galicyzmy - Instytut Języka Polskiego

Galicyzmy w języku polskim.
Z dziejów kontaktów polsko-francuskich
Bibliografia
H. Rybicka, Losy wyrazów obcych w języku polskim, Warszawa 1976.
H. Rybicka-Nowacka, Szkice z dziejów polskiego języka literackiego, Warszawa
1990 (fragmenty poświęcone galicyzmom)
B. Walczak, Między snobizmem i modą a potrzebami języka, czyli o wyrazach
obcego pochodzenia w polszczyźnie, Poznań 1987.
B. Ligara, Galicyzmy leksykalne w listach Zygmunta Krasińskiego na tle wpływów
francuskich w polszczyźnie XIX wieku, ZN UJ Prace Językoznawcze 86, Kraków
1987
B. Reczkowa, Wyrazy pochodzenia francuskiego w gwarach polskich, Wrocław 1982
B. Walczak, Paralele w rozwoju znaczeniowym galicyzmów w języku polskim i
rosyjskim [w:] Paralele w rozwoju słownictwa języków słowiańskich, pod red. H.
Popowskiej – Taborskiej, Warszawa 1989, s. 82-83
B. Walczak, Adaptacja francuskich zapożyczeń leksykalnych w języku polskim i
rosyjskim, „Z polskich studiów slawistycznych” 5 , Warszawa 1978, s. 315 – 323;
J. Birn, Język francuski w Polsce w epoce saskiej [w:] Studia z dziejów kultury
polskiej, Warszawa 1949, s. 379 – 389.
A. Bochnak, Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca
XVIII wieku, ZN UJ Prace Językoznawcze 78, Kraków 1984.
A. Bochnak, Nazwy białej broni w języku polskim i francuskim, „Język Polski” LV,
1975, s. 364-370.
Stan badań nad galicyzmami
Pierwsze uwagi na ten temat pojawiły się w krótkim studium W. Doroszewskiego
“La langue francaise en Pologne”, gdzie autor omówił francuskie zapożyczenia
leksykalne na materiale słowników języka polskiego. Ze względu jednak na skrótowe
potraktowanie tematu i ograniczenie tylko do zapożyczeń wyrazowych praca ta jest
jedynie wstępem do dalszych badań.
Ogólną charakterystykę historii kontaktów Polski z Francją przynoszą: krótki szkic J.
Birna oraz pobieżne omówienie wpływów francuskich w pracach A. Brucknera i w
opracowaniach historii języka polskiego T. Lehra - Spławińskiego i Z.
Klemensiewicza.
Jedną z najważniejszych opracowań monograficznych dotyczących zapożyczeń
francuskich jest obszerna monografia B. Ligary. Przedmiot opisu stanowią w niej
galicyzmy leksykalne (słownikowe) występujące w listach Zygmunta Krasińskiego.
Opracowanie monograficzne “zostało pomyślane jako przyczynek do badań polsko –
francuskiej dwujęzyczności indywidualnej stanowiącej przejaw bilingwizmu
grupowego warstwy arystokratycznej, która w kraju i na emigracji wywierała
największy wpływ na kształtowanie się polszczyzny w XIX wieku.”
Omówienie zapożyczeń francuskich zawierają także opracowania B. Walczaka,
który poświęcił galicyzmom szereg artykułów, dokonał w nich wnikliwej analizy
pożyczek francuskich pod kątem ich adaptacji (przyswojenia) do systemu
fonetycznego i gramatycznego polszczyzny, zmian znaczeniowych, prześledził ich
drogę do polszczyzny, wnikliwie opracował ich etymologię.
Stan badań nad galicyzmami
Obszernie omówione zostały również galicyzmy w pracach H. Rybickiej –
Nowackiej z zakresu historii języka polskiego.
B. Reczkowa zbadała oraz przedstawiła zasoby wyrazów pochodzenia
francuskiego w słownictwie gwar polskich oraz sposoby ich adaptacji, a więc
w odmianie nie ogólnopolskiej.
Pozostałe opracowania omawiają wybrane problemy szczegółowe.
Przykładowo J. Morawski zajął się adaptacją fonetyczną i słowotwórczą
zapożyczeń francuskich oraz etymologią wyrazów o pochodzeniu
romańskim. A. Bochnak opracowała słownictwo kulinarne pochodzenia
romańskiego w polszczyźnie.
Ujęcie kontrastywne wybranych wyrazów w języku polskim i francuskim
przynosi artykuł A. Bochnak o nazwach białej broni i L. Zaręby o wyrazie
awantura.
J. Damborsky zajął się modelami morfologicznymi tworzenia zestawień
wyrazowych pod wpływem francuskim we współczesnej polszczyźnie.
Wpływy francuskie zaś w polszczyźnie niektórych skupisk emigracyjnych we
Francji przedstawiają artykuły A. Masiewicz i H. Zduńskiej.
Stan badań nad galicyzmami
Wpływy francuskie stanowią osobne zagadnienie w
opracowaniach języków osobniczych poszczególnych
autorów.
Z autorów dziewiętnastowiecznych opracowano już pod
tym względem język Jana III Sobieskiego - Damborsky,
język Krasińskiego - Ligara.
Również opracowane zostały galicyzmy w języku
Mickiewicza – W. Doroszewski, C. K. Norwida – E.
