Efekty zewnętrzne i zawodność rynku
advertisement
Ekonomia dla studentów Administracji na WPiA Wykład 10: Zawodność mechanizmu rynkowego Równowaga rynkowa • • • • • Rynek – proces za pośrednictwem którego wzajemne oddziaływania nabywców i sprzedawców danego dobra prowadzą do ilości dóbr będących przedmiotem wymiany i ceny, po której odbywa się wymiana Machizm rynkowy rozwiązuje trzy podstawowe problemy ekonomii: co produkować, jak i dla kogo? Czy równowaga rynkowa jest „dobra”? Czy jest optymalna? Czy może być lepsza? A. Smith i zasada niewidzialnej ręki: każdy w egoistycznym dążeniu do własnego jedynie dobra działa w sposób prowadzący do osiągnięcia „najlepszego możliwego” dobra wszystkich, całego społeczeństwa Rynek prowadzi do równowagi optymalnej w sensie Pareto (nikomu nie można poprawić jego sytuacji bez pogorszenia sytuacji innej osoby) Zawodność rynku • • Gospodarka osiągnie opisywane przez Smitha korzyści z funkcjonowania mechanizmu rynkowego tyko wówczas, gdy żaden z uczestnik gry rynkowej nie może wywierać wpływu na cenę (doskonała konkurencja) Tylko wtedy niewidzialna ręka zagwarantuje, że równowaga rynkowa będzie optymalna w sensie Pareto Przyczyny ułomności mechanizmu rynkowego • • • • Zbyt mało podmiotów po stronie popytu lub podaży (np. monopol albo monopson) Informacja o rynku nie jest jednakowa dla wszystkich uczestników gry rynkowej (np. rynek używanych samochodów) Działalność gospodarcza przekroczy ramy rynku, na którym bezpośrednio się toczy (np. zanieczyszczenie środowiska) efekty zewnętrzne Gdy korzyści z pewnych dóbr są rozproszone, mechanizm rynkowy nie może doprowadzić do zaspokojenia pewnych potrzeb (zazwyczaj popyt tworzy podaż, ale nie zawsze) dobra publiczne Mieszany charakter współczesnych gospodarek • • Rynek jest tylko jednym z potencjalnych mechanizmów alokacji Rola państwa i alokacji nakazowej • Dominująca w gospodarce centralnie planowanej • Obecna we wszystkich „rynkowych” gospodarkach • Inne mechanizmy alokacji (np. transfery w rodzinie) Część I Efekty zewnętrzne Efekty zewnętrzne i zawodność rynku • • • Efekt zewnętrzny to nie mający odpowiedniej rekompensaty wpływ działań danej osoby na sytuację osób postronnych Efekty zewnętrzne powodują, że rynki przestają być efektywne – nie maksymalizują łącznej korzyści Rodzaje efektów zewnętrznych • Kiedy wpływ na osobę postronną jest negatywny, efekt zewnętrzny nazywany jest negatywnym efektem zewnętrznym • Kiedy wpływ na osobę postronną jest pozytywny, efekt zewnętrzny nazywany jest pozytywnym efektem zewnętrznym Efekty zewnętrzne i zawodność rynku Negatywne efekty zewnętrzne Spaliny samochodowe Palenie papierosów Głośno szczekające psy Sąsiedzi głośno słuchający muzyki Efekty zewnętrzne i zawodność rynku Pozytywne efekty zewnętrzne Szczepienia Restauracja zabytków Badania nad nowymi technologiami Rynek aluminium: równowaga rynkowa Cena Aluminium Podaż (koszt prywatny) Równowaga Popyt (prywatna wartość) 0 QMARKET Ilość aluminium Copyright © 2004 South-Western Efekty zewnętrzne i zawodność rynku • • Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych prowadzi do tego, że mechanizm rynkowy ustala produkcję na poziomie przekraczającym poziom społecznie pożądany Występowanie pozytywnych efektów zewnętrznych prowadzi do tego, że mechanizm rynkowy ustala produkcję na poziomie niższym niż poziom społecznie pożądany Ekonomia dobrobytu na rynku aluminium Rynek aluminium Ilość produkowana i sprzedawana na rynku jest efektywna w tym sensie, że maksymalizuje sumę nadwyżek producenta i konsumenta Jeśli huty aluminium emitują zanieczyszczenia (negatywny