia unijna. Do grupy tej należał Cypr, który osiągnął najwyższy wynik wśród nowych państw członkowskich (97%), a także Słowenia (87%), Malta (81%) oraz Czechy (79%). PKB per capita Węgier w analizowanym okresie przyjął trend wzrostowy, dzięki czemu kraj ten uzyskał zdecydowanie lepszy wynik w roku 2013. Słowacja oraz Estonia w roku bazowym wykazywały podobną lukę PKB. Państwa te w badanym okresie znacznie się rozwinęły, ponieważ do 2013 odrobiły ok. 20 pkt. proc. wartości analizowanego wskaźnika. Lukę Produktu Krajowego Brutto per capita Polski w 2004 roku można porównać z wynikami Litwy oraz Łotwy. W roku 2004 państwa te miały zbliżoną wysokość wskaźnika, w poddanym badaniu okresie utrzymywały tendencję wzrostową, dzięki temu w roku 2013 poziom PKB per capita był zdecydowanie wyższy. Poprawiła się także jego relacja do średniej UE-28. Rumunia oraz Bułgaria w roku bazowym osiągnęły najniższy wskaźnik PKB per capita, uległ on jednak znacznej poprawie w analizowanym okresie. Grupa państw (w tym Polska), które w roku 2004 wypracowały najniższe wartości Produktu Krajowego Brutto per capita, w okresie 2004-2013 charakteryzowała się najczęściej pozytywną zmianą tego wskaźnika. Należy uznać, że w większości przypadków akcesja do Unii Europejskiej przyczyniła się do poprawy sytuacji tych państw. Według oszacowanych parametrów strukturalnych liniowej funkcji trendu, grupę krajów o najwyżej dynamice domykania luki dochodowej tworzyły: Malta, Czechy, Słowacja, Estonia, Litwa, Polska, Węgry, Łotwa, Chorwacja, Rumunia oraz Bułgaria. Pozostali nowi członkowie Wspólnoty – Cypr, Słowenia oraz Grecja odnotowały stratę względem średniej PKB per capita UE. Trend spadkowy utrzymywał się również w przypadku innych (tzw. „starych”) państw członkowskich Unii. Spadek relacji PKB per capita względem średniej UE wystąpił w Holandii, Irlandii, Szwecji, Finlandii, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoszech oraz Hiszpanii. 23 Dodatnia wartość parametru została osiągnięta przez Luksemburg, Austrię, Danię, Belgię oraz Niemcy. Współczynnik determinacji świadczący o stabilnym przebiegu zmian w przypadku nowych państw członkowskich osiągnął niski (poniżej 50%) poziom w krajach takich jak Cypr (20,1%), Chorwacja (25,8%), Czechy (27,9%) oraz Łotwa (49%). Wysokość generowanego PKB per capita tych państwa charakteryzowała się znacznymi fluktuacjami. Pozostałe nowe państwa członkowskie uzyskały zdecydowanie wyższe wartości tego współczynnika. Nie mniej jednak, na tle Słowenii (55,9%), Malty (59,9%), Estonii (61,5%), Grecji (74%), Węgier (82,6%), Litwy (84,1%), Bułgarii (87,2%) znacznie wyróżniły się Słowacja (90%), Rumunia (94%) i przede wszystkim Polska (97,2%), która uzyskała najwyższy współczynnik determinacji, świadczący o ustabilizowanym kierunku domykania luki. Miejsce kraju zależy nie tylko od oceny jego poziomu dochodu per capita i tendencji zmian, ale także od względnego potencjału gospodarczego poszczególnych gospodarek. W tabeli 6 przedstawiono dane dotyczące PKB krajów UE-27 (według nominalnych kursów walutowych oraz według parytetu siły nabywczej pieniądza). Państwami, które od ponad dekady zajmują czołowe miejsca w rankingach dotyczących wysokości PKB są Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Hiszpania oraz Holandia. W przypadku tych krajów pozycja w porównywanych latach 2004 i 2014 nie uległa zmianie. Na tle państw UE zdecydowanie wyróżniają się Niemcy, które jako lider w rankingu uzyskały najwyższy poziom Produktu Krajowego Brutto. Miejsca zajęte przez Wielką Brytanię, Francję oraz Włochy świadczyły o wysokim poziomie PKB, aczkolwiek jego wysokość zmniejsza się wraz z zajmowaną pozycją w rankingu. Hiszpania utrzymuje stałą 5 pozycję w rankingu, choć w porównaniu ze wspomnianymi uprzednio krajami poziom generowanego przez nią PKB jest zdecydowanie niższy. Do państw które osiągnęły wyższą pozycję w rankingu należą Belgia, Austria, Węgry, Chorwacja, Słowenia, Cypr, a także Grecja, która jako jedyny kraj wygenerowała w roku 2014 PKB niższe niż w roku 2004. Pomimo wzrostu wysokości PKB państwa takie jak Finlandia, Irlandia, Rumunia, Luksemburg, Bułgaria, Łotwa, Estonia, a także Polska zanotowały spadek miejsca w rankingu. Pozostałe kraje, czyli Dania, Portugalia, Czechy, Słowacja, Litwa oraz Malta utrzymały w roku 2014 pozycję z roku 2004. Analizując zmianę wartości Produktu Krajowego Brutto Polski pomiędzy latami 2004 i 2014, należy zwrócić uwagę na wzrost wartości tego wskaźnika. Ponownie powodów poprawy należy doszukiwać się w wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej oraz związanymi z tym możliwościami korzystania z Funduszy Europejskich, które stały się dla wielu przedsiębiorców podstawowym źródłem realizacji zamierzeń biznesowych, co wpłynęło pozytywnie na całą polską gospodarkę. 24 Tabela 6. PKB największych gospodarek według kursów nominalnych i PPP w 2014 roku w mld euro 2004 2014 PKB wg kursu PKB wg kursu miejsce wg kursu Pozycja kraju wg nominalnego w mld nominalnego w mdl nominalnego kursu nominalnego euro euro EU-28 11015,6 13920,5 2267,6 1 2903,8 1 Niemcy 1849,5 2 2222,3 2 W. Brytania 1710,8 3 2132,5 3 Francja 1443,1 4 1616,3 4 Włochy 861,4 5 1058,5 5 Hiszpania 520,3 6 655,4 6 Holandia 317,0 7 429,5 7 Szwecja 298,4 8 402,0 9 Belgia 241,5 9 328,9 10 Austria 204,8 10 413,1 8 Polska 202,3 11 257,4 11 Dania 193,0 12 179,1 14 Grecja 158,5 13 204,0 12 Finlandia 155,5 14 185,5 13 Irlandia 152,4 15 173,0 15 Portugalia 95,8 16 154,9 16 Czechy 83,1 17 103,3 18 Węgry 61,4 18 150,1 17 Rumunia 34,8 19 75,2 19 Słowacja 33,5 20 43,1 21 Chorwacja 27,8 21 37,3 23 Słowenia 27,5 22 46,5 20 Luksemburg 21,0 23 42,0 22 Bułgaria 18,2 24 36,3 24 Litwa 13,9 25 17,5 27 Cypr 11,8 26 25,1 25 Łotwa 9,8 27 19,5 26 Estonia 4,9 28 8,0 28 Malta Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: 22.05.2015] Doświadczenia pozostałych państw regionu pokazują, że samo przyjęcie unijnego porządku prawnego (acquis communautaire), dostęp do rynku wewnętrznego czy unijnych funduszy nie są gwarancją trwałego rozwoju. Polskie doświadczenia są dowodem na to, że podstawą sukcesu członkostwa w UE jest nie tylko rozsądna polityka gospodarcza, ale również stabilność polityczna. Z samej analizy wskaźników gospodarczych wynika, jak bardzo dzisiejsza Polska różni się od tej sprzed unijnej integracji oraz jak bardzo na niej skorzystała. Ocena 10 lat członkostwa jest też właściwym momentem, żeby porównać się z krajami, które przystępowały do UE w tym samym czasie. 25 49% 49% PL SK 50% 40% 27% 30% 20% 9% 11% 33% 33% 34% EE LV BG 37% 38% RO LT 28% 14% 10% 0% HU UE-27 SI UE-9 CZ Wykres 2. Skumulowana zmiana PKB realnego w wybranych krajach UE w latach 2004 -2013 (2003 = 100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: 22.05.2015] W latach 2004-2013 Polska, obok Słowacji, osiągnęła największy skumulowany wzrost PKB wśród państw członkowskich naszego regionu oraz w UE. Obie gospodarki w przeciągu dekady urosły o prawie połowę (dokładnie o 48,7%). Pozostałe państwa Europy Środkowo-Wschodniej rozwijały się wolniej – ze średnim wzrostem gospodarczym na poziomie 27%. Warto też podkreślić, że wszyscy nowi członkowie UE (z wyjątkiem Węgier) cieszyli się z większego wzrostu gospodarczego niż stare kraje Unii, których średni wzrost osiągnął 11% w całym opisywanym okresie, co świadczy o konwergencji dochodowej i powolnym wyrównywaniu się poziomu zamożności oraz rozwoju gospodarek. Tendencje zmian PKB per capita wszystkich członków Unii Europejskiej pokazują, że większość nowych państw członkowskich w okresie 2004-2014 odnotowała wzrost wartości PKB per capita. Natomiast zmiany wartości tego wskaźnika wśród starych krajów UE charakteryzowały się znacznymi fluktuacjami, które najczęściej prowadziły do spowolnienia poprawy relacji PKB per capita danego kraju w stosunku do średniej unijnej. Polska wyróżnia się na tle obydwu grup (nowych i starych) członków Wspólnoty. Zmiany wartości PKB per capita Polski w analizowanym okresie uległy znacznej poprawie. Świadczyłoby to o stopniowej poprawie pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki w przestrzeni UE. Skala zmian nie jest jednak zadowalająca – w ciągu 10 lat udało się Polsce awansować tylko o dwie pozycje rankingowe. 