Rzepkowa, W. Syrokomli – J. Trypućko, B. Prusa – H.
Kurkowska, T. T. Jeża – W. Doroszewski, F. Chopina,
Słowackiego – J. Mally.
Kontakty językowe (polsko-francuskie) jako
główne źródło zapożyczeń.
Do XV wieku włącznie kontakty te były zbyt luźne i w zbyt dużym stopniu
pośrednie, aby mogło to pozostawić ślady w języku. Wprawdzie przeniknęły
w tym okresie do polszczyzny wyrazy etymologicznie francuskie, lecz droga
ich wiodła przez języki media, nie mogą więc być świadectwem wpływów
francuskich (np. fr. arquiere ‘miejsce dla łuczników; niem. erker ‘występ,
ganek’; czes. arker; pol. alkierz. Alkierz jest więc w polszczyźnie pożyczką
czeską i świadczy wraz z innymi bohemizmami o roli wpływów czeskich w
średniowiecznej kulturze, piśmiennictwie i języku polskim).
W XVI wieku kontakty polsko-francuskie wyraźnie się nasilają (wybór
Henryka Walezego na króla Polski, wyjazdy magnatów i szlachty do Francji
(Zamojski, Kochanowski, Radziwiłłowie, Myszkowcy, Jakub Sobieski,
przyjazdy pierwszych Francuzów do Polski (Thenaud, Statorius - Stojeński).
Mimo to uważano dotąd, że i te kontakty nie znalazły jeszcze odbicia w
języku.
Dzieje kontaktów polsko-francuskich
Pierwsze kontakty polsko-francuskie były ograniczone
społecznie, miały charakter elitarny – stąd i wpływ języka
francuskiego był początkowo ograniczony do jednej, literackiej
odmiany polszczyzny, opierał się na czynnej znajomości
języka francuskiego.
Sprawozdanie Francuza J. A. de Thou świadczące o
znajomości języka francuskiego Polaków posłów wysłanych
przez Henryka Walezego do Paryża: ”(...) niektórzy mówili
językiem naszym tak czysto i pięknie, iż rzekłbyś, że się raczej
na brzegach Sekwany niż nad Wisłą lub Dnieprem rodzili,
niemało to zawstydziło rodaków naszych, którzy nie tylko nic
nie umieją, lecz nadto nieprzyjaciółmi są wszelkich
umiejętności.”
Dzieje kontaktów polsko-francuskich
Szczegółowe badania pozwoliły jednak odnaleźć w zasobach polszczyzny
XVI wieku znaczną liczbę galicyzmów. Świadczą one, po pierwsze, o
znacznym wzroście zainteresowania Francją w Polsce (nazwy francuskich
realiów, jak hugenot, kont, parlament, prezydent), po drugie, o tym, że
kultura francuska nie stanowiła jeszcze wtedy wzorca dla polskiej, gdyż
pozostałe zapożyczenia odbijają raczej stosunki handlowe (kamizela,
lazaret, perfumy, pilot), pojawiają się też pierwsze zapożyczenia z kręgu
słownictwa wojskowego (garda, muszkiet, soldat).
Wyraźne ożywienie kontaktów polsko-francuskich nastąpiło w poł. XVII wieku
(małżeństwo Władysława IV z Marią Ludwiką de Gonzague). Królowa
odegrała wielką rolę w propagowaniu francuszczyzny w języku, obyczaju,
stroju, zwłaszcza kobiecym. Rozsadnikiem wpływów francuskich są też
sprowadzone przez nią do Polski w 1654 r. klasztory wizytek.
Francuszczyzna utrzymuje swoją pozycję za czasów Jana III i Marysieńki.
Dwór królewski naśladują największe dwory magnackie, szlachta natomiast
jest do francuszczyzny nastawiona niechętnie. Tutaj przenikają jedynie
wpływy francuskie w zakresie wojskowości, na skutek rosnącego znaczenia
cudzoziemskiego autoramentu w wojsku polskim.
Dzieje kontaktów polsko-francuskich
Od połowy wieku wydatnie wzrasta liczba galicyzmów; odzwierciedlają one
kierunki wpływów francuskich i zdradzają środowiska społeczne, który były
na nie najbardziej podatne (życie dworskie, gry, tańce, rozrywki towarzyskie:
dama, metresa, gawot, galant; stroje i toaleta, zwłaszcza kobieca: gorset,
peruka, robron, kwef; wojskowości: brygada, fort, mina, parol,
pistolet...nazwy kolorów zastępują dawne czesko-niemieckie; czerwień,
wino, żołądź ustępują kierom i pikom itd.; pojazdy od fiakrów; gmachy i ich
części, teatry itd., z suterenami, antresolami, lożami itd.; z parkietami,
portretami itd. aż do żyrandolów......
Wiek XVIII w całej Europie stał pod znakiem dominacji języka i kultury
francuskiej. Pierwsze wzory literackie i artystyczne przenikają do Polski już
pod koniec poprzedniego wieku (przekład Cyda już w 1661roku, tłumaczenie
La Fontaine’a przez Niemirycza w 1699 roku), jednak czasy saskie z ich
sarmacką ksenofobią i megalomanią narodową opóźnią intensywne wpływy
francuskie w zakresie wyższej kultury, które dojdą do głosu dopiero za
panowanie Stanisława Augusta. Mimo to nie były te czasy okresem
niesprzyjającym językowi francuskiemu. Wręcz przeciwnie: był on wraz z
niemieckim używany na dworze nie znających polskiego Wettynów, skąd
jego wpływ promieniował na dwory magnackie.