efekt zewnętrzny), koszt społeczny produkcji aluminium jest większy niż koszt dla producenta Dla każdej wyprodukowanej jednostki aluminium, koszt społeczny obejmuje koszt prywatny producenta oraz koszty osób postronnych negatywnie dotkniętych przez zanieczyszczenia powstające przy produkcji aluminium Rynek aluminium: zanieczyszczenie i optimum społeczne Cena aluminium Koszt zanieczyszczenia Koszt społeczny Podaż (koszt prywatny) Optimum Równowaga Popyt (wartość prywatna) 0 QOPTIMUM QMARKET Ilość aluminium Copyright © 2004 South-Western Negatywne efekty zewnętrzne • • • • • Społecznie optymalny poziom produkcji determinowany jest przez przecięcie krzywej popytu i krzywej kosztu społecznego A zatem społecznie optymalny poziom produkcji jest niższy niż poziom wyznaczony przez równowagę rynkową Internalizacja efektu zewnętrznego to taki wpływ na bodźce, aby ludzie w swoich działaniach brali pod uwagę efekty zewnętrzne swoich działań Jak osiągnąć poziom produkcji społecznie optymalny? Rząd może zinternalizować efekt zewnętrzny nakładając na producenta podatek, tak aby obniżyć wielkość produkcji w równowadze do poziomu społecznie optymalnego Pozytywne efekty zewnętrzne • • • Kiedy efekt zewnętrzny przynosi korzyści osobom postronnym, nazywany jest pozytywnym efektem zewnętrznym Wówczas wartość społeczna dobra przekracza wartość prywatną Typowym przykładem pozytywnego faktu zewnętrznego jest rozprzestrzenianie się technologii: kiedy innowacja dokonana przez firmę przynosi korzyści nie tylko jej, ale zasila zasób wiedzy całego społeczeństwa Edukacja i społeczne optimum Cena edukacji Podaż (koszt prywatny) Wartość społeczna Popyt (wartość prywatna) 0 QMARKET QOPTIMUM Ilość Edukacji Copyright © 2004 South-Western Dodatnie efekty zewnętrzne • • • • Optymalny poziom produkcji wyznacza przecięcie krzywej podaży oraz krzywej reprezentującej wartość społeczną dobra Wartość społeczna dobra przekracza jego wartość prywatną Rynek dostarcza zatem mniejszą podaż niż jest to społecznie pożądane Optymalny poziom produkcji jest wyższy niż poziom produkcji w równowadze rynkowej Dodatnie efekty zewnętrzne • • • Podobnie, jak przy efektach negatywnych, w przypadku pozytywnych rozwiązaniem problemu może być ich internalizacja (taki wpływ na bodźce producentów, aby zwiększyli dostawy dobra generującego pozytywne efekty zewnętrzne) Subsydia to podstawowa metoda służąca internalizacji pozytywnych efektów zewnętrznych Inną formą polityki przemysłowej jest interwencja państwa mająca na celu promocję sektorów generujących nowe technologie • Prawa patentowe są formą polityki technologicznej, która daje pojedynczej osobie (lub firmie) ochronę patentową w formie prawa własności do swojego wynalazku • Patent jest formą internalizacji efektów zewnętrznych Prywatne rozwiązania problemu efektów zewnętrznych • • • • Nie zawsze działanie rządu jest potrzebne dla rozwiązania problemu efektów zewnętrznych Kodeks moralny i sankcje społeczne Organizacje charytatywne Umowy między stronami Twierdzenia Coase’a • • • Twierdzenie Coase’a stwierdza, iż o ile tylko strony mogą targować się co do alokacji zasobów bez ponoszenia kosztów, mogą samodzielnie (bez udziału rządu) rozwiązać problem efektów zewnętrznych Czasem porozumienie prywatne nie jest możliwe ponieważ koszty transakcyjne są zbyt wysokie Koszty transakcyjne to koszty, jakie strony ponoszą w procesie uzgadniania i realizacji porozumienia Polityka publiczna względem efektów zewnętrznych • Kiedy efekty zewnętrzne są znaczne, a problemu nie udaje się rozwiązać prywatnie, rząd może podjąć próbę rozwiązania