Kontrola i kszta³towanie warunków pracy w polach i promieniowaniu
advertisement
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001 tyfikacji obiektów niebezpiecznych. Dyrektywa Seveso II (Redakcja: ¯urek J.). Wyd.: GEA Sp. z o.o., Warszawa-W³oc³awek 2000 [10] Borysiewicz M., Dziembowski J., Milczarek A.: Wytyczne planów ratowniczych dla instalacji magazynowania i przesy³u niebezpiecznych substancji chemicznych oraz instalacji procesowych z reaktorem chemicznym. Wyd.: IChP, Warszawa 2000 [11] Borysiewicz M., Furtek A., Potempski S.: Poradnik metod ocen ryzyka zwi¹zanego z niebezpiecznymi instalacjami procesowymi. Wyd.: IEA, Otwock-wierk 2000 [12] Milczarek A., Dziembowski J., Borysiewicz M.: Pakiet materia³ów wspomagaj¹cych prowadzenie szkoleñ dotycz¹cych audytów bezpieczeñstwa instalacji procesowych. Wyd.: IChP, Warszawa 2000 [13] Michalik J.S., Kijeñska D.T., Gajek A.: Wykonywanie procedury zg³oszenia zak³adów o zwiêkszonym oraz o du¿ym ryzyku powa¿nej awarii przemys³owej. Poradnik. Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 [14] Zaleski B., Majka A., Grosset R., Kubicki W., Grunt-Mejer I.: Poradnik. Plany operacyjno-ratownicze wewnêtrzne i zewnêtrzne. (Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 [15] Borysiewicz M., Lisowska-Mieszkowska E., ¯urek J.: Systemy zintegrowanego zarz¹dzania bezpieczeñstwem procesowym w zak³adzie przemys³owym oraz ochron¹ zdrowia i oddzia³ywaniem na rodowisko. (Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 [16] Borysiewicz M., Kacprzyk W., ¯urek J.: Poradnik zintegrowanych ocen ryzyka i zarz¹dzania zagro¿eniami w obszarach przemys³owych (Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 [17] I Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna pn. G³ówne procedury zapobiegania powa¿nym awariom przemys³owym i ograniczania ich skutków. CIOP, 13 marca 2001 r., Warszawa. Materia³y konferencji. Wyd.: CIOP, Warszawa 2001 mgr in¿. JOLANTA KARPOWICZ mgr in¿. KRZYSZTOF GRYZ Centralny Instytut Ochrony Pracy Kontrola i kszta³towanie warunków pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym Zakres czêstotliwoci od 0 Hz do 300 GHz rzesy³anie i przetwarzanie energii elektrycznej oraz wykorzystywanie fal radiowych do komunikacji bezprzewodowej, a tak¿e szerokie wykorzystanie energii pól elektromagnetycznych w ró¿norodnych procesach przemys³owych i w medycynie, to g³ówne przyczyny wystêpowania pól elektromagnetycznych w rodowisku pracy i ¿ycia codziennego ludzi. Powszechnie wiadomo, ¿e energia pól elektromagnetycznych oddzia³uj¹c bezporednio na organizm cz³owieka mo¿e byæ przyczyn¹ niepo¿¹danych efektów biologicznych, zmian funkcjonowania komórek, a nawet ca³ego organizmu cz³owieka. Dyskusjê na ten temat sprowokowa³y liczne doniesienia medialne nt. bezpieczeñstwa telefonów komórkowych i linii energetycznych wysokiego napiêcia. Obawy przed negatywnymi skutkami ekspozycji, niejednokrotnie s¹ przyczyn¹ nieuzasadnionego stresu odczuwanego w pobli¿u wszelkiego rodzaju urz¹dzeñ wytwarzaj¹cych pola elektromagnetyczne. Poniewa¿ ekspozycja zawodowa na pola o du¿ych natê¿eniach i d³ugim czasie trwania mo¿e wp³ywaæ na zdrowie i zdolnoæ do pracy, pola i promieniowanie elektromagnetyczne uznano za jeden z niebezpiecznych i szkodliwych czynników wystêpuj¹cych w procesie pracy (PN-80/Z-08052). W przepisach krajowych ustalono warunki dopuszczalnej ekspozycji oddzielnie dla: ekspozycji zawodowej ogó³u pracowników zatrudnionych przy eksploatacji róde³ pól elektromagnetycznych, ekspozycji pracowników m³odocianych