Dzieje kontaktów polsko-francuskich
Powszechna staje się znajomość francuszczyzny wśród
kobiet ze sfery magnacko-arystokratycznej. Przenika ona
także do kręgów duchowieństwa, zwłaszcza jezuitów i pijarów:
oba zgromadzenia wprowadzają francuski do programów
nauczania swych kolegiów. Od 1736 roku działa katedra
języka francuskiego w Akademii Krakowskiej. Rośnie liczba
francuskich gramatyk i słowników. Wszystko to składa się na
znaczny wzrost popularności francuszczyzny, nie zmienia
jednak społecznego zasięgu jej oddziaływania. Toteż wciąż
przenikające do polszczyzny galicyzmy sytuują się w tych
samych kręgach znaczeniowych (życie dworskie: debosz,
deboszowac; stroje i toaleta, zwłaszcza kobieca: frak, róż,
bawolet; wojskowość: kadet, garnizon, kornet.
Dzieje kontaktów polsko-francuskich
Wbrew pozorom i obiegowym opiniom sytuacja niewiele się zmieniła w
drugiej połowie XVIII wieku, w epoce stanisławowskiej uważanej
powszechnie za okres najbardziej nasilonej gallomanii.
Słownictwo precyzyjnie rejestruje wszelkie przejawy wpływów francuskich:
w teatrze i literaturze stanisławowskiej (amant, kulisy, romans, antreprener),
w życiu dworskim i salonowym (bal, bukiet, kaprys, wizyta), w stroju,
wyposażeniu wnętrz, urządzeniu ogrodów (aleja, apartament, krawat,
krepa), w kuchni (bulion, gofry, pularda, szampan), w wojskowości w
związku z modernizacja organizacji i uzbrojenia wojska (atak, bombardier,
furgon, petarda), w organizacji wolnomularstwa, które zaczynało przenikać
do Polski z Francji od połowy XVIII wieku, a organizacyjnie podlegało
Wielkiej Loży Wschodu z siedzibą w Paryżu (farmazon, loża, mason).
Niewątpliwie napływ galicyzmów był w epoce stanisławowskiej intensywny,
opanowały one jednak głównie mówioną odmianę języka, gdyż przenikanie
ich do tekstów literackich hamowały dyrektywy stylistyczne klasycyzmu.
Ponadto cechowały one w dalszym ciągu przede wszystkim socjolekt
arystokracji i elity szlacheckiej tudzież salonów warszawskich - na prowincję
docierały wciąż jeszcze w niewielkim stopniu.
Z dziejów kontaktów polsko-francuskich
Zasadniczą zmianę w tym względzie przynosi dopiero wiek XIX. Zasięg
społeczny mody francuskiej ogromnie się wtedy poszerza, a ona sama
wydatnie intensyfikuje (życie towarzyskie: etykieta, galanteria, polonez,
suwenir, werwa; toaleta i przedmioty zbytku: agrafa, biżuteria, dekolt,
draperia; kuchnia: deser, koniak, menu, winegret).
Równocześnie dochodzą nowe źródła wpływów francuskich. Legiony i
wojny napoleońskie zaowocowały napływem nowych terminów wojskowych
(armia, epolet, lansjer, szwoleżer), które utrzymywały się w wojsku
Królestwa Kongresowego.
Wielka Emigracja była niezwykle doniosłym wydarzeniem w dziejach
języka, a polszczyzna emigracyjna najsilniejszym w XIX wieku ogniwem
wpływów francuskich na polski język literacki. Za pośrednictwem Emigracji i
bezpośrednio przenikały do leksyki polskiej galicyzmy dotyczące sztuki,
zwłaszcza z zakresu sztuk plastycznych (malarstwo: grawiura, pejzaż,
wernisaż, witraż; architektura i budownictwo: amfilada, balkon, fasada,
suterena; teatru, sztuk estradowych, później filmu: antrakt, ekran,
premiera, rola, seans; muzyki i baletu: akord, fletrowers, refren,
uwertura).
Z dziejów kontaktów polsko-francuskich
Wpływy francuskie w XIX wieku nie ograniczają się jednak do tradycyjnych
dziedzin obcej mody i do sfery szeroko pojętej kultury artystycznej.
Francja dostarcza wzorów w zakresie życia społecznego –
administracja (od czasów Księstwa Warszawskiego), życie
polityczne, środki masowego przekazu informacji: anons,
biuro, departament, premier; i gospodarczego (giełda,
finanse, handel, przemysł): asortyment, bilon, finanse,
tantiema.
Niewątpliwy jest wpływ francuskiej nauki i techniki (brykiet,
gabaryt, inżynier, klisza, monter, plomba). Też słownictwo
marynarki zdradza wpływy francuskie (kabotaż, eskadra).
Ostatecznie trzeba stwierdzić, że w XIX wieku zakres wpływów francuskich
niepomiernie się rozszerza, obejmując coraz nowe dziedziny życia.
