Leczenie depresji u chorych z padaczką
advertisement
PRACE POGLĄDOWE Magdalena Bosak1 Dominika Dudek2 Marcin Siwek2 Leczenie depresji u chorych z padaczką Treatment of depression in patients with epilepsy Additional key words: depression epilepsy treatment Depresja jest najczęstszym schorzeniem psychicznym towarzyszącym padaczce. Obecność depresji u pacjentów z padaczką wpływa negatywnie na jakość życia chorych, zwiększa ryzyko samobójstwa, a także koszty leczenia w porównaniu z pacjentami bez depresji. Pomimo częstego występowania zaburzeń depresyjnych u chorych na padaczkę są one często nierozpoznane i nieleczone. W pracy przedstawiono metody leczenia farmakologicznego depresji u chorych na padaczkę, omówiono wybór leków przeciwdepresyjnych i ich wpływ na próg drgawkowy, interakcje pomiędzy lekami przeciwdepresyjnymi i przeciwpadaczkowymi oraz psychotropowe właściwości leków przeciwpadaczkowych. Depression is one of the most frequent comorbid psychiatric disorders in epilepsy. Comorbid depression in epilepsy affects negatively health-related quality of life, increases the risk for suicide and costs of medical care when compared to patients without depression. Unfortunately, affective disorders are underrecognized, and appropriate treatment is infrequent. The purpose of this article is to review strategies used in the pharmacologic treatment of depression in patients with epilepsy, choice of antidepressants, effects of antidepressants on seizure threshold, pharmacokinetic interactions between antidepressant drugs and antiepileptic drugs and psychotropic properties of antiepileptic drugs. Adres do korespondencji: Magdalena Bosak Klinika Neurologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Kierownik Kliniki Prof. dr hab. Andrzej Szczudlik ul. Botaniczna 3, 31-503 Kraków Tel.: +48 12 424 86 00 Fax: +48 12 424 86 26 e-mail: [email protected] Wstęp Padaczka jest jedną z najczęstszych, poważnych chorób neurologicznych. Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na padaczkę choruje około 50 milionów ludzi na świecie. W Polsce populację chorych na padaczkę ocenia się na 400 tysięcy. Padaczka jest schorzeniem przewlekłym, niekiedy trwającym całe życie, i może jej towarzyszyć wiele innych chorób. Wyniki badań epidemiologicznych wskazują na częstsze występowanie zaburzeń psychicznych u chorych z padaczką w porównaniu z populacją ogólną [16,42]. Depresja jest jednym z najczęstszych zaburzeń psychicznych towarzyszących padaczce. Chorobowość wśród pacjentów z padaczką ocenia się na 9% [15] do 62% [27]. Tak znaczna rozbieżność danych wynika z faktu prowadzenia badań w różnych grupach wiekowych, wśród pacjentów z różną kontrolą napadów oraz z różnymi rodzajami napadów i zespołów padaczkowych, jest też konsekwencją różnic w zakresie narzędzi diagnostycznych, za pomocą których dokonywano oceny depresji w poszczególnych ośrodkach oraz stosowania różnych kryteriów rozpoznania zaburzeń psychicznych. Depresja występuje częściej u chorych z padaczką lekooporną - 22-54% [4,10]. U pacjentów z dobrze kontrolowanymi napadami padaczkowymi zaburzenia depresyjne są rzadsze (6-13%) [12,31]. Za przyczynę występowania depresji u pacjentów z padaczką uważa się: zmiany neurochemiczne i neurofizjologiczne, zachodzące w strukturach układu limbicznego w przebiegu padaczki; działania jatrogenne (negatywny wpływ psychotropowy leków