Cicero: był to najwybitniejszy pisarz polityczny Rzymu, żyjący w I
advertisement
Historia doktryn politycznych i prawnych Skrypt z przedmiotu: Historia doktryn politycznych i prawnych. Opracowany na podstawie zagadnień dr. Bożka. 1. Ideologia pierwszych państw starożytnego wschodu 2. Ideologia sofistów 3. Demokracja ateńska i jej krytycy 4. Sokrates Katowice 2012 1 STAROŻYTNOŚĆ Historia doktryn politycznych i prawnych 5. Platon 6. Arystoteles 7. Szkoły hellenistyczne (cynizm, cyrenaizm, epikureizm, stoicyzm) 8. Polibiusz 9. Cyceron 10. Ideologia wczesnochrześcijańska 11. Św. Augustyn II. ŚREDNIOWIECZE 12. Doktryna imperialna Bizancjum 13. Ideologia uniwersalizmu chrześcijańskiego 14. Ideologia uniwersalizmu cesarskiego 15. Doktryna monarchii narodowej 16. Awerroizm łaciński 17. Tomasz z Akwinu 18. Dante 19. Marsyliusz z Padwy III. RENESANS 2 20. Machiavelli 21. Bodin 22. Ideologia reformacji (Luter, Kalwin) 23. Renesansowe utopie 24. Andrzej Frycz Modrzewski IV. WIEK XVII Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych 25. Grocjusz 26. Spinoza 27. Ideologie rewolucji angielskiej (TEGO NIE) 28. Hobbes 29. Locke 30. Ideologia złotej wolności szlacheckiej V. OŚWIECENIE 31. Absolutyzm oświecony 32. Humanitaryzm prawniczy 33. Fizjokratyzm 34. Monteskiusz 35. Wolter 36. Diderot 37. Smith 38. Rousseau 39. Ideologie rewolucji amerykańskiej 40. Ideologie Wielkiej Rewolucji Francuskiej 41. Polskie Oświecenie (Kołłątaj, Staszic) 42. Teokraci francuscy 43. Idealizm niemiecki (Kant, Hegel) 44. Romantyzm polityczny w Niemczech 45. Niemiecka szkoła historyczna Katowice 2012 3 VI. WIEK XIX Historia doktryn politycznych i prawnych 46. Konserwatyzm 47. Nacjonalizm 48. Liberalizm (brytyjski, francuski i niemiecki) 49. Socjalizm utopijny 50. Marksizm 51. Anarchizm 52. Reformizm i rewizjonizm 53. Syndykalizm 54. Pozytywizm prawniczy 55. Darwinizm społeczny 56. Rasizm 57. Początki społecznego nauczania Kościoła Katolickiego (Leon XIII) VII. WIEK XX 4 58. Faszyzm i nazizm 59. Leninizm, stalinizm i „realny socjalizm” 60. Autorytaryzm 61. Doktryna państwa dobrobytu 62. Socjaldemokracja 63. Neoliberalizm 64. Neokonserwatyzm 65. Społeczne nauczanie Kościoła Katolickiego 66. Teorie sprawiedliwości (Rawls, Dworkin) 67. Libertarianizm 68. Główne nurty dwudziestowiecznej filozofii prawa (normatywizm, psychologizm, solidaryzm prawniczy, realizm prawniczy, prawo natury) Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych I. Starożytność 1. Ideologia pierwszych państw starożytnego wschodu Człowiek pierwotny stworzył pierwsze reguły współżycia społecznego (życie w grupie i związane z tym podziały hierarchiczne – starszyzna, rola mężczyzny w grupie). Rozwój ludzkiej cywilizacji był związany z postępem hodowli i rolnictwa (podział pracy wymuszał podziały społeczne i odwrotnie). W tamtym okresie zaczęły powstawać (wyodrębniać się) wielkie systemy wierzeń (wykorzystywanie religii do odnoszenia doraźnych korzyści politycznych). Pierwsze organizmy państwowe wyodrębniły się około 4000 lat p.n.e., zamykając tym samym długotrwały okres rozkładu wspólnot pierwotnych. Wraz z powstaniem państwa (i prawa) pojawiła się potrzeba skonstruowania zespołów idei uzasadniających w nim takie, a nie inne podziały społeczne, ustalających stosunki pomiędzy władzą, a ludnością. Reasumując, powstanie państwa było rezultatem długiej drogi materialnego i duchowego rozwoju ludzkości. a) ideologia