Wolno** sumienia i wyznania w *wietle orzecznictwa ETPCz i

Jakub Kasprzyszak
Pojęcie
Wolność sumienia i wyznania jest
podstawowym, bezwzględnym,
podmiotowym prawem człowieka,
usankcjonowanym dokumentami
międzynarodowymi, w tym m.in. w:
→ Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka,
→ Międzynarodowym Pakcie Praw
Obywatelskich i Politycznych,
→ Konwencji Praw Dziecka,
→ Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Deklaracji o Prawach
Człowieka.
Wyróżnia się dwa rodzaje gwarancji wolności sumienia i wyznania:
→ Gwarancje bezpośrednie polegają na tym, że uprawnieniom wynikającym z wolności
sumienia i wyznania nadaje się charakter norm prawnych.
Specjalnym rodzajem bezpośrednich gwarancji wolności sumienia i wyznania są
zobowiązania prawne państwa, wynikające z zawieranych umów międzynarodowych.
→ Gwarancje pośrednie polegają na przyjęciu zasad i rozwiązań instytucjonalnoprawnych, które ułatwiają korzystanie z uprawnień przez jednostki i zbiorowości
religijne oraz zapobiegać mają ich naruszaniu.
Wśród gwarancji pośrednich największe znaczenie przywiązuje się do rozdziału kościoła
i państwa. Ma on oznaczać neutralność państwa wobec poglądów i przekonań
religijnych obywateli.
Przekonania religijne czy światopogląd to sprawa prywatna człowieka i obojętna dla
władz państwowych. Jak podkreślał wielokrotnie ETPCz „tylko państwo neutralne w
stosunku do poglądów swoich obywateli w sprawach religii, jest w stanie
zagwarantować wolność sumienia i wyznania”
1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo
to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonania oraz
wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi,
publicznie lub prywatnie, swojego wyznania lub przekonań przez
uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.
2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać
jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę
i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na
interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku
publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności
innych osób. [klauzula limitacyjna]
czy ingerencja w daną wartość była uzasadniona
prawnie?
Prawo musi spełniać warunki:
 dostępność,
 przewidywalność,
 istnienie środków kontroli,
 musi obowiązywać w chwili ingerencji
(Trybunał dopuszcza oparcie ingerencji na normie niepisanej w
systemie common law).Może być to norma ustawowa, jak i
pozaustawowa, przy czym zgodnie z polską Konstytucją
ograniczenia dotyczące korzystania z konstytucyjnych wolności i
praw mogą być ustanowione wyłącznie w ustawie.
Czy ingerencja w określoną wolność
miała znaczenie dla ochrony wartości
wymienionych w klauzuli limitacyjnej?
Czy ograniczenie wolności jest
niezbędne do osiągnięcia
zamierzonego celu?
Określenie przesłanek DEROGACJI – czasowego odstąpienia, na
skutek wojny lub innego niebezpieczeństwa zagrażającego życiu
narodu, od wykonywania „zobowiązań konwencyjnych”.
Klauzula ta zwiera katalog praw NIEDEROGOWANYCH:
-zakaz tortur,
-zakaz niewolnictwa,
-nullum crimen sine lege,
-zakaz ponownego sądzenia i karania za to samo przestępstwo.
Lautsi przeciwko Włochom
Dzieci skarżącej uczęszczały do szkoły państwowej, w której w
każdej klasie znajdował się na ścianie krzyż, co w ocenie
skarżącej było sprzeczne z zasadą sekularyzmu, w duchu której
chciała wychowywać swoje dzieci. Mąż skarżącej, w trakcie
zebrania dyrektorów szkoły poruszył przedmiotową kwestię,
pytając, czy krzyże mogą zostać usunięte. W następstwie
odmowy władz szkoły, skarżąca wszczęła, także bezskutecznie,
postępowanie administracyjne.
W skardze do Trybunału skarżąca zarzuciła, że wywieszenie
krzyży w szkole państwowej, do której uczęszczały jej dzieci, było
sprzeczne z artykułem 9 Konwencji, gwarantującym wolność
myśli, sumienia i religii oraz artykułem 2 Pierwszego Protokołu
Dodatkowego, gwarantującym prawo do nauki.
Trybunał nie dopatrzył się naruszenia artykułu 2 Pierwszego Protokołu
Dodatkowego, zaś zarzut dotyczący artykułu 9 Konwencji rozpoznał w
ramach tego pierwszego.
