Język ojczysty jest wielkim dobrem kultury społeczeństwa
advertisement
ŻRÓDŁO A. Gorzula, Potrzeba stymulacji rozwoju mowy u dzieci z zespołem Downa [w] M. Łuka, E. Sęk (red.), Potrzeby człowieka współczesnego, i ich zaspakajanie, Stalowa Wola 2013 s.75-86. Alicja Gorzula Potrzeba stymulacji rozwoju mowy u dzieci z zespołem Downa The need for stimulation of speech development for children with Down Syndrome Jedną z ważniejszych form aktywności człowieka jest aktywność słowna. Gdy mówi się o funkcjach, jakie pełni mowa w życiu jednostki, wymienia się najczęściej trzy: reprezentatywną (zastępowanie rzeczy), ekspresywną (wyrażanie uczuć) oraz społeczną (pobudzanie słuchacza do reakcji). O tym, jakim ograniczeniom podlega osoba pobawiona tych możliwości, przekonują opisywane w literaturze przypadki izolacji społecznej. Kształtowanie się psychiki człowieka odbywa się przede wszystkim poprzez mowę1. Porozumiewanie się z otoczeniem jest dla każdego człowieka jednym z najważniejszym elementów funkcjonowania. Jednakże dla dzieci z zespołem Downa zdobycie tej umiejętności niejednokrotnie wiąże się z ciężką i nierzadko żmudną rehabilitacją logopedyczną, ale jakże ważną i potrzebną w życiu. Możliwości porozumiewania się osób upośledzonych umysłowo kształtują się na tle globalnie opóźnionego rozwoju psychofizycznego. Opóźnione w rozwoju i zaburzone w największym stopniu są czynności o najwyższej organizacji, czyli te, które najpóźniej wykształcają się w ontogenezie. Są to przede wszystkim myślenie i mowa. Mową nazywamy zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego2. Aby człowiek mógł posługiwać się mową i w związku z tym miał możność uczestniczenia w życiu społecznym, musi mieć do dyspozycji odpowiedni zasób wyrazów E. Słodownik-Rycaj, O mowie dziecka, Jak zapobiegać powstawanie nieprawidłowości w jej rozwoju, Żak, Warszawa 2000, s.11. 2 U. Jęczeń, Uwarunkowania rozwoju kompetencji językowej i komunikacyjnej u dzieci upośledzonych umysłowo [w:] Logopedia, t. 32, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, Lublin 2003, s. 89. 1 1 (ukształtowany zwykle w ciągu wieków przez grupę społeczną) i musi zdobyć wiedzę na temat tworzenia zdań gramatycznie poprawnych. Mowa, jako jeden z procesów istotnych dla rozwoju człowieka, odgrywa ważną rolę w komunikacji międzyludzkiej. Zawsze uczestniczą w nim: nadawca i odbiorca, którzy umieją się ze sobą porozumiewać. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że mowa w tej postaci, jaką posługujemy się obecnie jest wytworem społecznym, uwarunkowanym biologicznie, psychicznie i społecznie, doskonalonym przez całe pokolenia3. Kształtowanie się mowy zarówno u dzieci zdrowych, jak i tych z zespołem, wyznaczają następujące po sobie fazy, które u większości dzieci z zespołem Downa pojawiają się ze znacznym opóźnieniem. Tak duże i głębokie opóźnienie rozwoju mowy, przy występujących równocześnie anomaliach anatomicznych oraz ogólnym stanie zdrowia dziecka wymaga oczywiście systematycznej, jak najwcześniej rozpoczętej stymulacji. Kształtowanie mowy i jej stymulowanie u dzieci z zespołem Downa jest procesem długotrwałym, powolnym i w różnym stopniu efektywnym. Jednocześnie należy pamiętać, że dzieci te wykazują potrzebę aktywności i poznawania. Mają stosunkowo wysoką gotowość do naśladowania i należy to wykorzystywać w terapii, a także podczas rozmaitych czynności i zabaw. Zespół Downa jest jednym z najczęściej notowanych zespołów klinicznych, związanych z zaburzeniami chromosomalnymi. Cechuje się on szeregiem zaburzeń, wśród których dominuje opóźnienie rozwoju umysłowego. Może ono wystąpić w różnym stopniu. Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Zanim dziecko nauczy się wyrażać swe myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo zdobywa umiejętności koordynowania różnych grup mięśni do wytwarzania mowy artykułowanej. Mówienie jest sprawnością, którą nabywa się wolniej i z większym trudem niż innych sprawności motorycznych. Rozwija się ona zgodnie z dojrzewaniem różnych czynności aparatu mowy. Przyswajanie przez dziecko mowy jest jednym z najważniejszych a zarazem najbardziej zdumiewających osiągnięć rozwojowych. Mowy u dziecka z zespołem Downa jest zwykle częściej opóźniona niż u dziecka prawidłowo rozwiniętego. Liczne obserwacje wykazały, że dzieci dotknięte tym zespołem dopiero 3 S. Grabias, Mowa i jej zaburzenia [w:] Audiofonologia, t. 10, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, Lublin 1997, s. 6-12. 2 w trzecim roku życia, a niekiedy i później, zaczynały wymawiać pojedyncze słowa, często słabo zrozumiałe nawet dla najbliższego otoczenia. Oceniając poziom rozwoju mowy dzieci z zespołem Downa trzeba podkreślić, że oprócz braku umiejętności budowania wypowiedzi, braku ich rozumienia, zaburzona jest też wymowa (niewyraźna, bełkotliwa, zamazana). Niektóre dzieci z zespołem Downa nie umiejące mówić, w kontaktach z otoczeniem uciekają się do gestów wspomagających porozumiewanie się. Wykorzystują one sygnały mimiczne, przekazywanie ilustrują ruchem, naśladują czynności związane z własnymi potrzebami4. Kształtowanie i rozwój mowy u dzieci z zespołem Downa wyznaczają, podobnie jak u dzieci z normą rozwojową, kolejno po sobie następujące fazy, zwane też okresami kształtowania mowy. Jak wykazały badania C. Tallina, K. Fishlera, J. Kostrzewskiego okresy kształtowania mowy u dzieci z zespołem Downa nie przebiegają równolegle z wiekiem życia dziecka i nie nadążają za nim. Okresy kształtowania mowy dzielimy na: 1. Okres melodii: u dzieci w normie rozwojowej trwa od urodzenia do ukończenia pierwszego roku życia. U dzieci z zespołem Downa głużenie pojawić się może między 4 a 13 miesiącem życia, gaworzenie – w zależności od poziomu psychofizycznego dziecka między 7 miesiącem, a 6 rokiem życia5. 2. Okres wyrazu: u dzieci prawidłowo rozwijających się obejmuje drugi rok życia. Dzieci z zespołem Downa w okres ten wchodzą między 18 miesiącem a 10 rokiem życia6. 3. Okres zdania oraz swoistej mowy dziecięcej: to dwa okresy niezwykłej aktywności prawidłowo rozwijającego się dziecka w wieku od trzeciego do siódmego roku życia. Dzieci z zespołem Downa w omawiany okres kształtowania rozwoju mowy wchodzą na ogół z dużym opóźnieniem, czasem nawet kilkunastoletnim, niektórym z nich nigdy prawdopodobnie nie uda się dojść do tego etapu rozwojowego7. E. M. Minczakiewicz, Gdy u dziecka rozpoznano zespół Downa, Poradnik dla rodziców i wychowawców, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 1994, s. 40. 5 L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mówić, Wyd. Lubelskie, Lublin 1977, s. 66. 6 G. Demelowa, Elementy logopedii, WSiP, Warszawa 1987. 7 E. M. Minczakiewicz, Jako pomóc w rozwoju dziecka z zespołem Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s. 48-51. 4 3 Tab. Porównanie rozwoju mowy dziecka w normie z rozwojem mowy dziecka z zespołem Downa Prawidłowy rozwój mowy Rozwój mowy dziecka z wg L. Kaczmarka zespołem Downa Okres melodii 0 – 1 rok życia (sygnału – apelu) Głużenie 2 -3 miesiąc Głużenie 4 – 13 miesiąc Gaworzenie 6 miesiąc – 6 rok życia Okres wyrazu 1 – 2 rok życia 18 miesięcy – 10 rok życia (sygnału jednoklasowego) Okres zdania 2 – 3 rok życia (sygnału dwuklasowego) Znacznie później lub wcale Okres swoistej mowy dziecka 2 – 7 rok życia (swoistych form językowych) Żródło: E.M. Minczakiewicz, Gdy u dziecka rozpoznano zespół Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców, s. 48 Z badań J. Kostrzewskiego wynika, że dzieci z zespołem Downa zaczęły budować swe pierwsze wypowiedzi między 4 a 14 rokiem