i kobiet w ci¹¿y oraz w stosunku do ekspozycji ogó³u ludnoci. Ze wzglêdu na to, ¿e skutki ekspozycji s¹ bardzo silnie uzale¿nione nie tylko od natê¿enia pól oraz od czasu trwania ekspozycji, ale równie¿ od charakterystyki zmiennoci natê¿enia pola w czasie dopuszczalna ekspozycja zmienia siê wraz z czêstotliwoci¹ pól i promieniowania oddzia³uj¹cego na cz³owieka. Nowelizowane i ujednolicone zasady bezpieczeñstwa i higieny pracy w polach Praca wykonana w ramach Programu Wieloletniego (b. SPR-1) pn. Bezpieczeñstwo i ochrona zdrowia cz³owieka w rodowisku pracy dofinansowanego przez Komitet Badañ Naukowych elektromagnetycznych w³¹czono do rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo³ecznej na podstawie art. 228 § 3 Kodeksu pracy [4]. Postanowienia tego rozporz¹dzenia, ustalaj¹ce kryteria oceny czynników fizycznych i chemicznych wystêpuj¹cych w procesie pracy, zawieraj¹ obecnie Czêæ E: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu czêstotliwoci 0 Hz 300 GHz. Wartoci NDN pól elektromagnetycznych, zamieszczone w tym rozporz¹dzeniu zosta³y oparte na projekcie opracowanym na podstawie wniosków ze szczegó³owej analizy dotychczasowych przepisów krajowych, zaleceñ miêdzynarodowych, miêdzy innymi ICNIRP98, IEEE C95.1, ILO i WHO, projektów norm europejskich, rezultatów badañ krajowych 7 BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001 oraz przegl¹du wiatowego pimiennictwa w zakresie biologicznego oddzia³ywania i skutków zdrowotnych ekspozycji na pola. Projekt ten zosta³ zaakceptowany przez Miêdzyresortow¹ Komisjê ds. NDS i NDN Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w rodowisku Pracy [1]. Przyjêty uk³ad wartoci dopuszczalnych koryguje wady dotychczasowego niejednorodnego systemu, który nie obejmowa³ pe³nego zakresu czêstotliwoci pól elektromagnetycznych, a jednoczenie umo¿liwia jak najszersze stosowanie w dalszym ci¹gu skutecznie funkcjonuj¹cych i sprawdzonych w d³ugoletniej praktyce zasad systemu ochrony pracowników przed nadmiern¹ ekspozycj¹. ZNOWELIZOWANE WARUNKI DOPUSZCZALNEJ EKSPOZYCJI ZAWODOWEJ Strefy ochronne bezpieczeñstwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych Ochrona przed nadmiern¹ ekspozycj¹ wymaga kontroli warunków ekspozycji pracowników w silnych polach elektromagnetycznych w pobli¿u róde³ pól. Obszar ten nazwano strefami ochronnymi. W niektórych przypadkach czas ekspozycji pracownika w ci¹gu zmiany roboczej jest skracany. W rozporz¹dzeniu ujednolicono dotychczasowe zasady przebywania pracowników w strefach ochronnych (niebezpiecznej, zagro¿enia i poredniej). Granice stref ochronnych zosta³y ustalone dla wszystkich czêstotliwoci z zakresu od 0 Hz do 300 GHz, po raz pierwszy w zakresach czêstotliwoci 050 Hz i 501000 Hz. Strefa porednia zosta³a zdefiniowana dla wszystkich zakresów czêstotliwoci, po raz pierwszy w zakresie poni¿ej 100 kHz. Strefa ta umo¿liwia wyrane odseparowanie nadzorowanej ekspozycji pracowników w strefie zagro¿enia (krócej ni¿ 8 godzin) od nie kontrolowanej ekspozycji ogó³u ludnoci (do 24 godzin na dobê), uwzglêdnia stosunkowo du¿¹ niepewnoæ pomiaru warunków ekspozycji, 8 a tak¿e niezbêdne ograniczenie nara¿enia pracowników m³odocianych i kobiet w ci¹¿y oraz osób postronnych, przebywaj¹cych w pobli¿u czynnych róde³ pól. Osoby te powinny przebywaæ jedynie w strefie bezpiecznej wyranie ró¿ni¹cej siê od strefy zagro¿enia, w której obowi¹zuje skracanie zmianowego czasu ekspozycji. Jest to szczególnie istotne ze wzglêdu na to, ¿e normy rodowiskowe nie obowi¹zuj¹ na terenie zak³adu