26 2.2. Zmiany pozycji konkurencyjnej Polski w świetle międzynarodowych rankingów Zmiany w pozycji konkurencyjnej gospodarki Polski zaprezentowano w oparciu o analizę dwóch międzynarodowych rankingów konkurencyjności, opracowywanych przez IMD oraz WEF. Analiza ta nie wyczerpuje w pełni tematu konkurencyjności gospodarki Polski, aczkolwiek pozwala dostrzec charakterystyczne tendencje i zależności. Wyniki badań konkurencyjności Polskiej gospodarki przeprowadzone przez IMD oraz WEF pozwalają stwierdzić, że pozycja i konkurencyjność Polski na arenie międzynarodowej była i jest relatywnie niska (tabela 7). Tabela 7. Pozycja Polski w badaniach konkurencyjności prowadzonych przez World Economic Forum (WEF) oraz International Management Development Insttitute (IMD) w latach 2004-2014 IMD/WCY WEF/GCI Liczba Liczba ROK Miejsce Miejsce Wskaźnik badanych Wskaźnik badanych Polski Polski krajów krajów 57 42,0 60 60 3,98 104 2004 58 40,0 61 48 4,30 125 2006 44 48,0 55 53 4,28 134 2008 32 64,5 58 39 4,51 139 2010 34 64,2 59 41 4,46 144 2012 36 61,8 60 43 4,48 144 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GCI – Global Competitiveness Index (WEF) WCY – World Competitiveness Yearbook (IMD) (2004, 2006, 2008, 2010, 2012, 2014) Globalny Raport Konkurencyjności (GCR), którego wyniki prezentowane są corocznie przez Światowe Forum Ekonomiczne, poddaje ocenie obecnie 144 państwa (liczba ta zmienia się, ponieważ w kolejnych analizie poddawane są nowe państwa). Na potrzeby raportu przeprowadzane jest badanie porównawcze dotyczące warunków rozwoju gospodarczego, które mają zapewnić długookresowy wzrost gospodarczy danego kraju. W latach 2004-2014 wyniki Polski w GCR ulegały znacznym zmianom. W roku 2004 polska gospodarka pod kątem konkurencyjności zajęła 57 pozycję. W roku 2014 Polska zajęła 36 miejsce w ranking. Rok później konkurencyjność polskiej gospodarki została oceniona korzystniej – 45 pozycja w rankingu. Najbardziej niekorzystny wynik osiągnęła Polska w roku 2008, zajmując miejsce 53 w rankingu. Rok 2009 przyniósł poprawę pozycji w rankingu z 53, na 46. Najlepszy wynik został osiągnięty przez Polskę w roku 2010, kiedy to uplasowała się na 39 pozycji. Od roku 2011 konkurencyjność polskiej gospodarki oceniana jest na stosunkowo podobnym poziomie. W latach 2011-2012 Polska zajmowała 41 miejsce w rankingu. W kolejnych latach Polska spadała o jedno miejsce z każdym rokiem. Polska gospodarka w ostatnich sześciu latach znajduje się w pierwszej pięćdziesiątce rankingu wśród państw poddawanych badaniu. W roku 2014 uplasowała się na 43 pozycji. Zmiany pozycji Polski w rankingu do roku 2010 charakteryzowały się tendencją wzrostową. W kolejnych latach doszło jednak do odwrócenia się tego trendu. 27 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2004 2005 Finlandia 2006 Niemcy 2007 2008 Holandia 2009 2010 2011 Polska Czechy 2012 2013 2014 Węgry Słowacja Wykres 3. Pozycja konkurencyjna Polski na tle wybranych krajów w latach 2004-2014 według indeksu GCI Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów World Economic Forum 2004-2015. Do państw które uzyskują najwyższe wyniki w rankingu GCI spośród krajów członkowskich UE należą Finlandia, Niemcy oraz Holandia. Kraje te w przeważającej części analizowanego okresu 2004-2014 zajmowały pozycje w pierwszej dziesiątce rankingu. Najwyżej oceniana pod względem konkurencyjności wśród tych krajów jest Finlandia. Zbliżone rezultaty do Finlandii w rankingu uzyskują Niemcy, natomiast Holandia traci do tych państwa kilka miejsc. Należy zwrócić jednak uwagę, że tendencje oceny tych państwa są stosunkowo stabilne, czego nie można powiedzieć o wynikach uzyskiwanych przez Polskę. Dla porównania przedstawiono wyniki Czech, Węgier oraz Słowacji – państw, których sytuacja ekonomiczna, gospodarcza i społeczna są stosunkowo podobne do Polski. Uzyskiwane przez te państwa pozycje w okresie 2004-2014 charakteryzowały się znaczną zmiennością. Konkurencyjność Rzeczypospolitej do roku 2009 była w rankingu GCI oceniana gorzej niż Węgier, Czech oraz Słowacji. Sytuacja zmieniła się w roku 2009. Obecnie Polska znacznie wyprzedza pod kątem konkurencyjności Węgry i Słowację, natomiast traci kilka pozycji do Czech. Zmiany pozycji konkurencyjnej Polski w świetle międzynarodowych rankingów pozwalają na porównanie poziomu konkurencyjności Polski z krajami UE. Kierunki zmian międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki w przestrzeni Unii Europejskiej w latach 2004-2014 miały zmienny charakter. W okresie 2004-2009 zmiany nie miały ustabilizowanego kierunku – pozycja konkurencyjna Polski raz poprawiała się, w kolejnym roku ulegała pogorszeniu. Do poprawy tej sytuacji doszło w roku 2010, kiedy to zapoczątkowany został pozytywny trend – pozycja Polski poprawiała się lub ewentualne fluktuacje nie miały już tak drastycznego charakteru. Obecnie Polska zajmuje wyższą lokatę w rankingu GCI względem Węgier oraz Słowacji, pozostaje jednak na niższej pozycji niż Czechy. 28 2.3. Zmiany pozycji konkurencyjnej Polski w handlu międzynarodowym Handel międzynarodowy jest sumą wartości eksportu oraz importu do poszczególnych krajów. Jest on ważnym czynnikiem determinującym dynamikę zmian PKB. Eksport stanowi jeden z popytowych składników PKB, które determinują jego przyrost lub spadek w danym okresie. Z kolei import – szczególnie dla państw na niższym poziomie rozwoju – uzupełnia niedobory zwłaszcza w zakresie towarów zaawansowanych technologicznie. Handel międzynarodowy poprzez import stanowi zatem kanał transferu technologii. W tabeli 9 przedstawiono udział poszczególnych członków Unii Europejskiej w wewnątrzunijnym handlu międzynarodowym z Polską. Tabela 9. Udziały poszczególnych państw członkowskich UE w wewnątrzunijnym eksporcie i imporcie Polski w latach 2004-2013 (w mld euro oraz w %) Import Bilans Eksport handlowy netto* 2013 2004 2013 2004 2013 mld € % mld € mld € % % 2688 2,4 -473 -824 -0,6 -0,9 3353 3,0 -368 -1578 -0,2 -1,7 194 0,2 7 -48 0 -0,1 9391 8,5 -135 3001 0,4 2,4 2489 2,3 153 446 0,6 0,3 822 0,7 136 671 0,3 0,6 1157 1,0 -503 -55 -0,8 -0,1 8499 7,7 -1081 2255 -1,1 1,7 539 0,5 13 266 0,1 0,2 3377 3,1 -307 17 -0,2 -0,2 6024 5,5 -1269 -2773 -1,7 -3,0 486 0,4 -104 -437 -0,1 -0,4 2312 2,1 602 1207 1,4 1,0 170 0,2 -67 -257 -0,1 -0,3 1287 1,2 113 993 0,3 0,9 53 0 5 37 0 0 38027 34,5 -2084 -2422 0,5 -4,2 491 0,4 213 152 0,5 0,1 4001 3,6 -92 -490 0,1 -0,7 475 0,4 -273 -224 -0,5 -0,2 4169 3,8 89 443 0,7 0,2 3857 3,5 143 1027 0,6 0,8 9884 9,0 791 5636 2,3 4,9 6540 5,9 -1710 -1280 -2,3 -1,6 do poszczególnych państw UE i importu z nich Eksport 2004 2013 2004 mld € % mld € % mld € % 1664 3,1 3512 3,4 1191 2,5 Austria 2296 4,3 4932 4,7 1928 4,0 Belgia 48 0,1 242 0,2 55 0,1 Cypr 2744 5,1 6389 6,1 2609 5,5 Czechy 1193 2,2 2043 2,0 1347 2,8 Dania 76 0,1 151 0,1 212 0,4 Estonia 981 1,8 1212 1,2 479 1,0 Finlandia 4721 8,8 6244 6,0 3640 7,6 Francja 163 0,3 272 0,3 176 0,4 Grecja 1785 3,3 3359 3,2 1477 3,1 Hiszpania 3861 7,2 8797 8,4 2592 5,4 Holandia 281 0,5 924 0,9 178 0,4 Irlandia 417 0,8 1105 1,1 1019 2,1 Litwa 131 0,2 427 0,4 63 0,1 Luksemburg 247 0,5 294 0,3 361 0,8 Łotwa 34 0,1 16 0 38 0,1 Malta 20176 37,4 40450 38,7 18092 37,9 Niemcy 171 0,3 339 0,3 383 0,8 Portugalia 1169 2,2 4491 4,3 1077 2,3 Słowacja 473 0,9 698 0,7 200 0,4 Słowenia 2020 3,7 3726 3,6 2109 4,4 Szwecja 1406 2,6 2830 2,7 1549 3,2 Węgry 2473 4,6 4248 4,1 3263 6,8 W. Brytania 5394 10,0 7820 7,5 3685 7,7 Włochy *Eksport netto liczony jako różnica udziałów eksportu z Polski do Polski (w punktach procentowych). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: 22.05.2015] Dane obrazujące handel Polski z 24 państwami członkowskimi UE (tabela 9), wskazują, że w 2013 r. notowała ona nadwyżki w wymianie towarowej z 13 spośród nich (w 2004 r. było to 11 państw). O dobrym stanie polskiego handlu wewnątrzunijnego świadczą nie tylko 29 te nadwyżki, lecz również to, że w przypadku 8 partnerów w analizowanych latach nastąpił ich wzrost. W przypadku Belgi, Czechy oraz Francji deficyty z 2004 r. zastąpiły nadwyżki w 2013 r. Dobrą wiadomością jest też zastąpienie dużego deficytu niewielką nadwyżką w handlu z Hiszpanią. W badanym okresie zmieniły się też udziały poszczególnych państw członkowskich UE w polskim eksporcie i imporcie (chodzi o 25 państw, które były członkami UE w 2004 r., kiedy Polska weszła w skład tego ugrupowania). Największym partnerem handlowym Polski są Niemcy. Ich udział w polskim imporcie z UE wzrósł z 37,4% w 2004 r. do 38,7% w 2013r. Odpowiedni udział w polskim eksporcie spadł natomiast o 3,4 pkt. proc. osiągając w 2013r. 34,5%. Może to świadczyć o pogorszeniu konkurencyjności polskich produktów na rynku niemieckim lub o dywersyfikacji kierunków rynku zbytu. Niemniej jednak utrzymujący się ujemny bilans handlowy w wymianie z Niemcami świadczy o utrzymującej się przewadze konkurencyjnej tego kraju nad Polską. Do najczęściej importowanych przez Polskę niemieckich dóbr należą przede wszystkim samochody oraz maszyny, wyroby chemiczne, żywność, tworzywa sztuczne oraz tekstylia. Polska jako eksporter gwarantuje urządzenia mechaniczne, wyroby szlachetne i nieszlachetne, produkty spożywcze, zboża, a także odzież i produkty budowlane. W badanym okresie grupa głównych partnerów handlowych Polski z UE zasadniczo się nie zmieniła ,choć zmianie uległo znacznie poszczególnych krajów. I tak, Włochy, które w 2004 r. były drugim co do wielkości dostawcą towarów do Polski i odbiorcą jej produktów, w 2013 r. obroniły pozycję jedynie w imporcie (chociaż i w nim straciły przewagę nad zajmującą 3. miejsce w obu zestawieniach Francją). W polskim eksporcie straciły na znaczeniu i w 2013 r. spadły na pozycję 5, oddając miejsce 2 Wielkiej Brytanii. Poprawa pozycji Wielkiej Brytanii wśród odbiorców polskich towarów jest najpewniej związana z polską emigracją. Polacy, choćby czasowo mieszkający na Wyspach lub