przeciwpadaczkowych, leczenie chirurgiczne padaczki), psychologiczną reakcję na schorzenie przewlekłe oraz predyspozycje genetyczne [19]. Zaburzenia depresyjne w padaczce dzieli się, w zależności od ich związku czasowego z napadami padaczkowymi, na zaburzenia śródnapadowe - będące kliniczną manifestacją napadu padaczkowego; przednapadowe -poprzedzające napad padaczkowy; ponapadowe, - następujące po napadzie padaczkowym oraz międzynapadowe (najczęstsze) - występujące niezależnie od napadów padaczkowych [22]. Międzynapadowe epizody depresyjne u chorych z padaczką mogą manifestować się klinicznie podobnie do każdego z zaburzeń afektywnych opisanych w klasyfikacji DSM-IV, tj. dużej depresji, dystymii, zaburzeń dwubiegunowych itd. Jednak wiele przypadków depresji międzynapadowej nie spełnia kryteriów żadnego z zaburzeń afektywnych, wyszczególnionych w DSM-III czy DSM-IV, opisywane są one jako „dystymicznopodobne zaburzenia padaczkowe” (ang. dysthymic-like disorders of epilepsy) [20] lub „międzynapadowe zaburzenia dysforyczne” (ang. interictal dysthymic disorder, IDD) [5]. Obecność depresji u pacjentów z padaczką wpływa negatywnie na jakość życia chorych, zwiększa koszty leczenia w porównaniu z pacjentami bez depresji [7,45]. Ryzyko samobójstwa jest u chorych z padaczką kilkukrotnie wyższe niż w populacji ogólnej [13,17]. Wyniki kilku prac sugerują dodatkowe zwiększenie ryzyka samobójstwa u pacjentów z padaczką i depresją [28,34]. Katedra i Klinika Neurologii, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Kierownik Katedry: Prof. dr hab. Andrzej Szczudlik 1 Zakład Zaburzeń Afektywnych, Katedra Psychiatrii, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Kierownik Katedry: Prof. dr hab. Józef Gierowski 2 Dodatkowe słowa kluczowe: depresja padaczka leczenie 454 Jatrogenne zaburzenia depresyjne U niektórych chorych z padaczką objawy depresji mogą być związane z terapią przeciwpadaczkową. Jatrogenne zaburzenia depresyjne są najczęściej powodowane przez leki przeciwpadaczkowe o działaniu M. Bosak i wsp. obniżającym nastrój. Lekami szczególnie obciążonymi ryzykiem wywołania objawów depresyjnych są barbiturany, które mogą spowodować zaburzenia zachowania, uwagi, depresję i myśli samobójcze, zwłaszcza u dzieci [6]. Również stosowanie nowszych leków przeciwpadaczkowych, m.in wigabatryny [3], tiagabiny [11], lewetyracetamu [44] i zonisamidu [32] może spowodować obniżenie nastroju. Objawy depresyjne i psychotyczne są obserwowane również podczas terapii topiramatem. Ich nasilenie może być zminimalizowane przez powolne zwiększanie dawki topiramatu (o 25 mg na dobę co 2 tygodnie) [8]. Zarówno w przypadku lewetyracetamu, jak i topiramatu, ryzyko wystąpienia depresji jest większe u pacjentów z zaburzeniami depresyjnymi w wywiadzie [22]. Leki o właściwościach stabilizujących nastrój, m.in. kwas walproinowy, karbamazepina i lamotrygina, znacznie rzadziej wywołują objawy depresyjne u chorych na padaczkę [37]. Niektóre badania, oceniające częstość depresji u chorych z padaczką, wykazały rzadsze występowanie depresji u pacjentów, przyjmujących walproinian i lamotryginę [39, 43] oraz skuteczność lamotryginy w leczeniu depresji międzynapadowej [18]. Autorzy jednej z prac stwierdzili istotnie statystyczną poprawę nastroju, ocenianego przy pomocy Skali Oceny Nasilenia Dystymii – Cornell, po trzech miesiącach stosowania okskarbazepiny u