problemu efektów zewnętrznych: • poprzez politykę nakazowo - kontrolną • poprzez polityki ingerujące w mechanizm rynkowy (podatki, subsydia) Polityka publiczna względem efektów zewnętrznych • Polityka nakazowo - kontrolna Zwykle przyjmuje formę rozporządzeń: Zabrania pewnych zachowań Wymaga pewnych zachowań Na przykład Wymóg, że wszyscy uczniowie muszą zostać zaszczepieni Ograniczenia na wielkość emisji zanieczyszczeń ustalane przez Ministerstwo Środowiska Polityka publiczna względem efektów zewnętrznych • Polityki ingerujące w mechanizm rynkowy Rząd używa podatków i subsydiów aby zmienić prywatne bodźce w kierunku optymalności społecznej Podatek Pigou to podatek wprowadzany w celu poprawy błędnej alokacji wywołanej ujemnym efektem zewnętrznym Polityka publiczna względem efektów zewnętrznych • Regulacje a podatek Pigou Jeśli rząd decyduje, że chce ograniczyć wielkość emisji zanieczyszczeń może: Wprowadzić prawne ograniczenia wielkości emisji do pewnego poziomu (to jest regulacja) Wprowadzić podatek w pewnej wysokości od każdej jednostki emisji zanieczyszczeń (podatek Pigou) Które z tych rozwiązań jest lepsze? Jakie są wady i zalety każdego z nich? Polityka publiczna względem efektów zewnętrznych • • Polityki oparte o mechanizm rynkowy Zbywalne prawa do emisji zanieczyszczeń pozwalają na dobrowolne transferowanie prawa do emisji zanieczyszczeń między firmami Po pewnym czasie rozwinie się rynek takich praw Firma, która może obniżyć zanieczyszczenie przy względnie niskim koszcie, może chcieć sprzedać prawo do emisji zanieczyszczeń firmie, która musi ponieść istotne koszty, aby obniżyć wielkość emisji wzrost efektywności Część II dobra publiczne Różne typy dóbr w gospodarce • Myśląc o różnych typach dóbr w gospodarce, warto wziąć pod uwagę dwa kryteria: Czy dobro jest wykluczalne? Czy dobra są konkurencyjne? Różne typy dóbr w gospodarce Wykluczalność dobra Wykluczalność oznacza, iż możliwe jest wyłączenie osoby z użytkowania danego dobra Konkurencyjność Konkurencyjność oznacza, iż korzystanie z danego dobra przez jedną osobę wyklucza możliwość korzystania z niego przez inne osoby Różne typy dóbr w gospodarce • Biorąc pod uwagę powyższe kryteria wyróżnić można cztery typy dóbr w gospodarce Dobra prywatne – wykluczalne i konkurencyjne Dobra publiczne – niewykluczalne i niekonkurencyjne Wspólne zasoby – konkurencyjne, ale niewykluczalne Monopole naturalne – wykluczalne, ale niekonkurencyjne Przykłady czterech typów dóbr Konkurencyjne? Tak Tak Nie Dobra prywatne • Lody w wafelku • Ubranie • Zatłoczone prywatne autostrady Naturalne monopole • Ochrona przeciwpożarowa • Telewizja kablowa • Puste drogi płatne Wspólne zasoby Dobra publiczne • Ryby w morzu • Środowisko naturalne • Zakorkowane drogi publiczne • Obrona narodowa • Puste drogi publiczne • System ochrony przed tornadami Wykluczalne? Nie Copyright © 2004 South-Western Dobra publiczne • • • • Gapowicz to osoba, która korzysta z jakiegoś dobra, ale nie płaci za nie Ponieważ w przypadku dóbr publicznych nie ma możliwości wykluczenia osób z korzystania z tych dóbr, gapowicze mogą unikać płacenia za nie, mając nadzieję, że inni pokryją koszty ich dostarczenia Występowanie problemu gapowicza sprawia, iż dóbr publicznych nie da się dostarczać za pomocą prywatnego rynku Rozwiązanie problemu gapowicza • Rząd może zdecydować o dostarczeniu dobra publicznego wtedy, gdy całkowite korzyści z ich konsumpcji przekraczają całkowite koszty • Rząd może podnieść poziom dobrobytu obywateli dostarczając dobra publiczne i finansując je z podatków Tradycyjny przykład dobra publicznego: latarnia