pracy, gdzie mog¹ równie¿ przebywaæ osoby nie zatrudnione, np. dostawcy lub petenci w biurach. Zasady przebywania pracowników w strefach ochronnych s¹ obecnie [4] nastêpuj¹ce (rys.): strefa niebezpieczna (SN) obszar, w którym nie wolno przebywaæ zarówno ludnoci, jak i pracownikom (przebywa- BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001 nie w tym obszarze dozwolone jest jedynie w specjalnych kombinezonach ekranuj¹cych, ograniczaj¹cych nara¿enie) dolna granica strefy niebezpiecznej odpowiada dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu pojedynczych minut na zmianê robocz¹ (w niektórych przypadkach dopuszcza siê równie¿ ekspozycjê koñczyn na pola w tej strefie), strefa zagro¿enia (SZ) obszar, w którym mog¹ przebywaæ jedynie pracownicy zatrudnieni przy ród³ach pól po przejciu specjalistycznego przeszkolenia i poddaniu siê badaniom lekarskim, które wyka¿¹ brak przeciwwskazañ do zatrudnienia w zasiêgu pól ekspozycji zawodowej. W strefie zagro¿enia mo¿na przebywaæ przez czas ograniczony, krótszy ni¿ 8 godzin na dobê, tak aby przebywanie w polach wystêpuj¹cych na stanowisku pracownika oraz specyfika pracy ród³a pola i jego obs³ugi nie spowodowa³o przekroczenia dopuszczalnego wskanika ekspozycji dolna granica strefy zagro¿enia odpowiada dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu 8 godzin na zmianê robocz¹, strefa porednia (SP) obszar zdefiniowany podobnie do strefy zagro¿enia, w którym czas przebywania nie podlega ograniczeniom w ramach ca³ej 8-godzinnej zmiany roboczej. strefa bezpieczna (SB) obszar poza strefami, w którym dozwolona jest jedynie ekspozycja zawodowa. Wielkoci charakteryzuj¹ce ekspozycjê pracowników Zgodnie z postanowieniami rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo³ecznej [4] pola i promieniowanie elektromagnetyczne na stanowiskach pracy charakteryzowane s¹ jednoczenie przez nastêpuj¹ce wielkoci normatywne: widmo czêstotliwoci [f, w Hz], natê¿enie pola magnetycznego o ogólnym dzia³aniu na organizm cz³owieka (w zakresie czêstotliwoci od 0 Hz do 3 GHz) [H, w A/m], natê¿enie pola elektrycznego o ogól- nym dzia³aniu na organizm cz³owieka (w zakresie czêstotliwoci od 0 Hz do 300 GHz) [E, w V/m], natê¿enie pola magnetycznego o dzia³aniu miejscowym na koñczyny pracownika rêce do ³okci i nogi do kolan (w zakresie czêstotliwoci od 0 Hz do 800 kHz) [H, w A/m], dozê rzeczywist¹ pola magnetycznego strefy zagro¿enia, o ogólnym dzia³aniu na organizm cz³owieka [DH, w (A/m)2h lub T2h], dozê rzeczywist¹ pola elektrycznego strefy zagro¿enia, o ogólnym dzia³aniu na organizm cz³owieka [DE, w (V/m)2h], wskanik ekspozycji dla dozy rzeczywistej pola elektrycznego i dozy rzeczywistej pola magnetycznego w strefie zagro¿enia (W). Wartoci graniczne natê¿enia pola elektrycznego, jako podstawowe kryterium oceny ekspozycji w ca³ym zakresie czêstotliwoci do 300 GHz, ustalono, aby zmniejszyæ b³¹d metody oceny i oprzeæ j¹ na wielkoci z regu³y faktycznie mierzonej, poniewa¿ podstaw¹ pomiaru wielkoci u¿ywanej dotychczas, tj. gêstoci mocy promieniowania mikrofalowego jest zwykle pomiar natê¿enia pola elektrycznego i przeskalowanie wskazañ miernika ale przy za³o¿eniu wykonywania pomiarów w polu dalekim. Dotychczas wartoci graniczne powy¿ej czêstotliwoci 300 MHz by³y ustalone tylko dla gêstoci mocy promieniowania, tzn. wielkoci fizycznej, która w polu bliskim, gdzie s¹ czêsto sytuowane stanowiska pracy, mo¿e byæ oceniona na podstawie pomiarów wykonanych wymienionym tu miernikiem z bardzo du¿ym b³êdem. Wartoci graniczne natê¿enia pola