Wyrazem tego jest napływ galicyzmów, które wchodzą do podstawowego
trzonu leksykalnego ówczesnej polszczyzny (adres, bagaż, notes, peron,
szosa, waliza).
Z dziejów kontaktów polsko-francuskich
Wiek XIX był niewątpliwie okresem największego nasilenia
wpływów francuskich. Choć nieco już słabnące, utrzymywały
się one jednak także w wieku XX.
Jeszcze w latach II Rzeczypospolitej doszły do głosu
okoliczności sprzyjające wpływom francuskim, takie jak powrót
do Polski w kwietniu 1919 r. sformowanej we Francji armii
Hallera, frankofilskie nastroje, zwłaszcza w Poznańskiem,
wywołane stanowiskiem marszałka Focha wobec powstania
wielkopolskiego, udział sztabowców francuskich z gen.
Weygandem na czele w przygotowaniu operacyjnym bitwy
warszawskiej podczas wojny polsko-radzieckiej, bliskie
kontakty polityczne, dyplomatyczne i wojskowe miedzy obu
krajami. Toteż wzory francuskie w zakresie odbudowy
odrodzonego wojska polskiego (zwłaszcza w zakresie nowych
rodzajów broni, np. lotnictwo czy wojsko pancerne) odbiły się
wyraźnie w słownictwie (blindaż, kapotaż, pilotaż, wiraż).
Z dziejów kontaktów polsko-francuskich
Moment przełomowy w historii wpływów francuskich na język
polski stanowi druga wojna światowa i przemiany społeczne,
jakie się po niej i w jej wyniku dokonały. Nie oznacza to
jednak całkowitego i definitywnego kresu tych wpływów.
Choć ze znacznie mniejszą intensywnością, galicyzmy
przenikały w okresie powojennym do polszczyzny. Jest tych
najnowszych galicyzmów wcale sporo: są drugie co do
liczebności (po anglicyzmach) w grupie zapożyczeń
właściwych, a w ogóle (gdy wliczy się kalki - też
frazeologiczne i składniowe; pożyczki semantyczne itp.)
sytuują się na trzecim miejscu, po elementach angielskich i
rosyjskich. Opinia ta została sformułowana w l. 80 XX wieku.
Z dziejów kontaktów polsko-francuskich
Pod względem znaczeniowym kontynuują one widoczną już w
XIX wieku tendencję do poszerzania sfer semantycznych, w
których się mieszczą, odzwierciedlając ogólny wpływ kulturalny
i cywilizacyjny, obejmujący w zasadzie wszystkie dziedziny
życia (garmażer, dossier, magistrala, prodiż, taszyzm).
Niemniej jednak wyodrębniają się i wśród nich pewne kręgi
tematyczne odbijające tradycyjne kierunki wpływów
francuskich, np. dziedzina mody, zwłaszcza damskiej (boucle,
szmizjerka, ekler).
Galicyzmy we współczesnej polszczyźnie to jednak nie tyle
zapożyczenia najnowsze, lecz przede wszystkim starsze
mające już pewną tradycję w języku polskim.
Z dziejów kontaktów polsko-francuskich
Trzon pożyczek starszych zachował do dziś żywotność – z
użycia wyszły tylko tzw. archaizmy rzeczowe. Liczba pożyczek
francuskich we współczesnej polszczyźnie przekracza 3 tys.
Galicyzmy funkcjonują we wszystkich odmianach polszczyzny:
w języku ogólnym ze wszystkimi jego rejestrami i odmianami
stylowymi (są wśród nich wyrazy książkowe: bulwersować,
ewenement, frapować, konstatacja; publicystyczne: expose,
suwerenny, dementować; urzędowe: etat, personel, resort,
teren; potoczne: galimatias, ramol; nawet żargonowe: burdel,
filować), w odmianach środowiskowych i socjalnozawodowych, w terminologii naukowej i technicznej,
przeniknęły nawet do gwary miejskiej i gwar ludowych.
Ten ich wielki rozrzut semantyczny, stylistyczny i
socjolingwistyczny jest skutkiem obserwowanego od XIX wieku
poszerzania się zakresu i demokratyzacji wpływów francuskich.