monarchiczna: Pierwsze państwa rozwinęły się na rozległych terytoriach kontynentu azjatyckiego (m.in. Chiny, Indie) oraz na wybrzeżach Śródziemnomorza (m.in. Egipt, Mezopotamia). Były to państwa w głównej mierze niewolnicze (praca niewolnika podstawą produkcji). Władza najwyższa najczęściej należała do jednostki – despoty. Społeczeństwo było ściśle zhierarchizowane. W Starożytnym Wschodzie myślano w kategoriach religijnych (poglądy polityczno – prawne integralnie związane z systemami wierzeń), stąd prosta droga do mistyfikowania rzeczywistości (Egipt), która korzystnie służyła absolutnemu władcy i panującej warstwie wielkich właścicieli ziemskich. Istotną cechą tych państw był wszechobecny prymitywizm ogółu społeczeństwa, który harmonizował z wyrafinowanym Katowice 2012 5 Dzieje ludzkości sięgają wielu setek tysięcy lat, badacze zakładają, że żyjący w odległych czasach człowiek był istotą myślącą (homo sapiens), rozumującą w sposób podobny, jak ludzie na wyższych szczeblach cywilizacyjnych. Człowiek prehistoryczny (w określonym czasie) nabył zdolność wytwarzania narzędzi, krzesania ognia, komunikowania się z innymi ludźmi – zaczął przyjmować określone stanowisko wobec otaczającego go świata. Historia doktryn politycznych i prawnych intelektualizmem wąskiego grona ludzi (np. kapłanów w Egipcie). Państwa St. Wsch. znaturalizowały i uświęciły zasadę nierówności społecznej (zgodnie z wolą bogów ludzie są sobie z natury nierówni), której naruszenie powodowało ostrą reakcję władcy – „pomazańca” bożego, albo wręcz samego boga. W tych państwach do perfekcji opanowano wpajanie zasady boskości władzy państwowej, wzmacnianej dodatkową klauzulą, że boskość otacza też osobę, która władzę sprawuje (ideologia boskości króla osiągnęła najbardziej skrajną postać w Egipcie, w Chinach, w Babilonii). Warto wspomnieć, że zasada boskości monarchy wspierała procesy formowania potężnych i scentralizowanych imperiów. Od zasady boskości rządzącego tylko niewielki krok prowadził do poglądu, że boski charakter mają również normy prawne (cel był oczywisty – chodziło o maksymalne wzmocnienie posłuchu dla normy ustanowionej przez monarchę). Podsumowując, boski monarcha to ojciec i pan wszystkich poddanych, jego interes jest tożsamy z ich interesem (myśl o państwie jako wspólnym dobru wszystkich mieszkańców zrobi na europejskim gruncie błyskotliwą karierę). b) teokracja żydowska (mesjanizm): Nieco inny obraz społeczeństwa (od państw St. Wsch.) został zaproponowany w Starym Testamencie. Najstarsza żydowska struktura społeczna i polityczna to tzw. demokracja pustynna, oparta na zasadach równości, wolności i solidarności członków plemion (król był tu tylko patriarchalnym naczelnikiem plemiennym – stąd odmienny model władzy monarszej). Przeciwko wzmocnieniu monarchii występowali m.in. potężni kapłani, reprezentujący doktrynę teokracji, która głosiła, że „naród wybrany” jest rządzony bezpośrednio przez Boga (pojęcie przymierza Boga z Żydami). Wg Biblii, w końcu Bóg zawarł nowe przymierze z Dawidem, będące w rzeczywistości realizacją poprzedniego przymierza dokonanego na górze Synaj. Odtąd pozycja monarchy znacznie się wzmocniła (sakralna treść monarchii). W tych wyobrażeniach wiele było elementów wspólnych z państwami St. Wsch. (despotiami wschodnimi), ale zaznaczały się również istotne rozbieżności – żydowski król nie był Bogiem, przedmiotem kultu, nie posiadał „własnej” mocy rozkazywania siłom przyrody. Niewola babilońska (VI w. p.n.e.) doprowadziła do zmierzchu ideologii królewskiej. Pojawiła się za to idea mesjanizmu – Bóg ześle swemu narodowi (ludowi) mesjasza, który odnowi niepodległość Izraela (mesjanizm w późniejszym okresie będzie z jednym z ideologicznych źródeł doktryny wczesnochrześcijańskiej). 