morska Trudność w analizowaniu kosztów i korzyści w przypadku dóbr publicznych • • • Analiza kosztów i korzyści to analiza, która porównuje koszty i korzyści społeczne związane z dostarczaniem dobra publicznego Decydując o tym, czy dostarczać czy nie dostarczać dobra publicznego, należy porównywać całkowite korzyści wszystkich, którzy z niego korzystają z kosztami dostarczenia i utrzymania dobra publicznego Analiza kosztów i korzyści może być wykorzystana dla oszacowania całkowitych kosztów i korzyści dostarczenia danego dobra społeczeństwu jako całości: • Trudno to zrobić wobec braku cen potrzebnych dla oceny korzyści społecznych i kosztów zasobów • Trudno wycenić takie kategorie, jak życie ludzkie, czas ludzi czy estetykę • Ale czy jest to niemożliwe? Zasoby wspólne • • Zasoby wspólne, podobnie jak dobra publiczne, nie są wykluczalne. Są one dostępne za darmo dla wszystkich, którzy chcą z nich korzystać Mają jednak charakter konkurencyjny, ponieważ fakt, iż jedna osoba z nich korzysta, ogranicza możliwości korzystania z nich przez inne osoby (droga publiczna i korek) Tragedia wspólnego • Tragedia wspólnego to przenośnia, która ilustruje, czemu dobra wspólne konsumowane są w stopniu przekraczającym poziom pożądany z punktu widzenia społeczeństwa jako całości Dobra wspólne są nadmiernie zużywane wtedy, gdy konsumenci nie muszą płacić za korzystanie z nich Jest to podobne do negatywnego efektu zewnętrznego, o którym mowa była wcześniej Przykłady wspólnych zasobów • • • Czyste powietrze i woda Drogi Ryby w morzu Wniosek: znaczenie praw własności dla efektywności alokacji rynkowej • • Rynek nie alokuje zasobów w sposób efektywny, o ile prawa własności nie są jasno i wyraźnie ustalone (to jest kiedy część dóbr nie ma właściciela z prawną możliwością kontroli swojej własności) Kiedy zawodność rynku wynika z braku praw własności, rząd może potencjalnie rozwiązać problem Podsumowanie • • • • Kiedy transakcja między kupującym a sprzedającym bezpośrednio oddziałuje na osoby trzecie mamy do czynienia z efektem zewnętrznym Negatywne (pozytywne) efekty zewnętrzne powodują, iż wielkość produkcji charakterystyczna dla równowagi rynkowej jest wyższa (niższa) niż wielkość produkcji społecznie optymalna Ci, których dotykają efekty zewnętrzne mogą czasem rozwiązań problem prywatnie Twierdzenie Coase’a stwierdza, że jeśli strony mogą negocjować bez ponoszenia przy tym kosztów, zawsze mogą osiągnąć porozumienie gwarantujące efektywną alokację zasobów Podsumowanie • • Kiedy strony nie mogą samodzielnie rozwiązać problemu efektów zewnętrznych, do akcji wkracza rząd Rząd rozwiązuje ten problem za pomocą regulacji lub internalizacji efektów zewnętrznych z podatku Pigou lub emisji pozwoleń na zanieczyszczanie Podsumowanie • Dobra różnią się od siebie w zależności od tego, czy są wyłączalne i konkurencyjne W przypadku dobra wyłączalnego, możliwe jest uniemożliwienie korzystania z niego Dobro jest konkurencyjne, jeśli korzystnie z niego przez jedną osobę uniemożliwia korzystanie z tej samej jednostki dobra innej osobie Podsumowanie • • • Dobra publiczne są zarówno niewykluczalne, jak i niekonkurencyjne Ponieważ ludzie nie płacą za korzystanie z dóbr publicznych, mają oni motywację do „jazdy na gapę”, kiedy jest ono dostarczane w sposób prywatny Rządy dostarczają dóbr publicznych, podejmując decyzję o wielkości dostaw na podstawie analizy kosztów i całkowitych korzyści Podsumowanie • • Wspólne zasoby mają charakter konkurencyjny, ale są niewykluczalne Ponieważ ludzie nie płacą za korzystanie z nich, mają tendencję do używania nadmiernie intensywnie