magnetycznego ustalono w poszerzonym zakresie czêstotliwoci a¿ do 3 GHz, co skutkuje bardziej rygorystycznym skracaniem dopuszczalnego czasu pracy w obszarze strefy zagro¿enia. W polach mikrofalowych powy¿ej 300 MHz, gdzie dotychczas obowi¹zywa³ wzór z czwart¹ potêg¹ natê¿enia pola elektrycznego, Rys. Strefy ochronne zmniejszono ró¿nicê oceny po zmianie sposobu obliczania dozy. Nowelizacja norm dopuszcza wykonanie oceny ekspozycji pracownika równie¿ na podstawie pomiarów indukcji magnetycznej B lub gêstoci mocy S (w obszarze promieniowania tzn. w strefie dalekiej). Wartoci graniczne okrelaj¹ce dopuszczaln¹ ekspozycjê Zgodnie z g³ównymi zasadami przyjêtymi w rozporz¹dzeniu najwy¿sze dopuszczalne natê¿enia czynnika fizycznego szkodliwego dla zdrowia, podobnie jak najwy¿sze dopuszczalne stê¿enia czynników chemicznych i py³owych, ustalono na poziomie, którego oddzia³ywanie na pracownika w ci¹gu 8-godzinnego dobowego i tygodniowego, okrelonego w Kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywnoci zawodowej, nie powinno spowodowaæ ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika oraz w stanie zdrowia jego przysz³ych pokoleñ. W stosunku do pola i promieniowania elektromagnetycznego z zakresu czêstotliwoci (0 Hz 300 GHz) podstawowe kryteria zosta³y ustalone w odniesieniu do dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu 8 godzin dziennie, czyli jako wartoci graniczne miêdzy stref¹ zagro¿enia a poredni¹ (tab. 1 i 2) [4]. Natomiast ustanowione wartoci doz dopuszczalnych w po³¹czeniu ze wskanikiem ekspozycji okrelaj¹ warunki ekspozycji w skróconym czasie w 9 BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001 Tabela 1 DOPUSZCZALNE WARTOCI NATʯENIA POLA ELEKTRYCZNEGO Ek(f) I GÊSTOCI MOCY Sk(f) ORAZ DOZY DOPUSZCZALNE WYRA¯ONE DLA NATʯENIA POLA ELEKTRYCZNEGO DdE(f) I GÊSTOCI MOCY DdS(f). WARTOCI GÊSTOCI MOCY S OBLICZONO KORZYSTAJ¥C Z ZALE¯NOCI OBOWI¥ZUJ¥CEJ DLA FALI P£ASKIEJ, tj. S = E2/377 Tabela 2 DOPUSZCZALNE WARTOCI NATʯENIA POLA MAGNETYCZNEGO Hk(f) I INDUKCJI MAGNETYCZNEJ Bk(f) ORAZ DOZA DOPUSZCZALNA WYRA¯ONA DLA NATʯENIA POLA MAGNETYCZNEGO DdH(f) I INDUKCJI MAGNETYCZNEJ DdB(f) 10 BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001 ci¹gu zmiany roboczej i pe³ni¹ rolê podobn¹ do NDSCh (najwy¿sze dopuszczalne stê¿enie chwilowe) dla czynników chemicznych. Wartoci graniczne dla strefy niebezpiecznej, okrelone w rozporz¹dzeniu jako pochodne w stosunku do wartoci ustalaj¹cych doln¹ granicê strefy zagro¿enia, mo¿na traktowaæ jako odpowiednik NDSP (najwy¿sze dopuszczalne stê¿enie pu³apowe) dla czynników chemicznych. S¹ to wartoci, które nie mog¹ byæ przekraczane w ¿adnym momencie w miejscu, w którym znajduje siê pracownik. Wprowadzono jednolite dla pól elektromagnetycznych wszystkich czêstotliwoci zasady oceny ekspozycji w strefie zagro¿enia opieraj¹c siê na dozie, zdefiniowanej jako kwadrat natê¿enia pola i czasu ekspozycji oraz wskaniku ekspozycji. Metodê obliczania dopuszczalnego czasu przebywania w strefie zagro¿enia na podstawie dozy rzeczywistej i wskanika ekspozycji, zarówno w odniesieniu do sta³ych, jak i zmiennych stanowisk pracy szczegó³owo okrelono z powodów formalnych w normach [5]. Przyk³adowo, w przypadku sta³ego stanowiska pracy, na którym pracownik przebywa w strefie zagro¿enia przez czas t godzin na zmianê robocz¹, w polu elektrycznym o czêstotliwoci f i natê¿eniu E(f) oraz równoczenie w polu magnetycznym o czêstotliwoci f i natê¿eniu H(f), zgodnie z norm¹ [5] wskanik ekspozycji nale¿y wyznaczyæ ze wzoru: Wprowadzono