Adaptacja galicyzmów
Adaptacja fonetyczna (mniejszy lub większy
stopień przyswojenia – pożyczki fonetyczne):
elew< fr. eleve
etap < fr. etape
festiwal
< fr. festival
frak < fr. frac
krem
< fr. creme
peniuar
< fr. peignoir
pisuar
< fr. pissoir
retusz
< fr. retouche
staż < fr. stage
tik < fr. tic
welur
< fr. velour
żurnal
< fr. journal
Adaptacja galicyzmów
biuro
< fr. bureau [buro]
biust
< fr. buste
diuszesa < fr. duchesse
siurpryza < fr. surprise
kwef
< fr. coiffe [kuaf]
tiul < fr. tulle
[tul]
fryzjer
< fr. friseur
kaprys
< fr. caprice
antrepryza
< fr. entreprise
asortyment
< fr. assortiment
batyst
< fr. batiste
oberżyna < fr. aubergine
deszyfrować
< fr. dechiffrer
Adaptacja galicyzmów
Zapożyczenia graficzne:
bilet < fr. billet
[bije]
fanfaron
< fr. fanfaron [fafaro]
impas
< fr. impas
[epas]
transparent < fr. transparent
[traspara]
notes
< fr. notes
Zapożyczenia fonetyczno-graficzne:
intrygant
inżynier
kadryl
klawesyn
kokon
konwój
rejon
rezon
wojaż
< fr. intrigant
< fr. ingineur
< fr. quadrille
< fr. clavesin
< fr. cocon
< fr. convoi
< fr. rayon
< fr. raison
< fr. voyage
[etriga]
[ezenjor]
[kadrij]
[klavse]
[koko]
[kovua]
[rejo]
[rezo]
[vuajaz]
Adaptacja galicyzmów
Adaptacja gramatyczna (fleksyjna i słowotwórcza)
abonować
< fr. abonner
brylować
< fr. briller
kokietować < fr. coqueter
kolportować < fr. colporter
Wprowadzenie rodzimego formantu do wyrazu zapożyczonego, np. formantu
żeńskiego –ka, np.:
butelka
< fr. bouteille
butonierka < fr. boutonniere
mandarynka < fr. mandarine
marionetka < fr. marionette
portmonetka < fr. porte-monnaie
salaterka
< fr. saladier
saszetka
< fr. sachet
szarlotka
< fr. charlotte
tabakierka
< fr. tabaquiere
żardynierka < fr. jardiniere
Adaptacja galicyzmów
Ciekawym procesem przy zapożyczeniach
francuskich jest zrastanie się obcych wyrazów
na gruncie polskim, por.:
luidor
< fr. Luis d’ or
plener
< fr. plein air
robron
< fr. robe ronde
sakwojaż < fr. sac de voyage
szapoklak< fr. chapeau claque
szezlong < fr. chaise longe
Formanty pochodzenia francuskiego
Niewątpliwie francuskiego pochodzenia są formanty –ada, -er, -eria, inier.
-ada < fr. –ade
kolumnada < fr. collonade
amfilada
< fr. enfilade
-er < fr. –eur
ankieter
< fr. enqueteur
wojażer
< fr. voageur
-eria < fr. –erie
infateria
< fr. infanterie
-inier /- ynier <fr.-inier
karabinier < fr. carabinier
magazynier < fr. magasinier
rodzime kosynier
Zakresy tematyczne zapożyczeń francuskich
Nauka
fizyka, np.:
atomizować ‘rozdrabniać, rozdzielać coś na drobne elementy’
Fosforescencja
‘długotrwałe świecenie niektórych ciał wywołane uprzednim
naświetleniem i trwające przez dłuższy czas po jego ustaniu’
eksplozywny ‘wybuchowy’
komplementarny
‘wzajemnie się uzupełniający; dopełniający się’
polaryzacja ‘zjawisko uwydatniania się różnic’
woltaż
‘napięcie prądu elektrycznego wyrażone w woltach’
magnetyzm ‘zespół zjawisk fizycznych’
chemia, np.:
tanina
‘substancja garbnikowa’
ekrazyt
‘materiał wybuchowy’
frans ‘promieniotwórczy pierwiastek chemiczny’
bombaż
‘wydęcie wieczka puszki z konserwa powstające pod wpływem
działania gazów fermentacyjnych’
gazolina
‘mieszanina najliczniejszych ciekłych węglowodorów’
karnotyt
‘minerał, uwodniony związek potasu, uranu i wanadu’
Zakresy tematyczne
medycyna
higiena, np.:
brylantyna ‘środek do nacierania włosów, nadający im połysk’
fryzura
‘sposób ułożenia, uczesania włosów’
ondulacja
‘trwałe sfalowanie włosów’
manikiur
‘czynności związane z pielęgnacją i upiększeniem paznokci’
perfumy
‘rodzaj kosmetyku’
drogeria
‘sklep z kosmetykami’
choroby i leki; leczenie, np.:
trepanować ‘wykonywać operację trepanacji’
tabletka
‘pigułka’
tampon
’kawałek gazy, ligniny lub waty odpowiednio zwinięty’
koklusz
‘choroba’
hospitalizacja
‘leczenie szpitalne chorego; pobyt pacjenta w szpitalu’
bandaż
‘taśma, zwykle z gazy, płótna służąca do umocowania
opatrunku, owijania miejsc bolących’
Zakresy tematyczne
językoznawstwo, np.:
dewerbalny ‘odczasownikowy’
grasejować ‘wymawiać głoskę „r” w odpowiedni sposób’
żargon
‘środowiskowa odmiana języka narodowego, wytworzona przez