pacjentów z padaczką lekooporną [29]. W przypadku zaburzeń depresyjnych związanych z wprowadzeniem lub podniesieniem dawki leku przeciwpadaczkowego o negatywnych właściwościach psychotropowych wskazane jest obniżenie dawki lub wycofanie tego leku. Jeśli lek przeciwpadaczkowy powoduje obniżenie nastroju, ale jednocześnie poprawia kontrolę napadów padaczkowych, skuteczne jest leczenie zaburzeń depresyjnych inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny: sertraliną lub paroksetyną [21]. U niektórych chorych z padaczką epizody depresji, manii czy lęku mogą pojawić się po wycofaniu leków normotymicznych (karbamazepina, kwas walproinowy) [25]. U pacjentów z padaczką i depresją przyczyną nawrotu lub nasilenia depresji może być wprowadzenie leków przeciwpadaczkowych z grupy induktorów enzymów wątrobowych (fenobarbital, fenytoina, prymidon, karbamazepina), a przez to zwiększenie klirensu wątrobowego i obniżenie skuteczności dotychczas stosowanych leków przeciwdepresyjnych [2]. Prodrgawkowe działanie leków przeciwdepresyjnych Lekarze opiekujący się chorymi na padaczkę z towarzyszącymi zaburzeniami depresyjnymi niechętnie rozpoczynają terapię lekami przeciwdepresyjnymi z obawy przed ich prodrgawkowym działaniem. Większość przeprowadzonych na ten temat badań dotyczy ryzyka wystąpienia napadów padaczkowych, związanego ze stosowaniem leków przeciwdepresyjnych u chorych bez padaczki. Analiza piśmiennictwa przeprowadzona przez autorów amerykańskich [38], wskazuje na występowanie napadów padaczkowych podczas stosowania leków przeciwdepresyjnych u pacjentów obciążonych dodatkowymi czynnikami predysponuPrzegląd Lekarski 2013 / 70 / 7 jącymi. Są to napady padaczkowe w wywiadzie, wycofanie leków sedatywnych lub alkoholu, jednoczesne zażywaniu wielu leków. Dla większości leków przeciwdepresyjnych ryzyko wystąpienia napadów padaczkowych wzrasta wraz z dawką lub stężeniem leku w surowicy. Przy stosowaniu imipraminy w dawkach skutecznych przeciwdepresyjnie napady padaczkowe obserwowano u 0,3% do 0,6% pacjentów. Fluoksetyna, sertralina, fluwoksamina, trazodon, nomifenzyna oraz inhibitory monoaminooksydazy charakteryzują się niskim ryzykiem wystąpienia napadów padaczkowych. Analiza częstości występowania napadów padaczkowych w trakcie randomizowanych badań, oceniających skuteczność leków psychotropowych, wykazała niższą częstość napadów padaczkowych wśród pacjentów leczonych antydepresantami w stosunku do grupy otrzymującej placebo [1]. Wyższe ryzyko napadów wiązało się tylko ze stosowaniem klomipraminy i bupropionu. W grupie pacjentów otrzymujących placebo napady występowały częściej niż w populacji ogólnej. Ryzyko zwiększenia częstości napadów padaczkowych po zastosowaniu leków przeciwdepresyjnych u chorych z padaczką analizowano na większych grupach pacjentów w odniesieniu do sertraliny i wenlafaksyny. Nasilenie częstości napadów obserwowano tylko u 1 na 100 pacjentów leczonych sertraliną, a u pięciu innych wystąpiło przejściowe zwiększenie częstości napadów, prawdopodobnie związane ze stosowaniem sertraliny. Wenlafaksyna, stosowana u 100 pacjentów, w większości z lekooporną padaczką, nie zwiększyła częstości i ciężkości napadów [23]. Inhibitory monoaminooksydazy - A (MAO- I) oraz reboksetyna i agomelatyna wydają się być bezpieczne u pacjentów z padaczką i depresją [2]. Bupropion, maprotylina i amoksapina są lekami przeciwdepresyjnymi