jednolite zale¿noci miêdzy wartociami granicznymi dla poszczególnych stref ochronnych: dla strefy poredniej ustalono szerokoæ ´3 (czyli stosunek górnej wartoci granicznej w tej strefie do dolnej wynosz¹cy 3), a dla strefy zagro¿enia ´10. Przyjêta szerokoæ strefy zagro¿enia wraz z definicj¹ dozy i ustalonymi wartociami doz dopuszczalnych oznacza bardzo krótki dopuszczalny czas ekspozycji (4,8 min) w ci¹gu zmiany roboczej na granicy strefy niebezpiecznej. W stosunku do pól elektrycznych o czêstotliwociach mniejszych od 300 Hz ustalono wyj¹tek przyjmuj¹c szerokoæ stref ochronnych (zagro¿enia i poredniej) ´2, tak aby dopuszczalny czas pracy w strefie zagro¿enia pól o czêstotliwoci 50 Hz by³ nie krótszy ni¿ 2 godziny (analogicznie do postanowieñ, obowi¹zuj¹cego do 1998 r. zarz¹dzenia ministra górnictwa i energetyki), a granicê strefy bezpiecznej ustala³o pole o natê¿eniu 5 kV/m (identycznie jak wartoæ dopuszczalna dla ogó³u ludnoci w najnowszej, nieobligatoryjnej rekomendacji Rady Europy z 1999 r.). Wartoci NDN pola magnetycznego dla zakresu czêstotliwoci 0,550 Hz, zosta³y ustalone na poziomie nieznacznie ni¿szym ni¿ dotychczasowe wartoci dopuszczalne dla czêstotliwoci przemys³owej. Wartoci NDN dla pola magnetostatycznego pozosta³y bez zmian. Dla pól magnetycznych ma³ej czêstotliwoci (w rozszerzonym w stosunku do dotychczasowych zasad oceny zakresie czêstotliwoci, a¿ do 800 kHz) podano zasady zwiêkszonego lokalnego ograniczonego do koñczyn dopuszczalnego nara¿enia w strefie niebezpiecznej. Badania w³asne wykaza³y, ¿e pr¹dy indukowane w organizmie cz³owieka w polach elektromagnetycznych mniejszych ni¿ dotychczasowa granica strefy niebezpiecznej mog¹ przekraczaæ w niektórych zakresach czêstotliwoci wartoci uznawane na podstawie badañ biomedycznych za dopuszczalne [1], a tak¿e wartoci graniczne strefy niebezpiecznej w tych zakresach by³y znacznie wiêksze ni¿ wartoci dopuszczalne dla ekspozycji zawodowej (8-godzinnej) wg ICNIRP98: dla pola elektrycznego w zakresie czêstotliwoci ok. 510 MHz ponad 10-krotnie wiêksze, a dla pola magnetycznego w zakresie czêstotliwoci ok. 0,110 MHz nawet kilkaset razy wiêksze. Obni¿ono zatem granice dopuszczalnej ekspozycji wprowadzaj¹c wartoci NDN p³ynnie zmieniaj¹ce siê z czêstotliwoci¹ (w pobli¿u 10 MHz). W ten sposób usuniêto równie¿ skoki wartoci dopuszczalnych przy czêstotliwociach granicznych. Wartoci graniczne by³y dotychczas przyjête na sta³ym, niezale¿nym od czêstotliwoci poziomie wewn¹trz poszczególnych pasm czêstotliwoci, z du¿ymi skokami na krañcach pasm. Z tego powodu ocena ekspozycji pracowników obs³uguj¹cych bardzo podobne ród³a pól, o czêstotliwociach zbli¿onych do czêstotliwoci granicznej mog³a znacznie siê ró¿niæ, chocia¿ natê¿enia pól na stanowiskach pracy by³y identyczne (np. w pobli¿u czêstotliwoci 10 MHz, gdzie wartoci graniczne dla pola elektrycznego zmienia³y siê 3,5 razy, a pole magnetyczne by³o brane pod uwagê w czasie oceny jedynie w przypadku pól o czêstotliwoci poni¿ej 10 MHz). Maksymaln¹ wartoæ graniczn¹ gêstoci mocy dla zakresu mikrofalowego do 3 GHz pozostawiono na dotychczasowym poziomie ok. 100 W/m2, tj. 200 V/m w strefie dalekiej. Powy¿ej tej czêstotliwoci przyjêto p³ynnie wzrastaj¹ce z czêstotliwoci¹ wartoci dopuszczalne, ze wzglêdu na wzrastaj¹c¹ rolê powierzchniowego poch³aniania energii promieniowania elektromagnetycznego w tym zakresie czêstotliwoci, tak aby przy czêstotliwoci 300 GHz zbli¿yæ wartoci dopuszczalne dla promieniowania mikrofalowego do wartoci dopuszczalnych dla promieniowania