mający tam rodziny, zaczęli sprowadzać polskie towary. Równocześnie Wielka Brytania stała się ważnym dostawcą na polski rynek, gdyż Polacy docenili też towary brytyjskie. Miejsce w pierwszej piątce polskich partnerów handlowych zajmują też Czechy, które zyskują na znaczeniu (awans w imporcie wewnętrznym z 5 miejsca na 4 po wzroście udziału o 1 p.p.) i w eksporcie wewnętrznym z pozycji 5 na 3 (wzrost udziału o 3 p.p.). W tabeli 9 przedstawiono również polski eksport netto, czyli różnicę udziałów eksportu z Polski do poszczególnych państw UE i importu z nich do Polski (w punktach procentowych). Z analizy wynika, że w 2004 r. w handlu z 12 partnerami z UE Polska miała względnie większe udziały w eksporcie niż w imporcie (dodatni eksport netto). W 2013 r. dodatni eksport netto Polska miała w handlu z 11 partnerami (straciła przewagę udziału eksportu nad udziałem importu w handlu z Niemcami). Co więcej, w przypadku 6 spośród tych partnerów, polski eksport netto zwiększył się. Największy wzrost eksportu netto zanotowano w handlu z Wielką Brytanią i Czechami (ponad 2 p.p.). Równocześnie o dwóch partnerów zwiększyła się liczba państw członkowskich, w handlu z którymi Polska miała większy udział w imporcie niż w eksporcie (z 10 w 2004 r. do 12 w 2013 r.). Do ich grona dołączyły wspomniane wcześniej Niemcy i Cypr, w handlu z którym równowagę zastąpił niewielki deficyt. 30 Ogólnie można zauważyć, że w 2013 r. eksport netto często wzmacnia kierunek obserwowany już w 2004 r. W roku 2013 kierunek relacji obrotów w handlu zagranicznych pokrywa się z tym w roku 2004, przyjmując dodatni lub ujemny charakter. Tak jest w przypadku 11 spośród 24 partnerów handlowych z UE. Bez wątpienia rośnie potencjał eksportowy Polski, jednak najbardziej zyskuje ona w handlu z sąsiednimi państwami, które wraz z nią stały się w 2004 r. członkami UE (Czechy, państwa bałtyckie). Gorzej jest ze zdobywaniem rynków najwyżej rozwiniętych państw UE, w tym zwłaszcza państw strefy euro (inaczej jest w handlu z Francją, w którym Polska ma dodatni i duży eksport netto, jednak w XXI w. silnie pogarsza się pozycja Francji w całym handlu światowym, a zatem w handlu z Polską jest podobnie, jak w wymianie towarowej z innymi krajami). Interesujące jest to, że bardzo poprawiła się pozycja eksportowa Polski na rynku Wielkiej Brytanii (mimo względnie dużej odległości geograficznej i tradycyjnych związków gospodarczych Wielkiej Brytanii z jej byłymi koloniami), co świadczy o sile wpływu emigracji na handel. Równocześnie Polska traci pozycję na rynku niemieckim, co z jednej strony jest niepokojące, gdyż jest to największy odbiorca polskich towarów. Z drugiej jednak strony oznacza dekoncentrację polskiego handlu, co uniezależnia Polskę od jednego partnera, a w konsekwencji od jego sytuacji gospodarczej. Handel zagraniczny generowany przez Polskę w poddanym analizie okresie 2004-2014 wpłynął na osiąganą wysokość Produktu Krajowego Brutto. W tabeli 10 przestawiona została relacja obrotów w handlu zagranicznym do wartości polskiego PKB. Zaprezentowane w tabeli dane dotyczą eksportu i importu, a także salda bilansu handlowego. Tabela 10. Relacja obrotów w handlu zagranicznym Polski do PKB w latach 2004–2014 (w PLN oraz PKB w %) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 mld PLN 272,1 288,8 343,8 386,6 405,4 423,2 481,1 558,7 603,4 647,9 682,4 Eksport 29,3 29,3 32,3 32,6 31,7 31,1 33,5 36,0 37,3 39,0 39,5 PKB w % 394 456,8 497 463,4 536,2 623,3 648,1 656,1 692,6 mld PLN 325,6 328,2 Import 35,1 33,3 37,0 38,5 38,9 34,0 37,3 40,1 40,1 39,5 40,1 PKB w % -8,2 -10,2 mld PLN -53,5 -39,4 -50,3 -70,3 -91,6 -40,2 -55,2 -64,6 -44,7 Saldo -5,8 -4,0 -4,7 -5,9 -7,2 -3,0 -3,8 -4,2 -2,8 -0,5 -0,6 PKB w % Źródło: opracowanie właśnie na podstawie danych GUS Przedstawione w tabeli dane obejmują dostawy wewnątrz unijne, jak i eksport do krajów trzecich – spoza UE. Eksport Polski w okresie 2004-2014 charakteryzował się systematycznym wzrostem. Wpływ na to miały zarówno wzrost ilości, jak i cen eksportowanych towarów. Porównując wartość eksportu w latach 2004 i 2014, można stwierdzić, że wzrosła ona o 410 mld złotych. Co ważne, zwiększył się także udział eksportu w PKB (o 10 pkt. proc.), co świadczy o coraz większej otwartości polskiej gospodarki (co nie byłoby możliwe bez zapewniania odpowiedniego poziomu konkurencyjności towarów). Wzrost udziału eksportu w polskim PKB wynika ze zróżnicowanej dynamiki tych dwóch kategorii makroekonomicznych: Średnie tempo wzrostu eksportu w latach 2004-2014 wynosiło 9% i było wyższe od tempa wzrostu PKB (ok. 2,9%). Wartości te wyliczono jako 31 wynik średni rocznych indeksów dynamiki zmian poszczególnych kategorii handlu zagranicznego, w tym wypadku eksportu. Podobnie jak eksport, również import w analizowanym okresie znacznie zwiększał swoją wartość. Zmiana wartości importu w latach 2004 i 2014 wyniosła 367 mld złotych. Średnie tempo wzrostu wartości importu wynosiło ok. 7% rocznie. Wraz ze wzrostem importu zwiększał się także jego udział w PKB. Proces ten był jednak wolniejszy, ponieważ jak pokazują dane średnie tempo wzrostu udziału importu w PKB wynosiło ok. 1% rocznie (wyliczone jak wyżej, na podstawie indeksów dynamiki zmian importu). Saldo obrotów w handlu zagranicznym jest ważnym wskaźnikiem w ocenie jego struktury. Pokazuje bowiem, jakie tendencje panują w danej gospodarce. Czy badany kraj w większym stopniu eksportuje własne towary, czy też importuje towary z innych państw. W przypadku Polski w poddanym analizie okresie saldo handlu zagranicznego miało charakter ujemny. Oznacza to, że Polska importowała towary o większej łącznej wartości, aniżeli wynosił eksport. Większy był także wolumen importu niż eksportu (zob. tab. 11). Niemniej jednak na podkreślenie zasługuje to, że deficyt w bilansie handlowym z roku na rok zmniejsza się, co może być sygnałem poprawiającej się konkurencyjności polskich towarów na rynkach zagranicznych. Wielkość wolumenu obrotów handlu zagranicznego Polski w latach 2004-2014 zwiększała się z roku na rok. Potwierdzeniem tego jest dynamika zmian eksportu oraz importu przedstawiona w tabeli 11. Średnia dynamika wielkości wolumenu eksportowanego przez Polskę wyniosła w badanym okresie ok. 11,5%. Przy czym największe zmiany zauważyć można w latach 2004, 2006-2007. W przypadku wielkości wolumenu towarów importowanych średnia dynamika wyniosła ok. 9,5%, natomiast największe zmiany miały miejsce (podobnie, jak w przypadku eksportu) w latach 2004, 2006-2007. Tabela 11. Roczne zmiany wolumenu obrotów handlu zagranicznego Polski w latach 2004-2014 w mln zł Okres w mln PLN Dynamika w % ubiegły rok = 100 Wskaźnik cen transakcyjnych eksport import saldo eksport import eksport 272 102 325 596 -53 494 130,5 123,0 110,2 2004 106,1 100,8 95,9 2005 288 781 328 192 -39 411 119,0 120,1 102,5 2006 343 779 394 030 -50 251 112,4 115,9 102,7 2007 386 556 456 828 -70 273 104,9 108,8 98,2 2008 405 383 497 028 -91 645 104,4 93,2 113,5 2009 423 242 463 383 -40 141 113,7 115,7 100,4 2010 481 058 536 221 -55 162 116,1 116,3 107,4 2011 558 739 623 373 -64 634 108,0 104,0 104,4 2012 603 419 648 128 -44 709 -8 219 107,4 101,2 100,8 2013 647 879 656 098 105,3 105,6 100,0 2014 682 360 692 573 -10 213 *Wolumenowe TOT - relacja ilości importu do ilości eksportu. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. import 104,7 95,8 102,8 100,7 100,3 108,7 101,8 109,5 105,6 98,3 97,3 Wskaźnik wolumenu eksport 118,5 110,7 116,1 109,5 106,8 92,0 113,2 108,1 103,4 106,5 105,3 import 117,5 105,2 116,8 115,1 108,5 85,8 113,7 106,2 98,5 103,0 108,5 Wolum. ToT* 99% 95% 101% 105% 102% 93% 100% 98% 95% 97% 103% Ważną informacją w kontekście wolumenu obrotów handlu zagranicznego jest wskaźnik cen transakcyjnych w poszczególnych latach badanego okresu. Zarówno w przypadku polskiego eksportu, jak i importu ceny charakteryzowały się znaczną 32 zmiennością. W analizowanym okresie w przypadku eksportu należy zwrócić szczególną uwagę na lata 2005 oraz 2008 kiedy doszło do podwyższenia wskaźnika cen transakcyjnych. Średni wskaźnik cen transakcyjnych w polskim eksporcie w latach 2004-2014 wynosił 103,27. W odniesieniu do importu spadek cen odnotowano w latach 2005 i 2013. Przy czym średnia cena w analizowanym okresie wyniosła 102,32. Średnie ceny towarów eksportowanych w latach 2004, 2007, 2009 oraz 2013-2014 rosły szybciej niż przeciętne ceny w imporcie, co świadczy o poprawie cenowych terms of trade w tym okresie. Natomiast w pozostałych latach analizowanego okresu tendencja była odmienna. Poprawa cenowych terms of trade na ogół świadczy o lepszych warunkach wymiany handlowej, nie przesądza jednak o lepszej cenowej konkurencyjności oferty eksportowej. Obniżka cen eksportowych, czy wolniejsze tempo ich wzrostu niż cen towarów importowanych może bowiem wynikać np. ze wzrostu produktywności pracy, co świadczy wtedy o poprawie czynnikowych terms of trade. Przedstawione w tabeli 11 wysokości wskaźników wolumenu terms of trade pozwalają na określenie konkurencyjności Polski, jako eksportera, w stosunku do pozostałych państwa UE. Wzrost wartości tego wskaźnika oznacza, że wymiana czynników produkcji odbywa się z większą korzyścią dla eksportera. Zmiany wartości wolumenowych terms of trade wskazują na wzrost konkurencyjności Polski w zakresie obrotów handlu zagranicznego, zwłaszcza w latach 2006-2008 oraz 2010 i 2014, natomiast w latach 2004-2005, 2009, a także 20112013 dynamika zmian była wolniejsza. Dynamika zmian wielkości wolumenu obrotów handlu zagranicznego Polski latach 2004-2014 została przedstawiona na wykresie 4. Zarówno tempo zmian eksportu, jak i importu charakteryzowało się znaczną fluktuacją, a kierunki zmian importu oraz eksportu były do siebie podobne. 