6 2. Ideologia sofistów Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych Doktryna sofistów rozwija się przede wszystkim w V w. p.n.e., a celem ich działalności było nauczanie. Oferowali wiedzę z gramatyki, retoryki, matematyki, nauki o państwie i prawie oraz innych dziedzin. Nie stanowili oni w zasadzie zwartej szkoły, mianem tym określa się zwolenników bardzo odmiennych poglądów. Łączy ich jednak zdecydowany pragmatyzm, relatywizm w ujmowaniu zagadnień prawa, etyki i państwa. Dostrzegają oni, że stosunki społeczne opierają się na nierówności, na prawie silniejszych. Protagoras z Abdery – punktem odniesienia dla każdego zjawiska jest człowiek, który stanowi w istocie miarę wszystkich rzeczy i zjawisk; nie funkcjonują absolutne wartości, do których można by odnosić prawo lub etykę; jedynie zmysły informują o tym, co istnieje, ale to, co istnieje jest różnie postrzegane – sensualizm; państwo, prawo i moralność mają wyłącznie umowny charakter; umowa jest początkiem państwa, demokracja jest właściwą formą rządów, a podstawą państwa jest wartość jego obywateli. Gorgiasz – podstawowe założenia: a) człowiek jako element społeczeństwa jest przedmiotem badań, b) rzeczywiste jest to, co poznawalne dzięki zmysłom, c) rzeczywistość jest obiektywna, d) wynikiem poznania jest wiedza, e) wiedza jest warunkiem prawidłowości indywidualnego i społecznego postępowania – społeczeństwo, a zwłaszcza państwo ogranicza wrodzone popędy (dążenie do korzyści i unikanie cierpień); wiedza powoduje, iż człowiek staje się silniejszy, prawo natury zaś, iż słabszy podporządkowuje się silniejszemu; wobec natury wszyscy są równi, dopiero wiedza dzieli ludzi; państwo i prawo są zmienne, a trafność zmian zależy od wiedzy rządzących. Prodikos – umowa jest zawsze tym czymś, co poprzedza wszystkie zjawiska społeczne; poznanie natury jednostki jest kluczem do poznania społeczeństwa; państwo powstaje jako rezultat umowy, a jego pomyślne funkcjonowanie zapewnia samopoznanie człowieka i poznanie natury ludzi; państwo jest wówczas dobre, gdy jest zgodne z naturą człowieka, najbardziej zaś naturze ludzkiej odpowiada Katowice 2012 7 Sofiści starsi: Historia doktryn politycznych i prawnych demokracja; w demokracji najliczniejszy jest stan średni i to on jest gwarantem praworządności Sofiści młodsi: Hippiasz z Elidy – instytucje społeczne są jego zdaniem ze swej natury umowne, a prawa są dziełem ludzi (prawa tyrańskie); wolność i niewola, panowanie i poddaństwo występujące w społeczeństwie są z prawem natury sprzeczne; państwo i prawo pozostają często w kolizji z prawem równości i dlatego mogą być oceniane negatywnie; akceptacja demokratycznej formy rządów. Kallikles – społeczeństwo poskramia silniejsze osobowości, fałszywie pouczając je o istocie sprawiedliwości, którą zasadniczo sprowadza do prawa stanowionego; przewaga słabszych wynika z ich liczebności; prawo stanowione jest w istocie gwałtem słabych na silniejszych, umowną równość wprowadza państwo niwelujące naturalne różnice między ludźmi. Trazymach – sprawiedliwość to interes silniejszego; stosunek rządzącego do słabszego przypomina stosunek pasterza do owiec, który dba o nie dla swojej, a nie dla ich korzyści; skutecznie czyniona niesprawiedliwość jest oznaką mocy i czymś bardziej „szlacheckim i pańskim” niż sprawiedliwość; korzyść silniejszego jest wyrazem prawa natury. 