o najsilniejszym działaniu prodrgawkowym i nie powinny być stosowane u chorych z padaczką. Barry i wsp. [2] podzielili leki przeciwdepresyjne na pięć grup, rozpoczynając od leków obciążonych największym ryzykiem wywołania napadów padaczkowych, przeciwskazanych u pacjentów z padaczką, do leków stosunkowo bezpiecznych (Tabela I). Należy także podkreślić, że napady padaczkowe mogą występować u pacjentów z depresją bez padaczki jako objaw zatrucia lekami przeciwdepresyjnymi w przypadku ich przedawkowania lub u osób wolno metabolizujących te leki [9]. Ryzyko wystąpienia napadów padaczkowych podczas terapii antydepresantami zależy od następujących czynników: indywidualnego progu drgawkowego, padaczki lub drgawek gorączkowych w wywiadzie, przebytego uszkodzenia mózgu, wysokich dawek lub szybkiego podnoszenie dawki, interakcji lekowych [33]. Interakcje pomiędzy lekami przeciwdepresyjnymi i przeciwpadaczkowymi Wybierając lek przeciwdepresyjny dla chorego z padaczką należy wziąć pod uwagę potencjalne interakcje pomiędzy lekami przeciwdepresyjnymi i przeciwpadaczkowymi. Wszystkie leki przeciwdepresyjne (z wyjątkiem milnacipranu) i większość leków przeciwpadaczkowych jest metabolizowanych w wątrobie przy udziale poszczególnych izoenzymów cytochromu P450,zwłaszcza 1A2, 3A4, 2C9, 2C19 and 2D6. Leki indukujące enzymy wątrobowe (fenytoina, fenobarbital, prymidon, karbamazepina) nasilają metabolizm wątrobowy, a tym samym obniżają stężenie w surowicy i skuteczność leków przeciwdepresyjnych, m.in. trójcyklicznych antydepresantów (amitryptyliny, nortryptyliny, impraminy, desipraminy, klomipraminy i doksepiny) [30]. Podobne działanie mogą mieć większe dawki okskarbazepiny i topiramatu. Stężenie w surowicy wielu leków przeciwdepresyjnych nowszej generacji, takich jak mianseryna, bupropion, nefazadon, a w mniejszym stopniu też citalopram i paroksetyna, jest również obniżane przez leki przeciwpadaczkowe stymulujące enzymy wątrobowe [41]. Walproinian, inhibitor enzymów wątrobowych, może spowodować wzrost stężenia w surowicy amitryptyliny, nortryptyliny, klomipraminy i paroksetyny. Z leków przeciwpadaczkowych nowej generacji, lewetyracetam, gabapentyna, pregabalina i wigabatryna, nie są metabolizowane w wątrobie i nie wchodzą w klinicznie istotne interakcje z innymi lekami. Fluoksetyna i fluwoksamina, inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, hamując izoenzymy CYP3A4, CYP2D6 oraz CYP2C1, mogą podnosić stężenie karbamazepiny i fenytoiny w surowicy [46,47], co wymaga dostosowania dawki leków przeciwpadaczkowych. Szczegółowe informacje dotyczące metabolizmu leków przeciwpadaczkowych i przeciwdepresyjnych przez poszczególne izoenzymy cytochromu P450, biorące w nich udział a także interakcji pomiędzy lekami przeciwdepresyjnymi i przeciwpadaczkowymi, przedstawiają tabele II i III. Wybór leku przeciwdepresyjnego u chorych z padaczką Pomimo znacznego rozpowszechnienia zaburzeń depresyjnych u chorych na padaczkę są one często nierozpoznane i nieleczone, a ewentualna terapia jest oparta na niekontrolowanych danych. Aktualnie brak jest randomizowanych, podwójnie zaślepionych, badań z kontrolą placebo, oceniających skuteczność leków przeciw- Tabela I Siła działanie drgawkorodnego leków przeciwdepresyjnych wg. Barry i wsp., 2007 (w kolejności od największego do najmniejszego potencjału drgawkorodnego). The seizure induction potential of antidepressants according to Barry et al., 2007 (from the highest to the lowest potential). 