130 eksport import 120 110 100 90 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wykres 4. Dynamika zmian wolumenu obrotów handlu zagranicznego Polski w latach 2004-2014 (rok poprzedni = 100) Źródło opracowanie własne na postawie danych GUS Eksport w 2005 roku odnotował znaczy spadek dynamiki. Jednak już w roku kolejnym wskaźnik ten uległ poprawie. Dynamika zmian wolumenu obrotów handlu zagranicznego Polski w ramach eksportu w latach 2007-2009 miała charakter wzrostowy (względem roku poprzedniego), aczkolwiek wzrost ten był znacznie wolniejszy. Okres 2010-2011 pozwolił na chwilo wzrost dynamiki obrotów, aczkolwiek już w roku 2012 dynamika znów obrała negatywny trend. 33 Dynamika zmian wolumenu importu w latach 2004-2014 obierała podobne tendencje, jak eksport. Należy jednak zwrócić uwagę, że zmiany w dynamice importu były głębsze. Po znacznym spadku dynamiki w roku 2005, jej wzrost w roku 2006 był zdecydowanie wyższy, niż w przypadku tych samych zmian w dynamice eksportu. Również import w latach 2007-2009 znacznie zmalał. Do ponownego wzrostu dynamiki doszło w latach 2010-2011, po czym lata 2012-2013 charakteryzowały się malejącą dynamiką zmian wolumenu obrotów handlu zagranicznego Polski. Różnicą jaką można zaobserwować w dynamice eksportu i importu jest to, że w roku 2014 dynamika importu wzrosła, podczas, gdy dynamika eksportu utrzymała tendencją spadkową. Przez ostatnie 10 lat członkostwa w UE Polska miała dodatnie saldo wymiany handlowej z krajami unijnymi, które stanowiło około 1% PKB (wyliczone na podstawie rocznych indeksów dynamiki zmian salda). To pozytywna zmiana w stosunku do czasów przed akcesją (lata 1996-2003), kiedy odnotowaliśmy około 0,5-procentowy deficyt handlowy z UE w relacji do PKB. Po wejściu do Unii saldo handlowe z krajami spoza UE pozostało ujemne, natomiast znacząco zwiększyła się wymiana handlowa z Unią Europejską, a to przyczyniło się do zwiększenia wielkości polskiego PKB. Kiedy w 2009 i 2012 r. popyt w kraju zaczął się zmniejszać, to właśnie wzrost eksportu netto do krajów UE uchronił naszą gospodarkę od spadku realnego PKB. Przedstawione dane odnośnie handlu zagranicznego Polski z krajami UE wskazują, że pozycja Polski na arenie międzynarodowej pod względem konkurencyjności w zakresie handlu międzynarodowego umacnia się. Polska jest znaczącym partnerem zarówno w zakresie importu, jak i eksportu dóbr na unijnym rynku. Dbanie o poprawne racje handlowe w przypadku Polski jest ważne, ponieważ obroty w handlu zagranicznym determinują wysokość PKB Polski, stanowiąc znaczną jego część. 34 ROZDZIAŁ III ANALIZA ZDOLNOŚCI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH 2004-2014 3.1. Filary konkurencyjności polskiej gospodarki W odniesieniu do gospodarki potencjał konkurencyjny dotyczy źródeł przewagi konkurencyjnej danego kraju. Oznacza to, że dana gospodarka posiada określone możliwości, aby sprostać rywalizacji na rynku międzynarodowym. Gospodarczy potencjał konkurencyjny danego państwa może wynikać z wielu aspektów jego funkcjonowania, m.in. z sumarycznego potencjału firm działających w gospodarce, potencjału gałęzi przemysłu, posiadanych zasobów naturalnych oraz innych czynników, które determinują wysoką stopę zwrotu z czynników produkcji i wysoki poziom zatrudnienia. Potencjał konkurencyjny gospodarki można określić jako możliwości, które posiada gospodarka do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na arenie międzynarodowej. Główne determinanty zdolności konkurencyjnej gospodarki związane są ze sferą realną gospodarki (wyposażenie i jakość czynników produkcji, jak zasoby ludzkie, kapitał rzeczowy, wiedza) oraz ze sferą regulacji (jakość i sprawność działania otoczenia instytucjonalnego). Te dwa, syntetyczne zbiory czynników konkurencyjności mogą podlegać szczegółowej specyfikacji. I tak np. IMD wyróżnia cztery główne grupy czynników konkurencyjności, funkcjonowanie gospodarki, efektywność rządzenia, efektywność przedsiębiorstw, infrastruktura. Każdy z tych obszarów podzielony jest na 5 części (łącznie 20), które obejmują ponad 300 kryteriów (liczba wskaźników cząstkowych w poszczególnych częściach nie jest taka sama). Niezależnie od liczby kryteriów, każda z części ma tę samą wagę (po 5%) w całościowym wyniku. W tabeli 12 przedstawione zostały uzyskane przez Polskę miejsca w rankingu IMD według ocenianych czynników konkurencyjności. Do grupy najlepiej ocenionych czynników z zakresu wyników gospodarczych należą ceny (pozycja 13) oraz handel zagraniczny (pozycja 15). Czynniki w zakresie efektywności rządu zostały ocenione słabo, przy czym najwyższy wynik osiągnęło prawo gospodarcze (pozycja 24). W ramach efektywności biznesu najlepiej ocenionym czynnikiem została produktywność (pozycja 22). Edukacja jako czynnik infrastruktury przypisana została do pozycji 20. Tabela 12. Miejsce Polski według czynników konkurencyjności według modelu IMD w roku 2014 Wyniki gospodarcze (Economic Performance) Rachunek 27 narodowy Handel 15 międzynarodowy Inwestycje 60 zagraniczne Efektywność rządu (Government Efficiency) Efektywność biznesu Business Efficiency) Finanse publiczne 33 Produktywność 22 Polityka fiskalna 37 Rynek pracy 45 Otoczenie instytucjonalne 27 Kapitał finansowy 31 Infrastruktura (Infrastructure) Infrastruktura bazowa Infrastruktura techniczna Infrastruktura naukowa Polityka 39 Ochrona zdrowia zarządzania Ceny 13 Otoczenie socjalne 27 Postawy i wartości 51 Edukacja Źródło: pracowanie własne na podstawie danych WCY – World Competitiveness Yearbook (IMD, 2014) Zatrudnienie 46 Prawo gospodarcze 24 35 34 39 35 45 20 W Globalnym Raporcie Konkurencyjności (WEF) wyróżnia się 12 filarów konkurencyjności gospodarki. Pierwszy filar to wymagania podstawowe, dotyczące instytucji, infrastruktury, równowagi makroekonomicznej oraz zdrowia i edukacji na poziomie podstawowym. W drugim filarze ocenie poddawane są czynniki poprawiające efektywność, czyli wykształcenie mieszkańców i doskonalenie zawodowe, efektywność rynku dóbr, efektywność rynku pracy, poziom rozwoju rynku finansowego, gotowość techniczna oraz rozmiar rynku. Do czynników innowacyjności i rozwoju, stanowiących trzeci filar analizy, należą jakość środowiska biznesowego oraz innowacyjność. Na podstawie ocen wszystkich czynników wystawiana jest ostateczna nota państwa39. W Globalnym Raporcie Konkurencyjności każdemu z filarów przypisywany jest indeks konkurencyjności wzrostu. Jego wysokość zależna jest od wagi poszczególnych filarów, która zmienia się w zależności od etapu rozwoju, na jakim znajduje się analizowana gospodarka. Rozwój gospodarki determinowany jest przez czynniki wytwórcze. Natomiast w przypadku państw, których gospodarka opiera się na niewykwalifikowanej sile roboczej, zasobach naturalnych oraz konkurowaniu warunkowanym determinantem jej rozwoju jest wartość funkcjonujących w jej obrębie firm. Zgodnie z założeniami WEF grupę te tworzą kraje o Produkcie Krajowym Brutto (PKB) per capita niższym od 2 tys. dolarów. Rozwój państw, którego podstawą są inwestycje, opiera się na dążeniu do poprawy efektywności produkcji oraz podniesienia jakości produktów. Konkurencyjność gospodarek buduje rozwinięty rynek finansowy, poprawnie funkcjonujący rynek pracy, umiejętne zastosowanie dostępnych technologii jak również poziom wykształcenia i kwalifikacji społeczeństwa. PKB per capita państw z tej grupy mieści się pomiędzy 3-9 tys. dolarów. Gospodarki krajów, których rozwój determinowany jest przez innowacje, zapewniają wyższe płace oraz standard życia. Posiadają zdolność do konkurowania z innymi, m.in. poprzez produkty, przedsiębiorstwa oraz innowacyjność40. W tabeli 13 przedstawiono pozycje poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej w zakresie trzech opisanych wyżej wymiarów konkurencyjności. Ogólny indeks danego kraju wynika z uzyskanych przez ten kraj ocen w zakresie wszystkich weryfikowanych czynników, które dzielą się na czynniki podstawowe, czynniki zwiększające efektywność (rozwój oparty o inwestycje), jak również czynniki innowacyjności i złożoności. Członkami Unii Europejskiej, które znalazły się w pierwszej dziesiątce rankingu w 2014 r. – według oceny ogólnej – były Finlandia, Niemcy, Holandia, Wielka Brytania oraz Szwecja. Finlandia najlepiej została oceniona przez ekspertów w zakresie czynników podstawowych oraz czynników innowacyjności i złożoności. Od tych ocen znacznie odbiegają noty przyznane czynnikom zwiększającym efektywność. Pozostałe państwa z czołówki we wszystkich wymiarach konkurencyjności uzyskały podobne wyniki. W drugiej dziesiątce rankingu GCI znalazły się Dania, Belgia oraz Luksemburg, których oceny były również zbliżone do siebie we wszystkich grupach czynników. Państwa takie jak Austria, Francja, Irlandia oraz Estonia zostały zakwalifikowane do trzeciej dziesiątki 39 World Economic Forum, Globalny Raport Konkurencyjności 2015-2015, World Economic Forum, Geneva 2014, s. 537-546. 