podczerwonego. Ustalono po raz pierwszy wartoci dopuszczalne ekspozycji na pola modulowane impulsowo, w postaci maksymalnej dopuszczalnej wartoci szczytowej natê¿enia pola elektrycznego Emax imp. Brak takich ograniczeñ by³ dotychczas bardzo niekorzystny, ze wzglêdu na prawdopodobieñstwo wystêpowania swoistych efektów biologicznych, indukowanych impulsami promieniowania o bardzo du¿ych wartociach natê¿enia w krótkotrwa³ym impulsie. Efekty te nie 11 BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001 wystêpuj¹ w przypadku promieniowania ci¹g³ego o tej samej wartoci redniej natê¿enia pola. Potrzeba uwzglêdnienia specyfiki promieniowania mikrofalowego o zmiennym okresowo rozk³adzie przestrzennym gêstoci mocy dotyczy g³ównie cywilnych i wojskowych urz¹dzeñ radiolokacyjnych. W nied³ugim czasie zagadnienie to mo¿e równie¿ dotyczyæ anten stacji bazowych telefonii komórkowej, zmieniaj¹cych dynamicznie kierunek emisji w kierunku najwiêkszego nasilenia ³¹cznoci. Przepisy uzupe³niaj¹ce Ze wzglêdu na nowelizacjê przepisów o NDN pól elektromagnetycznych opracowano równie¿ projekty nowelizacji norm PN-89/T-06580/01/03 [5], aby uzupe³niæ ich zakres do potrzeb wynikaj¹cych z nowelizacji rozporz¹dzenia w sprawie NDN oraz ujednoliciæ stosowan¹ terminologiê i metody badañ warunków pracy w polach. Omówiona nowelizacja rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo³ecznej [4] wesz³a w ¿ycie z dn. 23 lipca br. Równoczenie utraci³y moc prawn¹ dotychczasowe przepisy bezpieczeñstwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych tworzone sukcesywnie od 1972 r. dla poszczególnych zakresów czêstotliwoci: promieniowania mikrofalowego 0,3300 GHz (DzU nr 21/72, poz. 153, DzUrz MZiOS nr 17/72), pola elektrycznego 0,1300 MHz i magnetycznego 0,110 MHz (DzU nr 8/77, poz. 33), pola magnetostatycznego, magnetycznego 50 Hz, elektrycznego i magnetycznego 1100 kHz (DzU nr 79/98, poz. 513), pola elektrycznego 50 Hz (MP nr 3/85, poz. 24 straci³o wa¿noæ ju¿ wczeniej na skutek nowelizacji ustawy o ochronie rodowiska). Terminologiê dotycz¹c¹ zagro¿eñ elektromagnetycznych, metody wykonywania pomiarów pól elektromagnetycznych dla wymienionych zakresów czêstotliwoci oraz parametry przyrz¹dów stosowanych do wykonywania pomiarów okrelono w polskich normach: PN72/T-04900, PN-77/T-01025, PN-77/T06581, PN-77/T-06582, PN-89/T-06580, PN-90/T-06583, PN-90/T-06584, PNIEC 833:1997. Nowelizacja norm PN89/T-06580 spowoduje równoczenie anulowanie norm PN-77/T-01025, PN- 12 77/T-06581, PN-77/T-06582. Los pozosta³ych norm dotychczas nie zosta³ ustalony. Granice stref ochronnych pól i promieniowania elektromagnetycznego oraz zasady dopuszczalnej ekspozycji w poszczególnych strefach s¹ wiêc odpowiednikami ustalonych krajowymi przepisami wartoci NDS i NDN stosowanych do oceny warunków pracy w razie wystêpowania na stanowisku innych czynników fizycznych i chemicznych. S¹ tak¿e odpowiednikami rodowiska kontrolowanego, zdefiniowanego w szeroko stosowanych na wiecie normach IEEE C95.1, 1999 i STANAG 2345 oraz dopuszczalnych wartoci tzw. ekspozycji zawodowej i ogó³u ludnoci wg ICNIRP98, ENV 50166:1995 (anulowanej w 2000 r.) i nieobligatoryjnej rezolucji Rady Europy (Council Recommendation 1999/915/EC). Nowy uk³ad wartoci dopuszczalnych jest bardziej zbli¿ony do propozycji ICNIRP98 ni¿ dotychczasowy. Okrelenie NDN pól elektromagnetycznych dla ca³ego pasma czêstotliwoci 0300 GHz wprowadzi³o jednolite zasady kontroli i kszta³towania warunków pracy osób zatrudnionych w polach o ró¿nych