jakąś, zwykle zamkniętą grupę społeczną, zawodową’
tiret ‘łącznik w wyrazach złożonych’
filozofia, np.:
intelektualista
‘człowiek o wysokiej kulturze umysłowej i duchowej’
intelektualizm
‘pogląd w teorii poznania przypisujący intelektowi
podstawowe albo wyłączne znaczenie w procesie’
pozytywizm ‘kierunek filozoficzny XIX XX w. Pojmujący naukę jako badanie
faktów oparte na metodach nauk przyrodniczych; głoszący hasła usunięcia z
myślenia wszelkiej metafizyki’
idealizm
‘stanowiska filozoficzne z dziedziny ontologii, teorii poznania’
Zakresy tematyczne
Technika, np.:
afinacja ‘oczyszczanie substancji z domieszek’
tambor
‘urządzenie w formie wałka służące do
nawijania gotowego papieru’
transporter‘urządzenie mechaniczne
suport
‘ruchoma część obrabiarki, na które
zamocowuje się narzędzia tnące’
wulkanizacja
‘proces technologiczny polegający na
działaniu’
paleta
‘płaska podstawa do układania towarów’
montować ‘składać części (maszyny, aparatu,, urządzenia) w
całość’
Zakresy tematyczne
Sztuka
literatura, np.:
szarada
’zagadka w formie wiersza’
memuar
‘pamiętnik’
farsa
‘odmiana komedii’
asonans
‘rym niedokładny, (identyczne samogłoski ostatnich sylab’
ballada
‘rodzaj epicko-lirycznej pieśni’
muzyka, np.:
wodewil
‘utwór sceniczny pokrewny operetce’
suita ‘otwór instrumentalny cykliczny, składający się z tańców
kontrastujących sobą pod względem charakteru , tempa, rytmu’
obój ‘dęty instrument muzyczny’’
sztuki plastyczne, np.:
kolaż
‘niejednorodna kompozycja plastyczna’
retuszować ‘dokonywać retuszu’
werdiura
‘gobelin lub arras przedstawiający pejzaż’
Zakresy tematyczne
film, np.:
kadr ‘pojedyncza klatka taśmy filmowej’
dubler
‘aktor grający jakąś rolę na przemian z innym aktorem’
iluzjon
‘kino’
Fotos
‘zdjęcie lub sceny z filmu służące do celów reklamowych’
atelier
‘zespół specjalnie urządzonych pomieszczeń, w których
nakręca się filmy’
teatr, np.:
sufler
‘osoba podpowiadająca w teatrze aktorom tekst roli’
mansjon
‘w teatrze średniowiecznym: budka o ażurowych ścianach lub
mały pawilonik ustawiane na podwyższeniu na placu albo bezpośrednio na
scenie, imitujące w sposób umowny miejsce’
guignol
‘lalka o okrągłej twarzy pochodząca z francuskiego ludowego
teatru lalek’
antreprener ‘przedsiębiorca teatralny’
ferm ‘przystawka sceniczna’
Zakresy tematyczne
Kuchnia
potrawy, napoje, produkty spożywcze, np.:
sos
’zawiesisty płyn, dodatek do niektórych potraw’
szarlotka
’kruche ciasto lub ciastko z jabłkami’
majonez
’gęsty sos’
marynować ’konserwować’
panierować ’obtaczać w jajku i mące lub tartej bułce mięso, ryby, jarzyny’
mazagran ’słodzona kawa z rumem’
orszada
‘napój chłodzący’
calvados
‘wódka’
naczynia, np.:
salaterka
‘naczynie stołowe’
serwis
‘komplet naczyń stołowych o jednolitym zdobnictwie’
rondel
‘niskie naczynie kuchenne z rączka’
kompotierka
‘specjalne naczynie do kompotu lub innych deserów’
butelka
‘naczynie do przechowania płynów’
Zakresy tematyczne
Odzież
ubiór i jego części, np.:
surdut
‘długa obcisła dwurzędowa marynarka’
kamizelka
‘część ubrania bez rękawów’
bonżurka
‘męski strój domowy’
garnitur
‘męskie ubranie’
tużurek
‘długi surdut z aksamitnym kołnierzem i wąskimi mankietami’
bluza
‘luźna część stroju okrywająca tułów’
nakrycie głowy, obuwie, kolory, np.:
bordo
‘kolor ciemnoczerwony’
beż ‘kolor beżowy’
saboty
‘chodaki’
espadryl
‘płócienne obuwie na sznurkowej podeszwie’
bot ‘but z wysoką cholewką’
tkaniny, materiały i ich dodatki, np.:
trykot ‘tkanina wełniana’
batyst
‘przezroczysta tkanina bawełniana’
bureta
‘przędza tkanina z jedwabiu’
Zakresy tematyczne
gobelin
‘jednostronna tkanina dekoracyjna’
krepdeszyn ‘miękka lekka tkanina jedwabna’
dekatyzacja ‘poddawanie tkanin lub dzianin kolejno działaniu gorącej
wody, pary oraz zimnej wody w celu zapobieżenia późniejszemu
kurczeniu się ich pod wpływem wilgoci’
foule‘miękka tkanina wełniana’
plisa ‘ozdobna fałda na ubraniu’
drobne ozdobne wyroby, klejnoty, kosztowności, np.:
galon
‘tasiemka służąca do obszywania mebli, ubiorów’
ryza ‘kołnierz marszczony’
awanturyn ‘kamień półszlachetny’
bibeloty
‘drobne, dekoracyjne ozdoby’
lambrekin