40 Ibidem. 36 w rankingu. Oceny czynników zwiększających efektywność, innowacyjność i złożoność tych państw zostały ocenione niżej od wymienionych wcześniej krajów. W czwartej dziesiątce rankingu znalazły się Hiszpania, Portugalia oraz Czechy. Polska uplasowała się na 43 pozycji w rankingu, razem z Łotwą, Maltą oraz Włochami uzyskała ilość punktów kwalifikującą ją do piątej dziesiątki rankingu. Pozostałe państwa Wspólnoty, jak Bułgaria, Cypr, Rumunia, Węgry, Słowenia, Słowacja, Chorwacja oraz Grecja znalazły się na jeszcze niższych pozycjach rankingu, ze względu na gorsze oceny w zakresie poszczególnych kategorii czynników. Tabela 13. Miejsce Polski oraz krajów UE w rankingu Global Competitiveness Index oraz indeksy dla czynników podstawowych, efektywności i innowacyjności w roku 2014 Indeks ogólny Czynniki podstawowe miejsce punkty miejsce punkty 5,50 8 5,97 Finlandia 4 5,49 11 5,91 Niemcy 5 5,45 10 5,95 Holandia 8 5,41 24 5,49 W. Brytania 9 5,41 12 5,86 Szwecja 10 5,29 13 5,85 Dania 13 5,18 22 5,53 Belgia 18 5,17 7 6,02 Luksemburg 19 5,16 16 5,71 Austria 21 5,08 17 5,71 Francja 23 4,98 31 5,19 Irlandia 25 4,71 21 5,54 Estonia 29 4,55 42 4,97 Hiszpania 35 4,54 41 5,00 Portugalia 36 4,53 39 5,02 Czechy 37 4,51 37 5,08 Litwa 41 4,50 34 5,14 Łotwa 42 4,48 55 4,80 Polska 43 4,45 35 5,13 Malta 47 4,42 54 4,82 Włochy 49 4,37 59 4,71 Bułgaria 54 4,31 58 4,73 Cypr 58 4,30 77 4,48 Rumunia 59 4,28 60 4,71 Węgry 60 4,22 49 4,86 Słowenia 70 4,15 70 4,58 Słowacja 75 4,13 63 4,66 Chorwacja 77 4,04 76 4,50 Grecja 81 Źródło: The Global Competitiveness Report 2014-2015 (WEF) Czynniki zwiększające efektywność miejsce punkty 10 2,27 9 5,28 8 5,28 4 5,51 12 5,25 17 5,11 18 5,07 22 4,97 23 4,96 15 5,16 21 4,97 27 4,73 31 4,67 37 4,57 34 4,62 38 4,54 36 4,60 32 4,64 44 4,43 47 4,35 52 4,31 57 4,28 50 4,32 53 4,30 64 4,17 51 4,31 68 4,11 65 4,15 Czynniki innowacyjności i złożoności miejsce punkty 3 5,57 4 5,56 6 5,41 8 5,21 7 5,38 9 5,19 12 5,11 18 4,93 14 5,11 26 4,55 20 4,85 34 4,14 39 4,06 31 4,19 36 4,07 44 3,97 61 3,68 63 3,66 41 4,03 29 4,26 106 3,27 38 4,06 78 3,53 67 3,62 50 3,88 73 3,59 87 3,47 75 3,55 Szczegółowa ocena czynników konkurencyjności Polski ujętych w ramach syntetycznego wskaźnika GCI została przedstawiona na wykresie 5. Spośród czynników podstawowych najlepiej oceniony został czwarty filar konkurencyjności, dotyczący zdrowia oraz edukacji podstawowej. Spośród czynników zwiększających efektywność najwyższą ocenę ekspertów uzyskał dziesiąty filar konkurencyjności, czyli rozmiar rynku. Należy zaznaczyć, że według zajmowanych miejsc rankingowych, to właśnie ten filar stanowi najsilniejszą stronę polskiej konkurencyjności. W zakresie czynników decydujących 37 o innowacyjności filar jedenasty – złożoność biznesu został oceniony lepiej od innowacji i złożoności. POLSKA 43 (4,48) 55 (4,80) 32 (4,64) 63 (3,66) Czynniki podstawowe Czynniki zwiększające efektywność Czynniki innowacyjności i złożoności Filar 1. Instytucje 56 (4,02) Filar 2. Infrastruktura 63 (4,24) Filar 3. Środowisko makroekonomiczne 63 (4,77) Filar 4. Zdrowie i edukacja podstawowa 39 (6,17) Filar 5. Wyższe wykształcenie i umiejętności 34 (5,04) Filar 6. Efektywność rynku dóbr 51 (4,49) Filar 7. Efektywność rynku pracy 79 (4,14) Filar 8. Rozwój rynku finansowego 35 (4,60) Filar 9. Przygotowanie technologiczne 48 (4,47) Filar 10. Rozmiar rynku 19 (5,12) Filar 11. Złożoność biznesu 63 (4,06) Filar 12. Innowacje 72 (3,26) Wykres 5. Czynniki konkurencyjności polskiej gospodarki według GCI 2014 Źródło: The Global Competitiveness Report 2014-2015 (WEF) Konkurencyjność Polski na arenie międzynarodowej w raporcie WEF została oceniona stosunkowo dobrze. Spośród 144 poddanych analizie i ocenie państw, 43 pozycja Polski świadczy o licznych mocnych stronach Polskich oraz jej gospodarki. Odnosząc się do pozostałych państw Unii Europejskiej należy zauważyć, że żadne z nich nie zajmuje najbardziej odległych pozycji w rankingu, a znaczna ilość członków Wspólnoty zajmuje bardzo wysokie miejsca w rankingu. Świadczy to o wysokiej ogólnej konkurencyjności Europy. W obydwu zaprezentowanych raportach ocena zdolności konkurencyjnej Polski poprawiła się na przestrzeni lat 2004-2014. Z każdym rokiem Polska uzyskiwała coraz wyższe pozycje w rankingu, co świadczy o rozwoju czynników poddawanych ocenie. W rankingu GCI Polska uzyskuje najwyższe oceny w zakresie rozmiaru rynku, zdrowia i edukacji podstawowej, wyższego wykształcenia i umiejętności rozwoju rynku finansowego. W rankingu IMD najlepiej ocenione zostały ceny, handel międzynarodowy oraz edukacja. Czynniki te najbardziej poprawiły zdolność konkurencyjną Polski, ponieważ determinują rozwój gospodarczy poprzez wykształconych specjalistów, którzy potrafią wykorzystać możliwości rynku o znacznych rozmiarach. Polska musi skupić się na zwiększeniu działań w zakresie innowacji, ponieważ znacznie odbiega w tym zakresie od liderów rankingu oraz większości państw UE. 38 3.2. Zmiany produktywności pracy Produktywność pracy jest wielkością odnoszącą się do efektów produkcyjnych, które osiągane są w wyniku ludzkiej pracy w przeliczeniu na jednostkę tej pracy. Zmiany wielkości produktywności pracy poddanej analizie dotyczą pracy wydatkowanej na badaną produkcję w określonym przedsiębiorstwie, które prowadzi działalność gospodarczą. W tabeli 12 przedstawiono zmiany produktywności pracy w Polsce na tle większości krajów członkowskich UE (brak danych w bazie OECD dla Chorwacji oraz Litwy). Produktywność pracy Polski w poddanym analizie okresie 2004-2013 charakteryzowała się systematycznym wzrostem. W roku 2013 Polska należała do państw o najwyższej dynamice produktywności w UE, razem z Łotwą, Estonią, Słowacją oraz Hiszpanią. W przypadku Grecji wskaźnik produktywności pracy spadł porównując lata 2004 i 2013. Taka sama sytuacja miała miejsce we Włoszech oraz Luksemburgu – wskaźnik produktywności w obydwu krajach w roku 2013 był niższy od wskaźnika z roku 2004. Odnosząc się do zaprezentowanych danych należy stwierdzić, że kraje należące do grupy nowych członków UE cechowały się wyższą dynamiką zmian produktywności pracy niż „stare” kraje członkowskie UE, co świadczy o powolnej konwergencji realnej wewnątrz tego ugrupowania. Pamiętać jednak należy o rozmiarach luki, która wciąż dzieli najbardziej i najmniej rozwinięte kraje UE – przykładowo wg danych Eurostatu wydajność pracy w Polsce stanowiła ok. 66-70% poziomu wydajności pracy w UE. Tabela 14. Dynamika zmian produktywności pracy (2010 = 100) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0,986 0,996 1,014 1,031 1,025 0,992 1,000 1,015 1,013 1,007 Austria 0,982 0,987 1,002 1,015 1,007 0,982 1,000 1,002 1,000 1,006 Belgia 0,872 0,911 0,963 0,995 0,998 0,969 1,000 1,023 1,011 1,000 Czechy 0,989 0,999 1,015 1,001 0,983 0,961 1,000 1,012 1,008 1,003 Dania 0,849 0,908 0,957 1,030 0,977 0,927 1,000 1,016 1,046 1,050 Estonia 0,978 0,989 1,011 1,041 1,026 0,964 1,000 1,013 0,990 0,991 Finlandia 0,972 0,981 0,995 1,004 1,000 0,983 1,000 1,013 1,012 1,019 Francja 0,973 0,982 1,012 1,029 1,023 0,965 1,000 1,023 1,018 1,014 Niemcy 1,024 1,026 1,066 1,087 1,069 1,028 1,000 0,979 0,992 0,990 Grecja 0,922 0,965 1,000 1,004 1,032 0,990 1,000 1,017 0,998 1,005 Węgry 0,948 0,955 0,962 0,967 0,947 0,962 1,000 1,047 1,050 1,027 Irlandia 1,022 1,028 1,029 1,030 1,017 0,977 1,000 1,004 0,979 0,979 Włochy 0,765 0,830 0,929 0,982 0,959 0,961 1,000 1,034 1,069 1,089 Łotwa 1,034 1,047 1,058 1,078 1,034 0,968 1,000 0,997 0,972 0,972 Luksemburg 0,959 0,975 0,992 1,004 1,009 0,984 1,000 1,009 0,998 1,004 Holandia 0,884 0,896 0,922 0,946 0,947 0,969 1,000 1,042 1,059 1,078 Polska 0,926 0,937 0,948 0,972 0,970 0,967 1,000 1,001 1,002 1,015 Portugalia 0,790 0,828 0,878 0,952 0,973 0,940 1,000 1,009 1,025 1,048 Słowacja 0,909 0,950 0,988 1,022 1,030 0,966 1,000 1,023 1,004 1,009 Słowenia 0,947 0,942 0,942 0,946 0,955 0,982 1,000 1,020 1,037 1,052 Hiszpania 0,932 0,956 0,986 0,998 0,982 0,955 1,000 1,006 0,999 1,002 Szwecja 0,970 0,986 1,006 1,024 1,012 0,984 1,000 1,011 1,007 1,012 W. Brytania Źródło: dane statystyczne OECD, dostęp on-line: https://data.oecd.org/lprdty/labour-productivityforecast.htm#indicator-chart, [dostęp: 13.06.2015] 39 Wykres 6 prezentuje zmiany produktywności pracy w przeliczeniu na jednego pracownika w latach 2004-2013 w Polsce (w ujęciu rok do roku, łańcuchowe wskaźniki dynamiki). Jak wskazują badania przeprowadzone przez Eurostat tempo zmian produktywności pracy w Polsce na jednego pracownika w okresie 2004-2013 ulegało znacznym fluktuacjom (choć - co trzeba podkreślić - zachowany był wzrostowy kierunek zmian). 