1. Amoksapina, klomipramina, bupropion 2. Maprotylina 3. Amitryptylina, imipramina 4. Nortryptylina, desipramina, doksepina 5. Fluoksetyna, paroksetyna, sertralina, citalopram, escitalopram, fluwoksamina, wenlafaksyna, duloksetyna, trazodon, nefazodon, mirtazapina, inhibitory MAO 455 Tabela II Leki przeciwpadaczkowe i przeciwdepresyjne jako substraty, induktory i inhibitory izoenzymów cytochromu P450. Antiepileptic drugs and antidepressants as substrates, inhibitors, or inducers of CYP enzymes. CYP1A2 CYP2C9 CYP2C19 CYP2D6 CYP3A4 trójcykliczne antydepresanty fluoksetyna paroksetyna wenlafaksyna mianseryna trójcykliczne antydepresanty sertralina nefazodon reboksetyna diazepam midazolam fluoksetyna paroksetyna fluoksetyna fluwoksamina nefazodon substrat trójcykliczne antydepresanty fluwoksamina fenytoina fenobarbital trójcykliczne antydepresanty citalopram fenytoina diazepam inhibitor fluwoksamina fluoksetyna walproinian felbamat induktor karbamazepina fenytoina fenobarbital prymidon karbamazepina fenytoina fenobarbital prymidon okskarbazepina* topiramat* felbamat* *niewielka indukcja enzymów wątrobowych. Zmodyfikowane wg Spina i Perruca, 2002 [41]. *weak enzyme inducers modified according to Spina and Perruca, 2002. Tabela III Najważniejsze interakcje karbamazepiny, walproinianów i lamotryginy z lekami przeciwdepresyjnymi (na podstawie: Woroń i Siwek, 2010). The most important interactions of carbamazepine, valproate and lamotrigine with antidepressants (Woroń, Siwek, 2010, with permission). Lek/grupa leków Konsekwencje kliniczne interakcji Karbamazepina leki przeciwdepresyjne: inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (w najmniejszym stopniu escitalopram), amitryptylina, klomipramina, wenlafaksyna, mirtazapina, moklobemid, bupropion, agomelatyna przyspieszenie metabolizmu, zmniejszenie stężenia leków w osoczu, zmniejszenie skuteczności klinicznej zwiększenie ryzyka hiponatremii! fluoksetyna możliwość zwiększenia stężenia i toksyczności karbamazepiny, opisany przypadek zespołu serotoninowego fluwoksamina, sertralina możliwość zwiększenia stężenia i toksyczności karbamazepiny trazodon zmniejszenie stężenia leku we krwi, opisane przypadki wzrostu stężenia karbamazepiny Walproiniany (VPA) amitryptylina, klomipramina zwiększenie stężenia trócyklicznych leków przeciwdepresyjnych, ryzyko wystąpienia drgawek zwiększenie stężenia VPA (zwłaszcza po amitryptylinie) bupropion zwiększenie stężenia bupropionu, ryzyko wystąpienia drgawek fluoksetyna zmiany (zwiększenie lub rzadziej zmniejszenie) stężenia VPA we krwi fluwoksamina zwiększenie stężenia VPA Lamotrygina sertralina depresyjnych w terapii depresji u chorych z padaczką. Do tej pory opublikowano wyniki tylko jednego badania z kontrolą placebo, które wykazało większą skuteczność nomifenzyny w porównaniu z amitryptyliną u pacjentów z padaczką i depresją [36]. W próbach otwartych, niekontrolowanych wykazano skuteczność citalopramu, mirtazapiny, reboksetyny w terapii depresji u pacjentów z padaczką, nie obserwowano zwiększenia częstości napadów [2,26,40]. Blumer [5] opublikował wyniki otwartego, niekontrolowanego badania; wykazał, że terapia uprzednio lekoopornej depresji u pacjentów z padaczką przy pomocy kombinacji trójcyklicznych antydepresan456 zwiększęnie