życia. Dominuje wymowa międzyzębowa, opuszczanie pojedynczych głosek, sylab i grup spółgłoskowych. Występuje zastępowanie 4 głosek dźwięcznych głoskami bezdźwięcznymi, opuszczanie sylab w nagłosie, śródgłosie lub w wygłosie wyrazu. Obserwuje się mowę agramatyczną. Osoby z zespołem Downa posługują się głównie rzeczownikami, czasownikami, rzadziej przymiotnikami oraz przysłówkami i spójnikami. U dzieci tych występuje brak pojęć abstrakcyjnych. W rozwoju mowy występuje opóźnienie umiejętności słownego przekazywania informacji. Realizowanie systemu fonologicznego, semantycznego oraz syntaktycznego w dużej mierze wiąże się z zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego, na skutek anomalii chromosomalnych. Dzieci z zespołem Downa posługują się gestami jako podstawowym środkiem porozumiewania się. Natomiast rozwój językowy dzieci z zespołem Downa według S. A. Poniatowskiej przebiega różnorodnie w zależności od stopnia upośledzenia, nasilenia stymulacji, motywacji, warunków anatomicznych. Obserwacja mowy tych dzieci pozwala jednak na wywołanie pewnych wspólnych dla rozwoju języka prawidłowości. Wszystkie mają podobną budowę aparatu oddechowego, artykulacyjnego i fonacyjnego, która nie sprzyja prawidłowemu oddychaniu, fonacji i wymowie. Krótkie, zgrubiałe struny głosowe (głos niski, ochrypły), krótkie przewody nosowe, częste wady zgryzu, trzeci migdał, podniebienie gotyckie. Przerost języka powoduje oddychanie przez usta, co stanowi przyczynę infekcji górnych dróg oddechowych. Z reguły obserwuje się nieprawidłową gospodarkę oddechem, krótki wydech, mówienie na wdechu. Ustawiczny katar, obecność trzeciego migdała mogą być przyczyną niedosłuchu. Tempo mowy jest przyspieszone bądź spowolnione, rzadko występuje niepłynność mowy typu klonicznego lub tonicznego. Wymowa pozostaje niewyraźna, częste są zniekształcenia głosek, substytucje, elizje, metatezy, skracanie wyrazów. Dzieci z zespołem Downa bywają z reguły nadpobudliwe psychoruchowo, mają trudności w skupieniu uwagi, wykonaniem zadania, polecenia8. Alton (1998) wymienił cechy specyficzne wpływające na zdolność dzieci z zespołem Downa do uczenia. Są to: - hipotomia (słabe napięcie mięśniowe wpływające na sprawność manualną i motoryczną, a także artykulację), - deficyty sensoryczne (wzrokowe i słuchowe), - trudności w krótkotrwałej pamięci słuchowej, S. A. Poniatowska, O usprawnianiu komunikacji słownej u dzieci upośledzonych umysłowo [w:] A. Sołtys -Chmielowicz, G. Tkaczyk (red.) Usprawnianie mowy dzieci specjalnej troski, UMSC, Lublin 1993, s. 53-68. 8 5 - problemy z mową i językiem, - krótsza koncentracja uwagi, - opóźnienia poznawcze, - trudności w generalizowaniu, powiązaniu wiedzy z tą już zdobytą, jej przechowywaniu i rozumieniu, - na ogół dobre umiejętności uczenia się oparte na wykorzystywaniu kanału wzrokowego, - zdolności do używania i uczenia się znaków, gestów, wskazówek wizualnych i pisma9. Ważnym celem pracy z dziećmi z zespołem Downa jest potrzeba kształtowania postawy komunikacyjnej poprzez odpowiednią stymulacje językową, opracowanie odpowiednich dróg porozumiewania się z dzieckiem od najwcześniejszego dzieciństwa. Należy pamiętać, że dla dziecka mowa werbalna nigdy nie będzie głównym sposobem porozumiewania się. Duży więc nacisk należy położyć na rozwój języka przedwerbalnego: celowych gestów mimiki i ruchów ciała. Do ćwiczeń stymulujących i logopedycznych możemy zaliczyć: 10 - ćwiczenia usprawniające motorykę narządów artykulacyjnych (w tym usprawniające połykanie i żucie), - ćwiczenia oddechowe, - ćwiczenia słuchowe, - rozwijanie komunikacji przedwerbalnej, - uczenie rozumienia mowy, - rozwijanie rozumienia mowy, - ćwiczenia manualne, - masaż policzków, warg, przełyku, języka, podniebienia i dziąseł. Stymulacja mowy dziecka z zespołem Downa składa się z następujących elementów: - trening słuchowy, - ćwiczenia usprawniające język, wargi, podniebienie miękkie, - zabawy oddechowe, oddychanie jest naturalną i prawidłową, tj. przeponową czynnością fizjologiczną w okresie niemowlęcym, wraz z przybieraniem postawy pionowej u dzieci następują zmiany toru oddychania niekorzystne dla mowy. Dzięki odpowiednim ćwiczeniom A. Żyta, Życie z zespołem Downa Narracje biograficzne rodziców, rodzeństwa i dorosłych osób z zespołem Downa, Impuls, Kraków 2011, s. 38-39. 