3. Demokracja ateńska i jej krytycy Ważnymi składnikami ateńskiej demokracji były: Katowice 2012 8 Demokracja ateńska powstała w wyniku kompromisu, pomiędzy arystokratyczną tradycją, a doktryną demokratyzacji (stanowiła wsparcie ideowe dla faktycznych porządków demokratycznych w państwach-miastach). Upływ czasu i określone intencje polityczne nadały demokracji postać idealną, wolną od skaz (ideał, do którego wszyscy będą zmierzać). Opis demokracji ateńskiej pozostawił nam Herodot, który pisał, że podstawowym pojęciem demokracji była wolność (np. wolność słowa), równość praw i obywateli. Pojęcie równości oczywiście nie obejmowało równości majątkowej. Historia doktryn politycznych i prawnych a) b) c) d) równy dostęp obywateli do urzędów (kontrola urzędników) zasada praworządności (dobrowolne podporządkowanie się prawu) źródłem prawa jest to co „lud nakazuje i ustanawia” (ustawa) prawo uchwalone musi być przestrzegane („panem” demokracji jest prawo) 4. Sokrates ----wyróżnia 4 formy ustrojowe --- monarchia (rządy króla) --- tyrania (rządy despoty) --- arystokracja (rządy grupy uprzywilejowanej) --- demokracja – rządy ogółu - poparcie dla władzy elity (jednostki lub grupy) pod warunkiem kompetencji władzy - krytyka demokracji jako formy anarchicznej, chaosu Społeczeństwo: - jednostka należy do zbiorowości (polis) dobrowolnie - praca dla każdego (nowum w epoce niewolnictwa) – użyteczność dla polis - społeczeństwo podzielone na wolnych i niewolnych - cnota umiarkowana wymaga powściągliwego korzystania z bogactw Prawo: - dualizm prawa bożego i naturalnego - Platon: (427-347) był najwybitniejszym idealistą antyku, pochodził z arystokratycznej rodziny, był konserwatystą. Uważał, że ewolucja państwa zmierza ku złemu, że formy rządów ulegają degeneracji. poglądy Platona: rządzący muszą zająć się poważnie filozofią Katowice 2012 9 5. Platon Historia doktryn politycznych i prawnych - sama mądrość nie wystarcza do połączenia filozofii z polityką – potrzeba do tego siły Platon jest „ojcem” idealizmu obiektywnego uważał, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający tę ideę (pierwszy jest idealny, a drugi mniej) jedynie mędrzec może przeniknąć tajemnice świata idei, który jest absolutny; jego prawa są niezmienne i trwałe, są oparte na zasadach hierarchii jedynie doskonały rządca-filozof ma możliwość powstrzymania procesu degenerowania się ustroju państwo stworzył człowiek, ale naczelną zasadą realnych tworów państwowych wcale nie jest rozum – istotą ich jest albo odwaga (tak w timokracji), albo chciwość (tak w oligarchii), albo anarchia (tak w demokracji), albo wreszcie strach (tak w tyranii) ~ timokracja: to rządy odważnych, niestety nie stabilne z uwagi na wybujałe ambicje wojowników ~ oligarchia: to rządy bogaczy, którzy zdaniem Platona chcą być jeszcze bogatsi (chciwość) ~ demokracja: to rządy ludu (pospólstwa), to najbardziej chwiejny ustrój (brak dyscypliny społecznej, respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu) - - zdaniem Platona jedynie wprowadzenie rządów „stróżów doskonałych”, czyli mędrców, może uchronić społeczeństwo przed w/w formami rządów idealna polis jest rygorystycznie (ściśle) zhierarchizowana (wiąże się to z nierównością społeczeństwa) – na górze są najmądrzejsi, poniżej wojownicy, a na samym dole są ci, którzy powołani są do zaspokajania potrzeb materialnych ogółu mało uwagi poświęcał Platon niewolnictwu i klasie najniższej (nie była to sprawa dla filozofa) dużo uwagi natomiast poświęcił dwom pierwszym klasom (filozofom i wojownikom – mądrość i siła) Katowice 2012 10 ~ tyrania: to władza (absolutna, despotyczna) jednostki, zdaniem Platona najgorsza forma rządów Historia doktryn politycznych i prawnych podstawowe wartości to: honor, męstwo, cnota platoński system wychowawczy przyszłych rządców: ~ 17-20 lat: pobieranie nauki wychowania fizycznego ~ 20-30 lat: mniej zdolni adepci kierowani są do służby wojskowej, mądrzejsi natomiast na dziesięcioletnie studia ogólne ~ 30 lat: elita podejmuje studia filozoficzne ~ 35-50 lat: aktywność polityczna i zdobywanie życiowego doświadczenia ~ 50 lat: sprawowanie najwyższej władzy państwowej - cechą charakterystyczną idei platońskiej był solidaryzm elity, połączony z „komunizmem” u schyłku swego życia Platon dostrzegł, ze jego wizja to utopia, toteż zweryfikował nieco swoje poglądy (w „nowej” wersji państwa rządzą wielcy właściciele ziemscy) – w rzeczywistości była to porażka jego wcześniejszej koncepcji 6. Arystoteles Arystoteles: (384-322), uczeń Platona (później zagorzały ideowy przeciwnik), najwybitniejsza postać greckiej kultury, posiadał rozległą wiedzę (przyrodoznawstwo, fizyka, logika, ekonomia, etyka, estetyka, polityka). Był synem lekarza, urodzony w przygranicznej Stagirze; podobnie jak Platon, który założył Akademię, utworzył Liceum, przez wiele lat był wychowawcą Aleksandra Macedońskiego. poglądy Arystotelesa: - wypracował nową metodę badawczą (doświadczenie empiryczne ważniejsze od apriorycznych założeń) - na gruncie nauki o państwie odrzucił platoński obraz idealnej polis, dobrej na wszystkie okoliczności - państwo należy do tworów natury, jest syntezą mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich, odznacza się samowystarczalnością, celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka - ustrój państwa zależy od wielu czynników: położenie geograficzne, siła społeczeństwa, stan gospodarki, wielkość terytorium i charakter narodu - podział na dobre (interes ogółu) i złe państwo (interes jednostki) Katowice 2012 11 - Historia doktryn politycznych i prawnych - - - Arystoteles rozumiał że rządy mogą przejmować bogaci (oligarchia), albo biedni (demokracja), ale osobiście wolał trzecie rozwiązanie, a mianowicie rządy klasy średniej (tzw. politea) był zwolennikiem polityki „złotego środka” podział społeczny warunkuje status materialny (bogaci, klasa średnia, biedni) cnotami klasy średniej, zdaniem Arystotelesa są: umiarkowanie, rozsądek, „kroczenie” po środku drogi jego poglądy na kwestie niewolnictwa były typowe dla ówczesnego porządku społecznego, jednakże uważał, że jest to stan przejściowy (rozwój techniki miał wyprzeć niewolników z produkcji) niewola zdaniem Arystotelesa wynika z: ~ prawa natury (np. urodzenie w niewoli) ~ prawa pozytywnego (czyli prawa stanowionego przez człowieka w ramach organizacji państwowej; np. niewola z mocy prawa wojennego) - myśl arystotelesowska będzie inspirowała rozwój wielu doktryn epoki feudalnej i wczesnych czasów nowożytnych 12 7. Szkoły hellenistyczne (cynizm, cyrenaizm, epikureizm) Cynizm to najstarsza szkoła