czêstotliwociach, wynikaj¹ce jednoznacznie z Kodeksu pracy i stosownych przepisów wykonawczych. Z tego powodu anulowanie dotychczasowych przepisów w tym zakresie nie powinno spowodowaæ utrudnieñ w sprawnym funkcjonowaniu ca³ego systemu prawnego zwi¹zanego z bezpieczeñstwem i higien¹ pracy w polach, poniewa¿ w³aciciel i u¿ytkownik urz¹dzeñ, które s¹ ród³ami pól elektromagnetycznych, obowi¹zany jest zgodnie z krajowymi przepisami do wielu dzia³añ zapewniaj¹cych ich bezpieczn¹ dla ludzi i rodowiska eksploatacjê. Pracodawca (art. 207 Kodeksu pracy) ponosi odpowiedzialnoæ za stan bezpieczeñstwa i higieny pracy w zak³adzie pracy. Obowi¹zany jest m.in. zawiadomiæ w ci¹gu 2 tygodni w³aciwego inspektora pracy i inspektora sanitarnego o rozpoczêtej dzia³alnoci zwi¹zanej z wytwarzaniem pól elektromagnetycznych. Pracodawca zobligowany jest stosowaæ maszyny i urz¹dzenia zabezpieczaj¹ce pracownika przed promieniowaniem, ustaliæ stopieñ szkodliwoci dla zdrowia pracowników stosowanych procesów technologicz- nych, informowaæ pracowników o ryzyku zawodowym zwi¹zanym z ekspozycj¹ na pola elektromagnetyczne oraz stosowaæ rodki ograniczaj¹ce ich oddzia³ywanie, przeprowadzaæ na swój koszt pomiary pól elektromagnetycznych w rodowisku pracy, zapewniæ pracownikom odpowiednie profilaktyczne badania lekarskie, szkolenie w zakresie bezpiecznego wykonywania pracy i rodki ochrony indywidualnej (Dzia³ X Kodeksu pracy). Obowi¹zki te sprecyzowane s¹ w wielu przepisach ogólnych, m.in.: rozporz¹dzenie MZiOS z dnia 9 lipca 1996 r. o pomiarach czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (DzU nr 86/1996, poz. 394) aktualnie w nowelizacji, rozporz¹dzenie MZiOS z dnia 30 maja 1996 r. o badaniach lekarskich (DzU nr 69/1996, poz. 332), rozporz¹dzenie MPiPS z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie szczegó³owych zasad szkolenia w dziedzinie bezpieczeñstwa i higieny pracy (DzU nr 62/ 1996, poz. 285) rozporz¹dzenie RM z dnia 2 wrzenia 1997 r. o s³u¿bie bhp (DzU nr 109/ 1997, poz. 704), rozporz¹dzenie MPiPS z dnia 26 wrzenia 1997 r. o ogólnych przepisach bhp (DzU nr 129/1997, poz. 844). Dopuszczalne nara¿enie m³odocianych i kobiet w ci¹¿y jest mniejsze ni¿ ogó³u pracowników. Kobiet w ci¹¿y nie wolno zatrudniaæ w warunkach nara¿enia na pola o natê¿eniach wiêkszych ni¿ ze strefy bezpiecznej (DzU nr 114/1996, poz. 545). Po nowelizacji rozporz¹dzenia w sprawie NDN pól elektromagnetycznych zasady ekspozycji kobiet w ci¹¿y bêd¹ jednolicie zdefiniowane dla pól wszystkich czêstotliwoci, co nie mia³o dotychczas miejsca, poniewa¿ poni¿ej 1 kHz nie by³a okrelona granica strefy bezpiecznej z wyj¹tkiem pól magnetycznych sta³ych i 50 Hz. Tak wiêc, rozporz¹dzenie dotycz¹ce prac wzbronionych kobietom nie wymaga nowelizacji w celu dostosowania do rozporz¹dzenia w sprawie NDN. Dopuszczalne nara¿enie pracowników m³odocianych (DzU nr 85/1990, poz. 500) ustalono podaj¹c wartoci liczbowe natê¿eñ pól elektrycznych i magnetycznych sta³ych oraz zmiennych o czêstotliwociach 50 Hz i powy¿ej 1 kHz, w taki BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001 sposób, ¿e zezwolono na ekspozycjê pracowników m³odocianych jedynie w strefie bezpiecznej lub w pewnych zakresach strefy poredniej. Aby ujednoliciæ zasady dopuszczalnej ekspozycji dla pracowników m³odocianych oraz uzupe³niæ brakuj¹ce zakresy czêstotliwoci, planowana jest nowelizacja tego rozporz¹dzenia. Do czasu jego zmiany proponuje siê traktowanie ekspozycji m³odocianych na pola o czêstotliwoci poni¿ej 1 kHz analogicznie do ekspozycji osób postronnych