10 J. Kielin, Rozwój daje radość, Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim, GWP, Gdańsk 2000, s. 201-219. 9 6 następuje: udrożnienie prawidłowego typu oddychania, racjonalne zużycie powietrza podczas mówienia i wydłużenie fazy wydechowej11. - zabawy paluszkowe: - śpiew połączony z ruchem, - wierszyki i piosenki do pokazywania, - zabawy dźwiękonaśladowcze, - ćwiczenia ruchowe, - zabawy z literami, - dziecięce wyliczanki, - śpiew połączony z ruchem, - onomatopeje – zleksykalizowane twory językowe, zastępują pierwsze wyrazy małego dziecka i pozwalają na kontakty werbalne z osobami z najbliższego otoczenia. Stanowią one także sylaby tworzące późniejsze słowa. Wszelkie werbalizowane zabawy z dziećmi najmłodszymi oparte na wyrazach dźwiękonaśladowczych odgrywają ważną rolę w kształtowaniu mowy dzieci12. Codzienne działanie stymulujące rozwój dziecka: - należy bawić się z dzieckiem, - prowokować do nazywania przedmiotów, którymi się bawi, - rozmawiać o rzeczach, które razem z dzieckiem się wykonuje, wychowanie dziecka w ciszy, poprzez ograniczenie do niezbędnego minimum kontaktów słownych powoduje, iż ich rozwój intelektualny ulega zubożeniu,13 - obdarzać komentarzem każdą czynność wykonywaną przy dziecku, np.: podczas sprzątania, spacerowania, jedzenia, mycia itp., - uczenie oraz śpiewanie z dzieckiem piosenek, - bawić się z dzieckiem, - czytać dziecku bajki, opowiadania, - w obecności dziecka zadawać pytania i odpowiadać na nie, tzw. kąpiel słowna. Z. Dołęga, Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa – prawidłowości rozwoju, diagnozowanie i profilaktyka, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2003. 12 E. Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1987, s. 18 – 28. 13 B. Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy, WSiP, Warszawa 1990, s. 20. 11 7 Zakończenie Należy pamiętać, że dziecko nie rodzi się ze znajomością określonego języka, ale z możliwością jego nauczenia się, jeżeli będą spełnione niezbędne do tego warunki, tzn. prawidłowe warunki anatomiczno-fizjologiczne oraz dostateczna stymulacja14. Pierwszą i podstawową zasadą stymulacji języka jest mówienie o rzeczach i zjawiskach, które dziecko aktualnie widzi, czuje, przeżywa lub w których uczestniczy. Komunikowanie się z otoczeniem to bez wątpienia najważniejsza potrzeba psychiczna każdego człowieka. Wyraz twarzy, ruchy ciała, gesty oraz charakterystyczne cechy głosu – to potężne środki komunikowania się. W relacjach z drugim człowiekiem dzieci z zespołem Downa skupiają swoją uwagę na mowie ciała i brzmieniu głosu15. Nabywanie przez dzieci z zespołem Downa umiejętności komunikacyjnych nie jest łatwe, proste i szybkie, z powodu wad wzroku i słuchu, a także wad anatomicznych. Jednak należy brać pod uwagę fakt, że są one zdolne do opanowania różnych sposobów porozumiewania się z otoczeniem. Komunikują się za pomocą języka mówionego, gestów, mimiki, dotyku, mowy ciała, sygnałów takich jak pokrzykiwania, śmiech, płacz, krzyk. Jeżeli przewiduje się, że mowa dziecka nie osiągnie nigdy takiego poziomu, by była zrozumiała dla otoczenia, warto wybrać jeden z kilku możliwych sposobów pozawerbalnych. Dlatego tak ważna i celowa jest potrzeba oraz propagowanie, a w konsekwencji prowadzenie różnych ćwiczeń stymulujących rozwój mowy dzieci z zespołem Downa. Dzięki prostej i zabawowej formie, mogą być one prowadzone w domu przez rodziców, jak i innych starszych członków rodziny, z pożytkiem dla wszystkich współuczestniczących w ćwiczeniach. E. Stecko, Zaburzenia mowy dzieci – wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001, s. 66. 