Podniósł, że kwestia symboli religijnych w klasach szkolnych pozostaje kwestią
w ramach przysługującego państwom- stronom Konwencji- marginesu
uznania, w szczególności wobec braku europejskiego konsensusu w zakresie
traktowania jej w kategorii indoktrynacji. Fakt, iż „krzyże w klasach
państwowych szkół we Włoszech nadawały przeważającej w kraju religii
dominujące miejsce, nie może sam w sobie być uznany za przejaw
indoktrynacji”. Co więcej, obecność w szkole krzyży nie była połączona z
obowiązkowymi zajęciami religii katolickiej, a także nic nie wskazywało na to,
że uczniowie innego wyznania, bądź niewierzący, byli traktowani przez władze
szkoły nietolerancyjnie.
Trybunał zauważył także, że Pani Lautsi zachowała swoje rodzicielskie prawo
do objaśniania oraz doradzania swoim dzieciom, a także wskazywania im
drogi zgodnej z jej światopoglądem.
Appel - Irrgang przeciwko Niemcom
Skarżący, uczeń i jego rodzice kwestionowali przyjęte w 2006 roku prawo
nakładające na dzieci w wieku 7 – 10 lat obowiązek uczestniczenia w zajęciach
etyki. Zdaniem skarżących, świecki charakter zajęć, stał w sprzeczności z ich
protestanckim wyznaniem. Ich skarga konstytucyjna w powyższym zakresie
okazała się bezskuteczna. W skardze do Trybunału, powołując się na artykuł 9
Konwencji oraz artykuł 2 Pierwszego Protokołu Dodatkowego, podnosili, że
świecki charakter kwestionowanych zajęć był sprzeczny z obowiązkiem państwa
zachowania neutralności religijnej.
Trybunał uznał skargę za niedopuszczalną podnosząc w szczególności, że zgodnie
z kwestionowanym prawem, celem zajęć z zakresu etyki była nauka tego
przedmiotu uwzględniająca odrębności kulturowe, etniczne i religijne uczniów,
w związku z czym zajęcia te były zgodne z zasadami pluralizmu i obiektywizmu
przewidzianymi w artykule 2 Pierwszego Protokołu Dodatkowego.
– wolność religijna na poziomie instytucjonalnym.
1.Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.
2.Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w
sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych,
zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.
3.Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi
są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej
niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra
człowieka i dobra wspólnego.
1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
(…)
3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania
moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. (…)
(…)
5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze
ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa
państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw
innych osób.
1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz
pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.
2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie
prasy są zakazane.
Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na
prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.
+ ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989r.
Czy obowiązek wliczania ocen z religii, do średniej ocen,
jest zgodny z Konstytucją i ustawą o gwarancjach
swobody sumienia i wyznania?
Argumenty wnioskodawcy:
- brak alternatywnego przedmiotu – etyki
-inna podstawa oceniania – postawa religijna, pobożność
- państwo przyjmuje na siebie odpowiedzialność za efektywność przyswajania prawd
wiary, nabierając tym samym cech państwa wyznaniowego
TK stwierdził odnosząc się do wyroku ETPCz, że art. 9 EKPCz nie zostaje naruszony
poprzez organizowanie w szkołach państwowych dobrowolnej edukacji religijnej,
gdy istnieje możliwość zwolnienia z uczestnictwa w zajęciach lub gdy przewidziane
jest przyznanie ocen z uczestnictwa w alternatywnych zajęciach z etyki.
1. Art. 25 – bezstronność władz publicznych, zasada autonomii i wzajemnej niezależności.
2. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.
3. Art. 53 Konstytucji – neutralny, świecki charakter państwa, zgodny z TRADYCJAMI I
WSPÓŁCZESNYMI POLSKIMI UWARUNKOWANIAMI SPOŁECZNYMI, ale odpowiadający
WYMAGANIOM WSPÓŁCZESNEGO PAŃSTWA DEMOKRATYCZNEO.
4. Państwo nie ingeruje w strukturę świadomości społecznej (poszanowanie wolności
przekonań religijnych i światopoglądowych oraz ich wyrażania).
Wolność religii nie prowadzi do faktycznej równości – przeważają wyznawcy religii
rzymskokatolickiej.
5. TK twierdzi, że nauczanie religii w szkołach jest realizacją art. 25 i 53.
6. Aspekt negatywny wolności religijnej, sprowadza się do nakazu powstrzymywania się
od uporczywego demonstrowania przekonań religijnych, które miałoby cechę nękania,
poniżania.