8,0 6,7 7,0 6,0 5,0 4,2 3,9 4,0 3,0 3,0 2,2 1,4 2,0 1,9 1,3 1,3 2008 2009 1,6 1,0 0,0 2004 2005 2006 2007 2010 2011 2012 2013 Wykres 6. Zmiany produktywności pracy w Polsce w latach 2004-2013 na jednego pracownika (w %) (rok poprzedni = 100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: 22.05.2015] W roku 2004 produktywność pracy jednej zatrudnionej osoby wzrosła o 4,2% w stosunku do roku poprzedniego. W kolejnych latach tempo zmian uległo spowolnieniu. W roku kolejnym przyrost wyniósł tylko 1,4%, aby w roku 2006 wzrosnąć o 3%. W roku 2007 dynamika zmian produktywności wyniosła 2,2%, w latach 2008-2009 po 1,3%. Rok 2010 odznacza się w analizowanym okresie wysoką stopą wzrostu produktywności pracy, wyniósł która wyniosła 6,7%. Okres 2011-2013 cechował się ponownym spadkiem dynamiki produktywności – w roku 2011 wynosiła 3,9%, w roku 2012 1,9% i w roku 2013 1,6%. Wykres 7 przedstawia tempo zmian produktywności pracy w Polsce w latach 20042013 na tle wybranych krajów UE. Można zauważyć, że we wszystkich analizowanych krajach (poza Polską) doszło do zmniejszenia produktywności pracy w okresie kryzysu (lata 2007-2009). W Polsce w tym czasie nastąpiło wyraźne obniżenie tempa zmian (ale wskaźnik zmian pozostał dodatni). 40 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 -5,0 -10,0 Belgia Grecja Łotwa Litwa Malta Polska Rumunia Wykres 7. Zmiany produktywności pracy w Polsce w latach 2004-2013 na tle krajów UE na jednego pracownika (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: 22.05.2015] Tempo zmian produktywności pracy Belgi w latach 2004-2007 osiągało stosunkowo podobny poziom, sytuacja zmieniła się w 2008 roku, kiedy doszło do załamania tego wskaźnika, który przyjął tendencję spadkową i utrzymywał ujemny wynik przez 2 lata. Sytuacja znacznie poprawiła się w roku 2010, wówczas dynamika produktywności pracy w Belgi osiągnęła wynik dodatni. W latach 2011-2013 wskaźnik Belgów znów zaczął spadać, przy czym w roku 2012 ponownie osiągnął wynik ujemny. W przypadku Grecji osiągana dynamika produktywności pracy ulegała w badanym okresie znacznym zmianom, można rozpoznać wpływ globalnego kryzysu finansowego na produktywność pracy w tym kraju. W roku 2004 wskaźnik dynamiki produktywności przyjął wynik dodatni, w roku kolejnym obniżył się znacznie, aż do ujemnych wartości. Rok 2006 zaowocował poprawą i osiągnięciem ponownie dodatniego poziomu dynamiki wskaźnika produktywności pracy. W latach 2007-2010 poziom dynamiki produktywności Greków systematycznie spadał, przy czym w okresie 2008-2010 utrzymywał się na poziomie poniżej 0. Rok 2011 przyniósł pierwsze oznaki poprawy sytuacji, gdyż wskaźnik dynamiki osiągnął poziom wyższy od roku poprzedniego, aczkolwiek nadal wynik był ujemny. W latach 20122013 Grecy wypracowali wyższy wskaźnik produktywności, niemniej jednak nadal narażony jest on na mocne i gwałtowne zmiany. Dynamika zmian produktywności pracy przypadająca na jednego pracownika na Malcie ulega najmniejszym fluktuacjom w porównaniu pozostałymi państwami. W roku 2004 przyjęła wartość ujemną, w okresie 2005-2008 osiągała wynik dodatni, aby w roku 2009 znów obrać tendencję ujemną. Wysokość dynamiki wskaźnika poprawiła się znacznie w roku 41 2010, niemniej jednak od roku 2011 dynamika produktywności pracy na Malcie utrzymuje się na poziomie poniżej zera z niewielkim wzrostem od roku 2012. Łotwa jest jednym z państw, które osiągają wysoki wskaźnik dynamiki produktywności. W latach 2004-2007 przekraczał on znacznie poziom analizowanego wskaźnika innych państw. Do drastycznego załamania dynamiki zmian produktywności doszło w roku 2008, kiedy to z poziomu powyżej 10%, obniżył się do poziomu poniżej 0. Tendencja ta pogłębiła się w roku 2009. Okres 2010-2013 to ponowna poprawa wskaźnika, który utrzymywał się w tych latach na poziomie dodatnim. Zmiany, podobne do łotewskich, można zaobserwować na Litwie. Wskaźnik dynamiki produktywności pracy Litwinów przyjmował podobne tendencje wzrostu lub spadku w badanym okresie. Lata 2004-2007 były okresem wysokiej produktywności pracy. Rok 2008 zapisał się w historii Litwy jako najmniej produktywny, wówczas kraj ten osiągnął najniższy wynik spośród wszystkich analizowanych państw. Niezwykle szybko, bo już w kolejnym roku wskaźnik dynamiki produktywności uległ znacznej poprawie, osiągając wynik najlepszy spośród wszystkich analizowanych gospodarek. W okresie 2011-2013 dynamika produktywności pracy Litwinów utrzymywała się na dodatnim poziomie, aczkolwiek w tendencji spadkowej. Rumunia jest trzecim z państw, w których dynamika zmian produktywności pracy utrzymywała się na wysokim poziomie. W latach 2004-2008 wskaźnik przyjmował wartości dodatnie z niewielkimi zmianami. W roku 2009 w Rumunii odnotowano znaczny spadek wartości dynamiki produktywności pracy. Sytuacja poprawiła się w roku 20010 i w kolejnym roku utrzymywała tendencję wzrostową. Ponowny spadek nastąpił w roku 2012, aczkolwiek w roku kolejnym znów wartość wskaźnika wzrosła. Polska na tle przedstawionych krajów plasuje się jako kraj o stabilnym poziomie dynamiki produktywności. W analizowanym okresie dynamika produktywność w Polsce utrzymywała się na dodatnim poziomie – w żadnym z lat nie spadła poniżej zera. W okresie globalnego kryzysu także nie odnotowano znacznego spadku wartości wskaźnika. 5,0 4,2 4,5 4,5 3,7 4,0 3,5 2,8 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,1 0,2 Grecja Malta 0,4 0,0 Belgia Polska Rumunia Łotwa Litwa Wykres 8.Przeciętna dynamika zmian produktywności pracy w Grecji, Malcie, Belgii, Polsce, Rumunii, Łotwie oraz Litwie (w %) w latach 2004-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp: 22.05.2015] 42 Zgodnie z danymi Eurostatu Grecja była państwem o najniższym poziomie zmian produktywności pracy na jednego zatrudnionego w poddanym analizie okresie. Malta oraz Belgia również osiągnęły bardzo niskie średnie tempo zmian. Najwyższa stopa wzrostu produktywności pracy została osiągnięta na Litwie. Zbliżony wynik osiągnęła także Łotwa. W czołówce krajów, która najszybciej w latach 2004-2013 poprawiały produktywność pracy swoich mieszkańców, znalazły się także Rumunia oraz Polska. 3.3. Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju Polski Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki zaprezentowano na podstawie wskaźnika swobody gospodarczej (ang. Index of Economic Freedom, IEF). Raport publikowany jest co rok, a jego wydawcą są The Wall Street Journal oraz Heritage Fundation. Celem raportu jest przedstawienie poziomu swobody prowadzenia działalności gospodarczej w państwach poddanych badaniu. W raporcie ocenie poddaje się 10 kategorii, do których należą: polityka handlowa, obciążenia podatkowe, interwencje rządu w gospodarkę, polityka monetarna, przepływ kapitału i inwestycje zagraniczne, bankowość i finanse, płace i ceny, regulacje prawne, aktywność szarej strefy41. Na ich podstawie oblicza się syntetyczny Wskaźnik Wolności Gospodarczej – im wyższa wartość wskaźnika, tym lepsze warunki do prowadzenia działalności gospodarczej w danym kraju. Według tych ocen w okresie 2004-2014 Wskaźnik Wolności Gospodarczej dla Polski systematycznie rósł za wyjątkiem lat 2006-2007, kiedy doszło do przejściowego spadku, a także za wyjątkiem roku 2009, kiedy wskaźnik utrzymał się na tym samym poziomie, co w roku poprzednim. Jak pokazują wyniki przeprowadzonych przez Heritage Foundation badań Polska pod kątem swobody prowadzenia działalności gospodarczej z roku na rok podnosi swoją konkurencyjność. 68 66 66 64,2 2011 2012 63,2 64 62 60 64,1 67 59,6 58,7 60,3 60,3 2008 2009 59,3 58,1 58 56 2004 2005 2006 2007 2010 2013 Wykres 9. Wskaźnik Wolności Gospodarczej Polski w latach 2004-2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Heritage Foundation – Index Economy Freedom 41 Index of Economic Freedom2015, dostęp: online: http://www.heritage.org/index/, [dostęp: 01.06.2015] 43 2014 W skali światowej państwami uznanymi za najbardziej sprzyjające aktywności ekonomicznej, zgodnie z wynikami raportu, są Singapur, Nowa Zelandia oraz Hong Kong. Kraje te uzyskują od wielu lat bardzo wysokie noty w zakresie wolności gospodarczej. Spośród członków Unii Europejskiej najwyższe oceny uzyskiwały w badanym okresie 20042014 Estonia, Wielka Brytania oraz Litwa. Na wykresie 9 przedstawiono wskaźnik wolności gospodarczej najlepszych pod tym względem krajów UE w latach 2004-2014, jak również Czech, Węgier oraz Słowacji, jako krajów zbliżonych gospodarczo do Polski. Analiza porównawcza pokazuje, że Polska na tle pozostałych państw plasuje się, jako kraj o jednym z niższych Wskaźników Wolności Gospodarczej. Zdecydowanie wyższe noty uzyskały Estonia, Wielka Brytania oraz Litwa, jako liderzy rankingu wśród członków UE, aczkolwiek również Czechy zostały ocenione przez twórców rankingu lepiej niż Polska. Swoboda działalności gospodarczej na Węgrzech oraz Słowacji jest zbliżona do jej poziomu w Polsce. Państwa te uzyskały zbliżone do Polski wartości Wskaźnika Wolności Gospodarczej. 