‘taśma z materiału’
kokarda
‘wstążka’
Zakresy tematyczne
Człowiek w pracy
handel i usługi, np.:
awiz
‘zawiadomienie odbiorcy o dokonaniu określonej operacji
handlowej’
branża
‘grupa towarów wyprodukowanych z tego samego surowca
eskonto
‘w obrocie kredytowym: potrącenie sumy wypłaconej
przed terminem płatności’
komiwojażer
‘ten, kto podróżując zdobywa dla firmy klientów’
taksa
‘urzędowo wyznaczona stała opłata za jakieś usługi’
finanse, stosunki oraz terminy ekonomiczne, np.:
preliminarz ‘plan finansowy czegoś’
kartel
‘porozumienie zawarte pomiędzy przedsiębiorstwami jednej
gałęzi’
hossa
‘wzrost kursu papierów wartościowych’
waloryzować
‘przywracać określona wartość kredytów, papierów
wartościowych’
forsa
’pieniądze’
Zakresy tematyczne
budownictwo
dom i jego wyposażenie, np.:
antresola
‘półpiętro między parterem i pierwszym piętrem’
etażerka
‘mebel w postaci kilku otwartych półek’
kontuar
‘rodzaj lady’
puf ‘miękki, niski taboret’
salon
‘reprezentacyjny pokój do przyjmowania gości’
żaluzja
‘zasłona szyby okiennej’
nazwy różnych pomieszczeń i ich części, np.:
butik
‘nieduży sklep’
suterena
‘część budynku poniżej poziomu gruntu’
nisza
‘półkolista lub prostokątna wnęka w murze’
ukośnie ścięta krawędź narożna’
brykiet
‘bryłka w kształcie kuli, cegiełki’
barak
‘budynek o nietrwałej, prostej konstrukcji’
Zakresy tematyczne
Transport, np.:
aeroplan
‘samolot’
galar‘towarowy statek wiosłowy’
metro
‘elektryczna kolej podziemna’
turysta
‘człowiek podróżujący’
taxi ‘taksówka’
mono-poste ‘rodzaj samochodu’
kabriolet
‘rodzaj nadwozia samochodowego’
furgon
‘samochód ciężarowy’
Poczta i telegraf, np.:
abonować ‘prenumerować’
par avion
‘pocztą lotniczą’
depeszować ‘telegrafować’
kolportować ‘sprzedawać, roznosić, rozsyłać książki, pisma, druki itp.’
poste restante
‘system przesyłania listów, paczek itp.’
pakiet
‘paczka’
Zakresy tematyczne
Organizacja społeczeństwa i instytucje społeczne
administracja i sądownictwo, np.:
paszport
‘dokument stwierdzający tożsamość osoby’
departament
‘w strukturze administracji państwowej: najwyższa
jednostka organizacyjna’
żandarm
‘funkcjonariusz żandarmerii wojskowej lub policji’
notyfikacja ‘urzędowe zawiadomienie’
dyplomacja, np.:
attache
‘najniższy stopniem urzędnik dyplomatyczny, przedzielony jako
specjalista w określonej dziedzinie’
akredytować
‘udzielać przedstawicielowi dyplomatycznemu,
prasowemu uprawnień do pełnienia funkcji przy obcym rządzie lub
organizacji międzynarodowej’
charge d’affaires
‘przedstawiciel dyplomatyczny’
rezydent
‘przedstawiciel dyplomatyczny w państwu zależnym’
szyfr
’system umownych znaków, symboli lub sygnałów stosowany
w służbie wywiadowczej, wojskowej, dyplomatycznej’
Zakresy tematyczne
idee i życie polityczne społeczeństwa (organizacje, ruchy
polityczne) , np.:
babuwizm ‘program komunizmu utopijnego’
blok ‘związek państw, partii’
bonapartyzm‘kierunek polityczny we Francji’
fronda
‘silna opozycja wewnątrz jakiegoś
ugrupowania, stronnictwa’
juste milieu ‘umiarkowany kurs w polityce’
koteria
‘umiarkowany kurs w polityce’
kooperatyzm ‘doktryna społeczna’
komunista ‘zwolennik komunizmu’
ultras
‘wyznawca skrajnych poglądów politycznych’
terroryzm
‘stosowanie, uprawianie terroru dla celów politycznych’
partia
‘organizacja polityczna’
Zakresy tematyczne
wojsko
nazwy broni, umocnień wojskowych, np.:
fuzja ‘długa ręczna broń’
bagnet
‘ostrze nakładane na koniec lufy karabinu’
fort ‘zamknięta budowla obronna’
kastet
‘broń’
karabin
‘ręczna broń’
petarda
‘środek imitujący wybuchy granatów’
nazwy stopni i specjalności wojskowych, np.:
elew ‘uczeń szkoły wojskowej’
grenadier
‘żołnierz rzucający ręczne granaty’
kontradmirał ‘stopień wojskowy’
kombatant ‘były żołnierz regularnych formacji wojskowych’
kanonier
‘stopień w artylerii’
kadet
‘wychowanek szkoły wojskowej’
pontonier
‘żołnierz wyszkolony w budowie mostów pontonowych’
Zakresy tematyczne
nazwy oddziałów wojskowych lub ich zgrupowań, np.:
dywizjon
‘jednostka organizacyjna i taktyczna w artylerii, kawalerii’
garnizon
‘oddziały i instytucje wojskowe’
kordon
‘straż graniczna; ugrupowanie strategiczne’