stężenia lamotryginy we krwi tów i inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny była skuteczna u 68% z 22 pacjentów. Opisywano również pozytywny efekt lamotryginy w terapii pacjentów z padaczką ze współistniejącą depresją [18]. Leczenie zaburzeń depresyjnych u chorych z padaczką należy rozpoczynać od inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny, sertraliny oraz citalopramu, ze względu na ich niewielki potencjał do wchodzenia w interakcje z lekami przeciwpadaczkowymi oraz niewielkie ryzyko prowokowania napadów padaczkowych. Inne leki polecane z tego powodu w terapii depresji u chorych z padaczką to escitalopram, wenlafaksyna i mirtazapina [2,21]. W przypadkach leko- opornych jako leki drugiego rzutu można stosować trójcykliczne antydepresanty [5]. Metody niefarmakologiczne U pacjentów z padaczką istotną część postępowania stanowi psychoterapia, która niekiedy może się okazać wystarczająca, zwłaszcza w przypadku nieznacznie nasilonych zaburzeń depresyjnych. Elektrowstrząsy są z kolei skuteczną metodą leczenia depresji lekoopornej. Istnieją doniesienia świadczące o bezpiecznym stosowaniu elektrowstrząsów u pacjentów z padaczką i depresją [24,35]. Wskazaniem do zastosowania elektrowstrząsów u chorych z padaczką może być ciężka, lekooporna depresja z objawami psychotycznymi. W przebiegu terapii elektrowstrząsami obserwowano podwyższenie progu drgawkowego. W celu zmniejszenia dawki bodźca elektrycznego w trakcie elektrowstrząsów nie należy podawać porannej dawki leków przeciwpadaczkowych w dniu elektroterapii. Zasada ta nie dotyczy pacjentów, u których ostatnio występowały uogólnione napady toniczno-kloniczne oraz pacjentów obciążonych wysokim ryzykiem wystąpienia stanu padaczkowego. Ze względu na wykazaną skuteczność stymulatora nerwu błędnego w terapii lekoopornej depresji, planowane są również badania oceniające jego zastosowane w leczeniu depresji u pacjentów z padaczką. Podsumowanie Depresja jest najczęstszym schorzeniem psychicznym towarzyszącym padaczce. Podobnie jak w innych chorobach neurologicznych jej współistnienie wywiera negatywny wpływ na jakość życia pacjentów, dlatego wczesne rozpoznanie i leczenie jest niezwykle istotne dla poprawy opieki nad chorym. Lekami pierwszego rzutu w terapii zaburzeń depresyjnych u pacjentów z padaczką powinny być inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (sertralina, citalopram, escitalopram) oraz inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny (wenlafaksyna, mirtazapina). Piśmiennictwo 1. Alper K., Schwartz K.A., Kolts R.L., Khan A.: Seizure incidence in psychopharmacological clinical trials: an analysis of Food and Drug Administration (FDA) Summary basis of approval reports. Biol. Psychiatry 2007, 62, 345. 2. Barry J.J., Lembke A., Gisbert P., Gilliam F.: Affective disorders in epilepsy in: Ettinger A.B., Kanner A.M. Psychiatric Issues in Epilepsy: A Practical Guide to Diagnosis and Treatment, 2nd Edition, Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2007, 203. 3. Ben-Menachem E., French J.: Vigabatrin. in: Engel Jr .J., Pedley T.A. Epilepsy: a comprehensive textbook. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, 1997, 1907. 4. Boylan L.S., Flint L.A., Labovitz D.L.: Depression but not seizure frequency predicts quality of in treatment-resistant epilepsy. Neurology 2004, 62, 258. 