15 L. Miosga, Pomóż mi być, Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Impuls, Kraków 2006, s. 12. 14 8 Bibliografia 1. Demelowa G., Elementy logopedii, WSiP, Warszawa 1987. 2. Dołęga Z., Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa. Prawidłowości rozwoju, diagnozowanie i profilaktyka, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2003. 3. Dramska D., Współpraca logopedy, rodziców, nauczycieli i lekarzy w terapii zaburzeń mowy u dzieci [w:] B. Muchacka, K. Kraszewski (red.) Dziecko w świecie współczesnym, Impuls, Kraków 2008, s. 145 – 150. 4. Grabias S., Mowa i jej zaburzenia [w:] Audiofonologia, t.10, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, Lublin 1997. 5. Jęczeń U., Uwarunkowania rozwoju kompetencji językowej i komunikacyjnej u dzieci upośledzonych umysłowo [w:] Logopedia t.32, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, Lublin 2003, s. 89-103. 6. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mówić, Wyd. Lubelskie, Lublin 1977. 7. Kielin J., Rozwój daje radość. Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. 8. Minczakiewicz E. M., Gdy u dziecka rozpoznano zespół Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 1994. 9. Minczakiewicz E. M., Jak pomóc w rozwoju dziecka z zespołem Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001. 10. Miosga L., Pomóż mi być, Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Impuls, Kraków 2006. 11. Poniatowska. S. A., O usprawnianiu komunikacji słownej u dzieci upośledzonych umysłowo [w:] A. Sołtys-Chmielowicz, G. Tkaczyk,(red.) Usprawnianie mowy dzieci specjalnej troski, UMCS, Lublin 1993, s. 53 – 68. 12. Sachajska E., Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1987. 13. Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy, WSiP, Warszawa 1990. 14. Słodownik-Rycaj E., O mowie dziecka. Jak zapobiegać powstawanie nieprawidłowości w jej rozwoju, Żak, Warszawa 2000. 15. Stecko E., Zaburzenia mowy dzieci – wczesne rozpoznanie i postępowanie logopedyczne, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001. 9 16. Witkowski T., Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, MDBO, Warszawa 1993. 17. Żyta A., Życie z zespołem Downa. Narracje biograficzne rodziców, rodzeństwa i dorosłych osób z zespołem Downa, Impuls, Kraków 2011. Streszczenie Język ojczysty jest wielkim dobrem kultury społeczeństwa. Umiejętność sprawnego mówienia to w naszych czasach umiejętność szczególnie ważna. We współczesnym życiu ogromną rolę odgrywają takie środki przekazu informacji, w których jej nośnikiem jest słowo mówione. Toteż wszelkie, nawet nie wielkie wady wymowy mogą w sposób istotny ważyć na losach dzieci, a przede wszystkim na losach dzieci z niepełnosprawnością intelektualną16. Osoba pełnosprawna najłatwiej będzie rozumiała osobę niepełnosprawną, gdy wyobrazi sobie sytuację, wraz z jej konsekwencjami, w której mogłaby się znaleźć sama. Myśląc o osobie niepełnosprawnej, trzeba przede wszystkim pamiętać, że jest to osoba. Ludzie pełnosprawni często nie pamiętają o tym, że obywatelami tej ziemi są również osoby niepełnosprawne i że naszą cywilizację trzeba tworzyć, w taki sposób by wszyscy mogli z niej korzystać i w niej uczestniczyć17. Porozumiewanie dziecka z zespołem Downa z otoczeniem jest bardzo ważnym czynnikiem warunkującym jego rozwój i doskonalenie wielu funkcji poznawczych i społecznych. Dla dzieci z zespołem Downa nabywanie umiejętności