batalion
‘pododdział wojska’
szarżować
‘atakować’
bateria
‘artyleryjski pododdział wojskowy’
marynistyka, np.:
kabotaż
‘żegluga uprawiana między portami jednego kraju’
rekin
‘urządzenie w kształcie płóciennego rękawa, wykonanego z
płótna żaglowego’
awanport
‘zewnętrzna część portu’
abordaż
‘dawny sposób walki na morzu’
debarkować
‘wysiadać lub wyładowywać towary ze środków
komunikacji wodnej’
Zakresy tematyczne
dziennikarstwo, publicystyka, np.:
żurnal
‘czasopismo, dziennik’
żurnalista ‘dziennikarz, publicysta’
periodyk ‘czasopismo o stałej i ciągłej numeracji’
reportaż
‘sprawozdanie publicystyczne oparte na
zebranych bezpośrednio autentycznych materiałów’
petit
‘stopień pisma’
rondo
‘ozdobne, okrągłe pismo o pogrubionych
liniach’
italiki
‘pochylone pismo drukarskie’
nonparel ‘stopień pisma’
Zakresy tematyczne
Rozrywki
gry, np.:
walet
‘najniższa figura w kartach do gry’
ruletka
‘gra hazardowa’
pasjans
‘gra w karty’
pula ‘stawka w grze’
kalambur
‘zabawna gra słów oparta na dwuznaczności wyrazów’
krupier
‘pracownik w salonach gier hazardowych’
tańce, np.:
lansjer
‘taniec towarzyski’
kadryl
‘wytworny taniec salonowy’
pas ‘krok taneczny’
zabawy, np.:
rewia
‘widowisko rozrywkowe’
seans
‘pokaz, zademonstrowanie czegoś’
feta ‘uczta, przyjęcie’
Zakresy tematyczne
Etykieta i sposób bycia, np.:
degrengolada
‘upadek moralności, zanik dobrych obyczajów’
konwenans ‘powszechnie przyjęty zwyczaj towarzyski’
pardon
‘odpowiednik przepraszam’
etykieta
‘przepisy dotyczące zachowania się’
konwersować
‘rozmawiać z kimś’
komplement ‘grzecznościowa pochwała’
Tytuły używane w sferach wyższych, np.:
szambelan ‘tytuł wysokiego urzędnika dworskiego’
monsieur
‘pan’
madam
‘pani’
mademoiselle
‘panna’
baron
‘tytuł szlachecki’
markiz
‘tytuł arystokratyczny’
Zakresy tematyczne
Przeżycia wewnętrzne, stany emocjonalne, np.:
ambaras
‘zamieszanie, kłopot, zmartwienie
brutalny
‘gwałtowny, okrutny, pozbawiony ludzkich uczuć’
emocjonować (się) ‘ulegać emocjom’
grymasy
‘kaprysy, fochy’
resentyment ‘wyraźna niechęć’
żenada
‘uczucia skrępowania, zakłopotania’
bulwersować‘wzbudzać, szokować’
werwa
‘zapał, energia, temperament’
epatować
‘wprowadzać w podziw, w osłupienie’
rezon
‘pewność siebie, śmiałość, odwaga’
sentymentalny
‘przesadnie uczuciowy, tkliwy’
koszmar
‘straszny sen, noc; przygnębiająca sytuacja’
fraternizacja ‘nawiązywanie bliskich stosunków z kimś’
frapować
‘wzbudzać silne zainteresowanie’
Zakresy tematyczne
Ludzie – nosiciele cech, np.:
apasz
‘bandyta’
blondyn
‘mężczyzna o jasnych włosach’
sutener
‘alfons’
nygus
‘wałkoń, próżniak’
kloszard
‘włóczęga’
intrygant
‘człowiek robiący intrygi’
fatalista
‘człowiek wierzący w przeznaczenie’
figaro
‘żartobliwie o fryzjerze’
bon viveur ‘lekkoduch, hulaka’
alarmista
‘panikarz’
kokietka
‘kobieta kokietująca mężczyzn’
Zakresy tematyczne
Moralność, np.:
moralizm
‘pogląd uznający wartości moralne za najważniejsze w życiu’
ewaluacja ‘oszacowanie, określenie wartości’
moralizować ‘prawić morały; pouczać’
konduita
‘zachowanie się, prowadzenie się’
demoralizacja
‘upowszechnianie postaw, wzorców postępowania,
obyczajów społecznych z przyjętymi normami moralnymi’
dezynwoltura
‘zbyt swobodne zachowanie świadczące o braku
szacunku’
4) Religia, np.:
bigoteria
‘fałszywa manifestacyjna pobożność’
papista
‘osoba popierająca papieża’
szarytka
‘zakonnica należąca do zakonu sióstr miłosierdzia’
trapista
‘członek kontemplacyjnego zakonu katolickiego’
Zakresy tematyczne
Świat zwierzęcy
nazwy zwierząt czworonożnych, np.:
rezus
‘małpa wąskonosa’
aport
‘rozkaz wywołany psu: przynieś’
nazwy ptaków, owadów, ryb, np.:
kormoran
‘pływający ptak’
dorada
‘ryba atlantycka z łowisk afrykańskich’
langusta
‘duży jadalny rak morski’
Świat roślinny (nazwy roślin, kwiatów, drzew oraz krzewów) , np.:
renkloda
‘odmiana śliwy’
lima ‘krzew lub niskie drzewo cytrusowe’
Nazwy dotyczące ukształtowania terenu i zjawisk atmosferycznych, np.:
tropikalny
‘upalny, gorący’
preria
‘lekka równina pokryta wysoką trawą’
bryza
‘lokalny wiatr wiejący zwykle nad morzem’
bazalt
‘skala pochodzenia wulkanicznego’