5. Blumer D., Altshuler L.L.: Affective disorders. in: Engel Jr .J., Pedley T.A. Epilepsy: a comprehensive textbook. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, 1997, 2083. 6. Brent D.A., Crumrine P.K., Varma R.R. et al.: Phenobarbital treatment and major depressive disorder in children with epilepsy. Pediatrics 1987, 80, 909. 7. Cramer J.A., Blum D., Fanning K. et al.: The impact of comorbid depression on health resource utilization in a community sample of people with epilepsy. Epilepsy Behav. 2004, 5, 337. M. Bosak i wsp. 8. Crawford P.: An audit of topiramate use in a general neurology clinic. Seizure 1998, 7, 207. 9. Curran S., de Pauw K.: Selecting an antidepressant for use in a patient with epilepsy. Drug Saf. 1998, 18, 125. 10. Devinsky O., Barr W.B., Vickrey B.G.: Changes in depression and anxiety after resective surgery for epilepsy. Neurology 2005, 65, 1744. 11. Dodrill C.B., Arnett J.L., Shu V. et al.: Effects of tiagabine monotherapy on abilities, adjustment, and mood. Epilepsia 1998, 39, 33. 12. Fuller-Thomson E., Brennenstuhl S.: The association between depression and epilepsy in a nationally representative sample. Epilepsia 2009, 50, 1051. 13. Harris E.C., Barraclough B.: Suicide as an outcome for mental disorders. A meta-analysis. Br. J. Psychiatry 1997, 170, 205. 14. Hauser W.A., Annegers J.F., Kurland L.T.: Incidence of epilepsy and unprovoked seizures in Rochester, Minnesota: 1935-1984. Epilepsia 1993, 34, 453. 15. Jacoby A., Baker G.A., Steen N., Potts P. et al.: The clinical course of epilepsy and its psychosocial correlates: findings from a U.K. Community study. Epilepsia 1996, 37, 148. 16. Jalava M. and Sillanpaa M.: Concurrent illnesses in adults with childhood-onset epilepsy: a population-based 35-year follow-up study. Epilepsia 1996, 37, 1155. 17. Jones J.E., Hermann B.P., Barry J.J.: Rates and risk factors for suicide, suicidal ideation, and suicide attempts in chronic epilepsy. Epilepsy Behav. 2003, 4, 31. 18. Kalogjera-Sackellares D., Sackellares J.C.: Improvement in depression associated with partial epilepsy in patients treated with lamotrigine. Epilepsy Behav. 2002, 3, 510. 19. Kanner A.M., Nieto J.C.: Depressive disorders in epilepsy. Neurology 1999, 53, 26. 20. Kanner A.M., Palac S.: Depression in epilepsy: a common but often Unrecognized comorbid malady. Epilepsy Behav. 2000, 1, 37. 21. Kanner A.M., Balabanov A.: Depression and epilepsy: How closely related are they? Neurology 2002, 58, 27. 22. Kanner A.M.: Depression in epilepsy: prevalence, clinical semiology, pathogenic mechanisms and Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 7 treatment. Biol. Psychiatry 2003, 54, 388. 23. Kanner A.M.: Mood disorders in epilepsy: Two different disorders with common pathogenic mechanisms? in.: Behavioral Aspects of Epilepsy. Principles and Practice. Schachter S.C., Holmes G.L. Kasteleijn-Nolst T. Demos New York, 2008 24. Kaufman K.R., Saucedo C., Schaeffer J. et al.: Electroconvulsive Therapy (ECT) for intractable depression following epilepsy neurosurgery. Seizure 1996, 5, 307. 25. Ketter T.A., Post R.M., Theodore W.H.: Positive and negative psychiatric effects of antiepileptic drugs in patients with seizure disorders. Neurology 1999, 53, 53. 26. Kuhn K.U., Quednow B.B., Thiel M. et al.: Antidepressive treatment in patients with temporal lobe epilepsy and major depression: a prospective study with three different antidepressants. Epilepsy Behav. 