i kobiet w ci¹¿y czyli dopuszczaæ ich ekspozycjê tylko w strefie bezpiecznej. *** Pola elektromagnetyczne w rodowisku pracy mog¹ byæ nie akceptowane nie tylko z powodu bezporedniego oddzia³ywania na ludzi, ale równie¿ z powodu niepo¿¹danego oddzia³ywania na urz¹dzenia techniczne. Przyk³adowo, poniewa¿ wiêkszoæ monitorów komputerowych z lamp¹ kineskopow¹ skonstruowana jest w taki sposób, ¿e w zewnêtrznych polach magnetycznych czêstotliwoci przemys³owej o indukcji przekraczaj¹cej wartoæ rzêdu 0,5¸1,0 µT na ekranie widoczne jest wyrane dr¿enie obrazu. W pomieszczeniach przeznaczonych do pracy przy komputerze pola magnetyczne 50 Hz nie powinny przekraczaæ 0,5 µT. Obowi¹zek zapewnienia przez pracodawcê odpowiednich warunków pracy wzrokowej (obraz na ekranie stabilny, bez têtnieñ lub innych form niestabilnoci) wynika z rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy na stanowiskach wyposa¿onych w monitory ekranowe (DzU nr 149, poz. 973, 1998). Silne pola elektromagnetyczne mog¹ powodowaæ równie¿ zjawiska inicjuj¹ce wypadki, m.in. zak³ócaæ dzia³anie ró¿nego typu urz¹dzeñ steruj¹cych lub aparatury medycznej. Poniewa¿ zjawiska te s¹ nieobojêtne dla bezpieczeñstwa ludzi przebywaj¹cych w pobli¿u róde³ pól elektromagnetycznych bardzo wa¿ne jest przestrzeganie zasad kompatybilnoci elektromagnetycznej urz¹dzeñ, aby zmniejszyæ prawdopodobieñstwo ich wystêpowania oraz stosowaæ oznakowanie ostrzegawcze obszarów silnych pól. W wietle prowadzonych obecnie intensywnych badañ epidemiologicznych (wg danych WHO ponad 200 szeroko zakrojonych programów badawczych) i laboratoryjnych nad skutkami zdrowotnymi d³ugotrwa³ej ekspozycji na pola elektromagnetyczne, nale¿y przyj¹æ, ¿e w¹tpliwoci dotycz¹ce niepo¿¹danego oddzia³ywania pól o natê¿eniach uznawanych obecnie przez zalecenia miêdzynarodowe za dopuszczalne s¹ dotychczas nie rozstrzygniête. Wskazana jest zatem daleko id¹ca ostro¿noæ w czasie tworzenia przepisów dotycz¹cych ekspozycji ludzi i ewentualnego ³agodzenia ich postanowieñ. Rozs¹dek podpowiada równie¿, ¿e nale¿y unikaæ ekspozycji zbêdnej i jak najszerzej stosowaæ rozwi¹zania techniczne i organizacyjne, ograniczaj¹ce ekspozycjê (zasada ALARA). PIMIENNICTWO [1] Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K., Anio³czyk H., Zmylony M., Kubacki R., Cio³ek Z.: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu czêstotliwoci 0 Hz 300 GHz. Dokumentacja proponowanych znowelizowanych wartoci dopuszczalnych ekspozycji zawodowej. PIMO, nr 2, Warszawa 2001 [2] Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych m³odocianym. DzU nr 85, 1990, poz. 500 [3] Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 10 wrzenia 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. DzU nr 114, 1996, poz. 545 [4] Rozporz¹dzenie ministra pracy i polityki spo³ecznej z dnia 2 stycznia 2001 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie najwy¿szych dopuszczalnych stê¿eñ i natê¿eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy. DzU nr 4, 2001, poz. 36 [5] prPN-T-065890:2001 Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym w zakresie czêstotliwoci od 0 Hz do 300 GHz. Arkusz 01. Terminologia. Arkusz 03. Metody pomiaru i oceny pola na stanowisku pracy. W: Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K., Anio³czyk H., Zmylony M., Kubacki R., Cio³ek Z.: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu czêstotliwoci 0 Hz 300 GHz. Dokumentacja proponowanych znowelizowanych wartoci dopuszczalnych ekspozycji zawodowej. PIMO, nr 2 (28), Warszawa 2001 13