komunikacyjnych nie jest łatwym zadaniem. Rozwój mowy jest zwykle częściej opóźniony niż u dziecka prawidłowo rozwiniętego. Brak lub słaba aktywność komunikacyjna tych dzieci zmusza otoczenie do podjęcia prób uczenia ich takich sposobów komunikacji, które byłyby dla nich dostępne i zrozumiałe. Potrzeba dialogu z najbliższymi jest bardzo ważna, obojętnie jaką będzie miała formę, czy język gestów czy symboli niewerbalnych. Każda z preferowanych przez dziecko form dialogowych jest dobra, jeśli tylko spełnia swój cel. Każdą z nich, jeśli tylko pojawi się u dziecka z zespołem Downa, trzeba rozwijać, utrwalać, odpowiednio wzbogacać oraz pobudzać, odpowiednio stymulować. D. Dramska, Współpraca logopedy, rodziców, nauczycieli i lekarzy w terapii zaburzeń mowy u dzieci [w:] B. Muchacka, K. Kraszewski (red.) Dziecko w świecie współczesnym, Impuls, Kraków 2008, s. 145 – 150. 17 T. Witkowski, Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, MDBO, Warszawa 1993, s. 7. 16 10 The need for stimulation of speech development for children with Down Syndrome Summary A native language is a great cultural property of a society. The ability to speak skillfully is particularly important in modern times. What plays a significant role in present life is the means of communication where a spoken word is the carrier of information. Therefore all, even minor pronunciation defects, might have a crucial influence on children’s fate, especially on those with mental disability.18 An able-bodied person is most likely to understand a disabled one only when they image they are put in the situation of the latter, together with its consequences. When thinking of the disabled one has to remember in the first place that it is a person. Able-bodied people often forget that the citizens of the world comprise of the disabled as well, and that our civilization needs to be created in a way which enables everyone to use it and to participate in it. 19 The communication of a child suffering from Down Syndrome with other people is an extremely important factor determining their growth and advancement of numerous cognitive and social functions. Acquisition of communication skills is not an easy task for children with Down Syndrome. Development of speech is often retarded more in comparison with a child displaying developmental regularities. The children’s lack of communicative activity or its weakness forces the society to make attempts at teaching them the means of communication which would be accessible and comprehensible to them. The need for a dialogue with the closest people is very important, whatever form it takes, whether it is a body language or nonverbal symbols. All sorts of dialogue forms favoured by a child are good as soon as they achieve their aims. Each of them, if displayed by a child with Down Syndrome, has to be enhanced, strengthened, properly improved and stimulated. Apart from the presence of an additional chromosome and specific physical characteristics, most of the children suffering from Down Syndrome manifest particular problems with Dramska D., 2008. Współpraca logopedy, rodziców, nauczycieli i lekarzy w terapii zaburzeń mowy u dzieci, in Muchacka B., Kraszewski K., Dziecko w świecie współczesnym, Cracow: Impuls, p. 145 – 150. 19 Witkowski T., 1993. Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, Warsaw: MDBO, p. 7 18 11 expressing speech, articulation and grammar. The majority of them do not exceed the level of grammar development characteristic for a three-year-old child, and their grammar skills remain nearly permanently below their intellectual age. Expressing speech is retarded much more than understanding speech- it is observable in the early childhood and it intensifies as time goes by. Alicja Gorzula 12