2003, 4, 674. 27. Lee S.A., Lee S.M., No Y.J.: Factors contributing to depression in patients with epilepsy. Epilepsia 2010, 51, 1305. 28. Mainio A., Alamäki K., Karvonen K. et al.: Depression and suicide in epileptic victims: a populationbased study of suicide victims during the years 1988-2002 in northern Finland. Epilepsy Behav. 2007, 11, 389. 29. Mazza M., Della Marca G., Di Nicola M. et al.: Oxcarbazepine improves mood in patients with epilepsy. Epilepsy Behav. 2007, 10, 397. 30. Monaco F., Cicolin A.: Interactions between anticonvulsant and psychoactive drugs. Epilepsia 1999, 40, 71. 31. O’Donoghue M.F., Goodridge D.M., Redhead K., Sander J.W. et al.: Assessing the psychosocial consequences of epilepsy: a community-based study. Br. J. Gen. Pract. 1999, 49, 211. 32. Ozawa K., Kobayashi K., Noda S., Iyo M.: Zonisamide-induced depression and mania in patients with epilepsy. J. Clin. Psychopharmacol. 2004, 24, 110. 33. Pisani F., Oteri G., Costa C. et al.: Effects of psychotropic drugs on seizure threshold. Drug Saf. 2002, 25, 91. 34. Pompili M., Vanacore N., Macone S.: Depression, hopelessness and suicide risk among patients suffering from epilepsy. Ann. Ist. Super Sanita 2007, 43, 425. 35. Regenold W.T., Weintraub D., Taller A.: Electroconvulsive therapy for epilepsy and major depression. Am. J. Geriatr. Psychiatry 1998, 6, 180. 36. Robertson M.M., Trimble M.R.: The treatment of depression in patients with epilepsy. A double-blind trial. J. Affect. Disord. 1985, 9, 127. 37. Robertson M.M.: The organic contribution to depressive illness in patients with epilepsy. J. Epilepsy 1989, 2, 189. 38. Rosenstein D.L., Nelson J.C., Jacobs S.C.: Seizures associated with antidepressants: a review. J. Clin. Psychiatry 1993, 54, 289. 39. Schmitz E..B, Robertson M.M., Trimble M.R.: Depression and schizophrenia in epilepsy: social and biological risk factors. Epilepsy Res. 1999, 35, 59. 40. Specchio L.M., Iudice A., Specchio N. et al.: Citalopram as treatment of depression in patients with epilepsy. Clin. Neuropharmacol. 2004, 27, 133. 41. Spina E., Perucca E.: Clinical significance of pharmacokinetic interactions between antiepileptic and psychotropic drugs. Epilepsia 2002, 43, 37. 42. Tellez-Zenteno J.F., Patten S.B., Jetté N., Williams J et al.: Psychiatric comorbidity in epilepsy: a population-based analysis. Epilepsia 2007, 48, 2336. 43. Thompson A.W., Miller J.W., Katon W. et al.: Sociodemographic and clinical factors associated with depression in epilepsy. Epilepsy Behav. 2009, 14, 655. 44. Vande Griend J.P., Linnebur S.A., Bainbridge J.L.: Probable levetiracetam-associated depression in the elderly: two case reports. Am. J. Geriatr. Pharmacother. 2009,7,281. 45. Viikinsalo M., Sawrie S., Kuzniecky R.: Depression and medication toxicity but not seizure frequency and severity predict health outcomes in refractory epilepsy. Epilepsia 2000, 41, 175. 46. Woroń J., Siwek M.: Interakcje leków normotymicznych – Cz.I: karbamazepina i okskarbazepina. Medycyna Praktyczna Psychiatria 2010, 1, 73. 47. Woroń J., Siwek M.: Interakcje leków normotymicznych – Cz.II: walproiniany i lamotrygina. Medycyna Praktyczna Psychiatria 2010, 2, 69. 48. Hovorka J., Herman E., Nemcova I.I.: Treatment of interictal depression with citalopram in patients with epilepsy. Epilepsy Behav. 2000, 1, 444. 457