Inne wyroki ETPCz:
→ „(...) nauczanie religii, powinno odbywać w sposób obiektywny, krytyczny i
pluralistyczny” (wyrok ETPCz w sprawie Kjeldsen, Busk Madsen and Peterson przeciwko
Danii).
→ „zakaz zmuszania do działań wyrażających akceptację dla
innej religii niż wyznawana przez daną osobę”, chroni jednostkę przed robieniem tego, co
jest niezgodne z jej światopoglądem – wyrok ETPCz w sprawie Folgero, który zapadł w
sytuacji braku adekwatnej możliwości zwolnienia z nauczania religii w szkole publicznej.
→ „przekonywanie do zmiany religii mieści się w zakresie swobody nauczania” - wyrok
Kokkinakis przeciwko Grecji.
Grzelak przeciwko Polsce
Skarżący, Państwo Grzelak, agnostycy, nie chcieli, aby ich syn uczęszczał na lekcje religii w
szkole. Pomimo ich próśb, żadna ze szkół do których się zwracali, nie zaoferowała ich
synowi alternatywnych zajęć etyki. W skardze do Trybunału skarżący wraz z synem,
sformułował zarzut, że szkoły odmówiły zorganizowania zajęć etyki, a także że ich syn
został narażony na szykany oraz że nie miał oceny na świadectwach szkolnych w miejscu
przedmiotu religia/etyka.
Trybunał stwierdził naruszenie artykułu 14 Konwencji (zakaz dyskryminacji) w
związku z artykułem 9 Konwencji, wskazując w szczególności, że brak oceny na
świadectwach szkolnych, w miejscu przedmiotu religia/etyka przez cały okres kształcenia
powodował bezzasadną stygmatyzację syna skarżących, prowadząc tym samym do
naruszenia prawa nieujawniania poglądów religijnych.
Siebenhaar przeciwko Niemcom
Skarżąca, Pani Siebenhaar, katoliczka, została zatrudniona przez parafię protestancką
w charakterze opiekunki do dzieci, a także przy pracach związanych z aranżacją
przedszkola. W skardze do Trybunału kwestionowała zwolnienie jej z pracy, utrzymane
w mocy przez niemieckie sądy pracy, po tym jak zaangażowała się w charakterze
członka w działalność innej społeczności religijnej (Kościół Powszechny/Braterstwo
Ludzkości).
Trybunał nie dopatrzył się naruszenia artykułu 9 Konwencji, wskazując, że sądy
krajowe, rozpoznając sprawę zachowały właściwą równowagę pomiędzy wykluczającymi
się interesami skarżącej i jej byłego pracodawcy.
Przychylił się do opinii sądów krajowych wskazujących, że zwolnienie skarżącej było
konieczne z punku widzenia wiarygodności jej pracodawcy, zaś sama skarżąca winna być od
momentu podpisania umowy świadoma, że jej działalność na rzecz Kościoła Powszechnego
była niezgodna z jej pracą w Kościele Protestanckim.
W przypadku ETPCz linia orzecznicza wydaje się być bardziej liberalna.
Sędziowie bardzo często dokonują szerokiej interpretacji poszczególnych
artykułów konwencji, często przyznając rację skarżącym.
TK często odnosi się do tradycji, tak jak w przypadku wliczania ocen z
religii do średniej ocen.
Zauważył, że możliwa jest sytuacja, gdy „wybór przedmiotu
dodatkowego przez uczniów lub rodziców nie będzie całkowicie
swobodny, lecz podejmowany pod presją lokalnej opinii publicznej.”
Dostrzega jednak, że „jest to problem nieobjęty jego kognicją, gdyż ma
podłoże socjologiczne, cechujące się brakiem tolerancji dla ludzi o
odmiennym światopoglądzie.”
W przypadku ETPCz podobna sprawa (Grzelak przeciwko Polsce) została
rozwiązania w zgoła inny sposób: „ brak oceny na świadectwach
szkolnych, w miejscu przedmiotu religia/etyka przez cały okres
kształcenia powodował bezzasadną stygmatyzację syna skarżących,
prowadząc tym samym do naruszenia prawa nieujawniania poglądów
religijnych”.
Bibliografia:
1. „Ochrona praw człowieka w wymiarze regionalnym, pod redakcją Marcina
Marcinko , Kraków, 2012