85 80 75 70 65 60 55 50 2004 2005 2006 2007 Estonia Wielka Brytania 2008 Litwa 2009 2010 2011 Polska Czechy 2012 2013 2014 Węgry Słowacja Wykres 9. Wskaźnik Wolności Gospodarczej – porównanie wybranych krajów Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Heritage Foundation – Index Economy Freedom Pod względem wskaźnika wolności gospodarczej w 2014 r. Polska zajmowała 42 pozycję spośród 178 poddanych badaniu państw. Czechy zostały ocenione zdecydowanie lepiej niż Polska, ponieważ zajęty miejsce 24 rankingu. Słowacja zajęła pozycję 50, natomiast Węgry uplasowany się w tegorocznym rankingu na miejscu 54. Pozycja Węgier oraz Słowacji ulegała dużym zmianom, w badanych latach indeks tych państw fluktuował. Sytuację Polski można porównać do sytuacji Czech, ponieważ w przypadku obydwu krajów indeks wolności gospodarczej utrzymuje trend wzrostowy, poprawiając niemal każdego roku uzyskiwany końcowy wynik przez te państwa. Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju Polski zostały poddane ocenie na podstawie wskaźnika swobody działalności gospodarczej w raporcie Index of Economic Freedom. Wyniki uzyskane przez Polskę w rankingu pozwalają stwierdzić rosnącą zdolność konkurencyjną Polski. Nie mniej, jednak w porównaniu z liderami rankingu spośród członków UE oraz państwami zbliżonymi pod względem ekonomiczno-gospodarczym plasują 44 Polskę na niższych pozycjach. Oznacza to, że mimo wzrostu konkurencyjności Polski pod względem swobody prowadzenia działalności gospodarczej na tle krajów UE Polska nie poprawiła swoich wyników. Oznacza to, że swoboda działalności gospodarczej Polski nie stanowi mocnej podstawy do konkurowania z innymi państwami UE na arenie międzynarodowej. 45 ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym i dynamiczne jest kształtowana przez zespół wielu różnorodnych czynników. Autorzy klasyfikacji determinant, warunkujących osiągnięcie przez dany kraj przewagi konkurencyjnej, nie tylko prezentują zróżnicowane podejście do problemu. Różnią się też w opiniach na temat roli poszczególnych czynników oraz tego, które z nich z największą siłą i w największym stopniu decydują o osiągnięciu sukcesu na rynkach międzynarodowych. Do uzyskania przewagi konkurencyjnej w dużym stopniu może przyczynić się sprzyjające otoczenie krajowe i projakościowa polityka rządu. Wyrównywanie poziomów pomiędzy poszczególnymi krajami, czyli tak zwana konwergencja realna, wpływa pozytywnie na konkurencyjność nie tylko poszczególnych państw członkowskich, ale także na pozycję Unii Europejskiej jako całego ugrupowania państw. Z pewnością nie jest to proces łatwy, ani szybki do osiągnięcia poprzez poszczególne gospodarki z osobna. Niepodważalne jest to, że kraje o najwyższym poziomie rozwoju, coraz bardziej umacniają swoją pozycję, a gospodarki takie jak choćby Polska, muszą starać się niwelować różnice rozwojowe. Świadczy o tym nawet polityka stosowana przez Unię Europejską, która wymaga od krajów członkowskich podnoszenia innowacyjności i dostosowywania się do z góry określonych wymogów. Tendencje kształtowania się Produktu Krajowego Brutto oraz Produktu Krajowego Brutto per capita w latach 2004-2014 wskazują na pozytywny kierunek zmian pozycji konkurencyjnej Polski w tym okresie.. Wartości tych wskaźników systematycznie wzrastały każdego roku. Świadczy to o poprawiającej się kondycji gospodarczej oraz ekonomicznej Polski. Wzrost wartości PKB oraz PKB na mieszkańca wynikał w dużym stopniu z akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wsparcie finansowe funduszy europejskich umożliwiło dynamiczny rozwój polskiej przedsiębiorczości. Polska na tle pozostałych członków Wspólnoty w badanym okresie generowała jeden z najniższych poziomów PKB per capita. Należy zwrócić jednak uwagę, że spośród państw członkowskich wyróżnia się wysokim tempem jego wzrostu. Także międzynarodowe rankingi konkurencyjności wskazują na systematyczną poprawę pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki w latach 2004-2014. Z każdym rokiem Polska osiągała coraz wyższą lokatę w każdym z przedstawionych w niniejszej pracy rankingów oraz raportów. Pozycja Polski poprawiała się w stosunku do liderów rankingów, jak również państw, które zostały wskazane jako zbliżone do Polski pod względem gospodarczym oraz ekonomicznym. Oznacza to, że Polska wykorzystuje w dobry sposób możliwości, jak również jej potencjał konkurencyjny, które pozwalają na podnoszenie jej konkurencyjności na arenie międzynarodowej. Jeśli chodzi o tendencję zmian zdolności konkurencyjnej polskiej gospodarki w latach 2004-2014 na tle krajów UE to na podstawie przeprowadzonych w pracy analiz można sformułować następujące wnioski: 46 wymienić, które czynniki decydują według raportu WEF o wysokiej konkurencyjności Polski, które stanowią jej najsłabszą stronę; 2. osiągane w okresie 2004-2013 wyniki produktywności pracy na jednego pracownika w Polsce plasowały się na średnim poziomie względem pozostałych państw Unii Europejskiej. Niemniej jednak polską gospodarkę wyróżnia wysokie i utrzymujące jeden kierunek tempo poprawy produktywności pracy, co można uznać za dobry prognostyk poprawy zdolności i pozycji konkurencyjnej Polski w przyszłości; instytucjonalne uwarunkowania rozwoju Polski odnoszące się do wolności gospodarczej plasują Polskę jako kraj o najniższej wartości tego wskaźnika w badanym okresie w porównaniu z pozostałymi, poddanymi analizie państwami UE. Polska znacznie odbiega od wyników osiąganych przez liderów rankingu. Porównanie Polski do krajów zbliżonych gospodarczo i ekonomicznie również plasuje Polskę na niższych pozycjach. Istotny jest jednak fakt, że z każdym rokiem Polska osiąga coraz wyższe miejsca w Raporcie Globalnej Konkurencyjności. W odniesieniu do głównej tezy niniejszej pracy, należy pozytywnie zweryfikować stwierdzenie, że podnoszenie innowacyjności polskiej gospodarki oraz poprawa jakości działania otoczenia instytucjonalnego stanowią kluczowe determinanty awansu w międzynarodowym rankingu konkurencyjności, jak również konwergencji realnej w stosunku do wyżej rozwiniętych krajów. Czynniki te stanowią bowiem podstawę uzyskiwania wysokich pozycji w rankingu przez liderów spośród krajów UE. Finlandia, Niemcy oraz Holandia, które to uzyskały najwyższe spośród krajów Wspólnoty oceny tych czynników znalazły się na wysokich pozycjach w rankingu GCI. Pozycja Polski pod względem konkurencyjności zgodnie z raportem WEF zmieniła się z pozycji 60 (w roku 2004), na pozycję 43 (w roku 2014), co świadczy o znacznym wzroście konkurencyjności polskiej gospodarki. Indeks swobody prowadzenia działalności gospodarczej na przestrzeni lat zmienił się z pozycji 57 (w roku 2004), na pozycją 36 (w roku 2014), zgodnie z prezentowanym rankingiem IMD, publikowanym przez WCY. Najistotniejsze zmiany zdolności konkurencyjnej Polski na tle krajów UE w latach 2004-2014 można zauważyć w wysokości Produktu Krajowego Brutto, PKB per capita oraz w handlu międzynarodowym. W analizowanym okresie lat 2004-2014, poprawa pozycji konkurencyjnej Polski w zakresie PKB związana była z awansem z pozycji 10, na pozycją 8 w rankingu, jak również z awansem z pozycji 25 na 23 w odniesieniu do PKB per capita. Relacje w obrotach w handlu zagranicznym pokazały, że Polska jest ważnym partnerem w zakresie eksportu i importu dla licznych krajów EU. Dzięki analizom zaprezentowanym w pracy zrealizowano jej cel, którym było zbadanie kierunku zmian międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki w przestrzeni Unii Europejskiej w latach 2004-2014. Wnioski płynące z analiz pokazują, że Polska konkurencyjność w badanym okresie przyjęła tendencję wzrostową, w konsekwencji czego Polska uzyskała wyższe pozycje w międzynarodowych rankingach konkurencyjności. . 1. 47 BIBLIOGRAFIA 1. Pozycje literaturowe: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Adamkiewicz-Drwiłło H., Uwarunkowania Konkurencyjności przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, Wyższa Szkoła Morska w Gdyni, Gdynia 2002 Białowąs T. Zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów członkowskich Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym w latach 1995-2010 [w:] P. Misztal, W. Rakowski [red.] Przyszłość integracji europejskiej. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2012, Bobińska E., Czynniki określające międzynarodową konkurencyjność gospodarki narodowej, [w:] Budzowski K., Wydymus S. [red.], Zagadnienia handlu zagranicznego, Materiały VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Kraków 1998, 175-176 Bossak J. Konkurencja i współpraca międzynarodowa, Difin, Warszawa 2013, Bossak J. Konkurencyjność gospodarki Polski a proces integracji europejskiej i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy [w:] Michalski T., Piech K. Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy, Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008, Bossak J., Bieńkowski W., Międzynarodowa zdolność konkurencyjność kraju przedsiębiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2004, Bossak J., Teoria i metodologia. Krytyczna ocena stosowanych metod analizy, [w:] Weresa M. [red.] Polska. Raport o konkurencyjności 2006. Rola innowacji kształtowaniu przewag konkurencyjnych, Instytut Gospodarki Światowej SGH W Warszawie, Warszawa 2006, Czajkowski Z. Próba wyboru najbardziej adekwatnych czynników konkurencyjności do oceny konkurencyjności gospodarki Polski i wybranych krajów OECD [w:] Bieńkowski W. i.in. Konkurencyjność Polski na tle zmian gospodarczych w krajach OECD, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2010, Główny Urząd Statystyczny, Wydajność pracy w przemyśle, http://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/definicje-pojec/599,pojecie.html, Gorynia M. [red.], Jankowska B., Wejście Polski do strefy EURO a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2011, Hajdukiewicz A., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej i jej determinanty, [w:] Zeszyty Naukowe AE w Krakowie nr 556, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001, J. H. Dunning, 1992, The competitive advantage of countries and the activities of transnational corporations, [w:] Transnational corporations, vol. 1., Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, fundacja Gospodarcza "Solidarność", Gdańsk 1991, Kosztowniak A., P., Problemy rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się na tle uwarunkowań procesu globalizacji, [w:] Noga M., Stawicka M. K. [red.], Globalizacja a konkurencyjność w gospodarce światowej, CeDeWu, Warszawa 2008, 48 15. Latoszek E. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, 16. Latoszek E. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, 17. Misala J., Ślusarczyk B., 1999, Ocena międzynarodowej konkurencyjności czynnikowej Polski w okresie transformacji w świetle wyników badań empirycznych, [w:] Budzowski K., Wydymus S. [red.], Handel zagraniczny metody, problemy, tendencje, Materiały VII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, część I, Kraków 1999, 18. Pawlak K. Determinanty konkurencyjności międzynarodowej – ewolucja poglądów, [w:] Ekonomia. Rynek – Gospodarka - Społeczeństwo, Nr 16, Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych 2004, s. 111 19. Pawlak K., Poczta W., Konkurencyjność polskiego sektora rolno-spożywczego w handlu z krajami Unii Europejskiej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań 2008, 20. Piech K. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarcza krajów Unii Europejskiej w kontekście współczesnej roli wiedzy i innowacji [w:] Michalski T., Piech K. Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na, Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008, 21. Poczta W., Siemiński P., Konkurencyjność rolnictwa polskiego po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań 2010 22. Radło J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar [w:]Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, 23. Radło M.J. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, 24. Rosselet-McCauley S., Methodology and Principles of Analysis, IMD World Competitiveness Yearbook, 2006, 25. Scott B. R., U.S. Competitiveness: Concepts, Performance and Implications, [w:] U.S. Competitiveness in the World Economy, Harvard Business School Press, Boston, Massachusetts, 1985, 26. Skawińska E., Reakcje na zmiany a konkurencyjność przedsiębiorstw, [w:] Skawińska E., [red.], Konkurencyjność przedsiębiorstw - nowe podejście, PWN, Warszawa 2002, 27. Stachowiak Z., Ekonomia międzynarodowa wobec wyzwań cywilizacyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004, 28. Weresa M. prof.. dr hab., Definicja, determinanty oraz sposoby pomiaru konkurencyjności krajów [w:] Bieńkowski W. Czajkowski Z. i.in. Czynniki i miary 49 międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań nr 284, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008, 29. Wysokińska Z., Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu towarami technologicznie intensywnymi (high-tech), Studia Europejskie, 1/2002, 2. Raporty i inne źródła internetowe (w tym źródła obcojęzyczne): 30. 31. 32. 33. 34. Index of Economic Freedom2015, The Global Competitiveness Report (WEF)(2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014) World Competitiveness Yearbook (IMD) (2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014) Główny Urząd Statystyczny - stat.gov.pl www.ec.europa.eu 50 SPIS TABEL I WYKRESÓW ROZDZIAŁ I PROBLEMATYKA KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ ......................................7 Tabela. 1. Elementy wybranych modeli czynników konkurencyjności ................................................10 Wykres 1. Determinanty międzynarodowej konkurencyjności krajów (narodów) według M.E. Portera z uwzględnienie uwag J.H. Dunninga ....................................................................................................12 Tabela 2. Klasyfikacja czynników konkurencyjności według modelu IMD. .......................................14 Tabela 3. Kryteria podziału miar międzynarodowej konkurencyjności................................................17 Tabela 4. Podstawowe obszary i mierniki konkurencyjności ...............................................................20 ROZDZIAŁ II ANALIZA MIĘDZYNARODOWEJ POZYCJI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH 2004-2014 ..............................................................................................................................................21 Tabela 5. PKB per capita według parytetu siły nabywczej w latach 2004–2014 w UE (średnia dla UE28 = 100) ................................................................................................................................................22 Tabela 6. PKB największych gospodarek według kursów nominalnych i PPP w 2014 roku w mld euro ................................................................................................................................................................25 Wykres 2. Skumulowana zmiana PKB realnego w wybranych krajach UE w latach 2004 -2013 (2003 = 100) .....................................................................................................................................................26 Tabela 7. Pozycja Polski w badaniach konkurencyjności prowadzonych przez World Economic Forum (WEF) oraz International Management Development Insttitute (IMD) w latach 2004-2014 ....27 Wykres 3. Pozycja konkurencyjna Polski na tle wybranych krajów w latach 2004-2014 według indeksu GCI ...........................................................................................................................................28 Tabela 9. Udziały poszczególnych państw członkowskich UE w wewnątrzunijnym eksporcie i imporcie Polski w latach 2004-2013 (w mld euro oraz w %) ................................................................29 Tabela 10. Relacja obrotów w handlu zagranicznym Polski do PKB w latach 2004–2014 (w PLN oraz PKB w %) ..............................................................................................................................................31 Tabela 11. Roczne zmiany wolumenu obrotów handlu zagranicznego Polski w latach 2004-2014 w mln zł .....................................................................................................................................................32 Wykres 4. Dynamika zmian wolumenu obrotów handlu zagranicznego Polski w latach 2004-2014 (rok poprzedni = 100) ............................................................................................................................33 ROZDZIAŁ III ANALIZA ZDOLNOŚCI KONKURENCYJNEJ POLSKI W LATACH 2004-2014 ...................35 Tabela 12. Miejsce Polski według czynników konkurencyjności według modelu IMD w roku 2014 .35 Tabela 13. Miejsce Polski oraz krajów UE w rankingu Global Competitiveness Index oraz indeksy dla czynników podstawowych, efektywności i innowacyjności w roku 2014 .............................................37 Wykres 5. Czynniki konkurencyjności polskiej gospodarki według GCI 2014 ...................................38 Tabela 14. Dynamika zmian produktywności pracy (2010 = 100) ........................................................39 Wykres 6. Zmiany produktywności pracy w Polsce w latach 2004-2013 na jednego pracownika (w %) (rok poprzedni = 100) ............................................................................................................................40 Wykres 7. Zmiany produktywności pracy w Polsce w latach 2004-2013 na tle krajów UE na jednego pracownika (w %) ..................................................................................................................................41 Wykres 8.Przeciętna dynamika zmian produktywności pracy w Grecji, Malcie, Belgii, Polsce, Rumunii, Łotwie oraz Litwie (w %) w latach 2004-2013......................................................................42 Wykres 9. Wskaźnik Wolności Gospodarczej – porównanie wybranych krajów................................44 51