hellenistyczna, zrodziła się w IV w. p.n.e., założycielem, szkoły był Antystenes, przeciwnik Arystotelesa. Do grona przedstawicieli należeli też Krates i Diogenes z Synopy. Byli świadkami rozkładu starych struktur, kataklizmów epoki przejściowej. Odpowiedź na wydarzenia była skrajnie anarchistyczna i surowa, nie pozbawiona elementów katastrofizmu – żyć własnym życiem, kształtować osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez państwo. Najważniejszą wartością w życiu człowieka jest jego szczęście – jako cnocie, a ta na zgodzie z naturą – program minimalizmu życiowego, kult prostoty i ascezy, gdyż rozkosze cywilizacji przeszkadzają w praktykowaniu cnoty. Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych Skrajny minimalizm i indywidualizm, pochwała życia na łonie biologicznie pojmowanej natury = odrzucenie krępujących konwencji społecznych (niezgodnych z naturą). Państwo jest złem – jako twór nienaturalny, mający swój początek w działalności ludzkiej. Człowiek ma tylko jedną ojczyznę – a nią jest cały świat daleko posunięty prymitywizm – też akceptacja dla całkowitej swobody obyczajów, a nawet zaaprobowanie ludożerstwa i kazirodztwa Rozgłos wśród dołów społecznych. Epikureizm powstał na gruncie dawnej kultury helleńskiej, wg filozofii tej droga do szczęścia polega na zażywaniu przyjemności i rozkoszy dostępnych dzięki cywilizacji, należy ponadto unikać trosk i zmartwień. 9. Cyceron Cicero: był to najwybitniejszy pisarz polityczny Rzymu, żyjący w I w. p.n.e., z pochodzenia ekwita, należał do przedstawicieli tzw. nowej arystokracji. Był wybitnym politykiem i znawcą prawa, autor licznych prac, m.in. wielkich traktatów „O państwie, O prawach, O powinnościach”. W swoich poglądach łączył wiele filozofii greckich i hellenistycznych. Katowice 2012 13 Z założeń tych wynika podejście epikurejczyków do kwestii społecznych i politycznych. Uważają oni, że powinno się dbać o swoją własność i jej pomnażanie, jednak bez całkowitego odwracania się od państwa, gdyż jest ono pożyteczne: zapewnia minimum moralności, daje gwarancje zewnętrznego spokoju, chroni jednostkę przed zawiścią innych. Prawdziwy epikurejczyk nie powinien pasjonować się polityką, służbą obywatelską i zobowiązaniami religijnymi, ponieważ odciągają one człowieka od codziennej szczęśliwości, zatruwają codzienne przyjemności i utrudniają praktykowanie cnoty. Pomagać państwu i przestrzegać prawa należy tylko dla własnego bezpieczeństwa, „mędrzec nie powinien brać udziału w polityce, chyba że coś go do tego zmusi”(Seneka). Epikureizm stanowił więc pochwałę egoizmu jednostki (dzisiaj – postawa antyspołeczna). Historia doktryn politycznych i prawnych - poglądy Cycerona: państwo to wytwór naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości (węzeł państwa i prawa) państwo opiera się na sprawiedliwości (motyw stoicyzmu) był wrogiem pospólstwa (przeciwny egalitaryzmowi gospodarczemu, bał się rewolucji biedoty, był też przeciwnikiem demokracji, którą traktował jako rządy motłochu) podobnie jak Polibiusz Cicero również opowiadał się za ustrojem mieszanym (monarchia + arystokracja + demokracja) uważał, że trwałość takiego ustroju związana jest nieodzownie ze zgodą stanów (to najważniejszy w doktrynie Cycerona postulat społeczno-ustrojowy) w czasach, w których przyszło żyć Cyceronowi, jego model państwa nie miał szans urzeczywistnienia, toteż zmodyfikował nieco swoje poglądy (rozważał możliwość powierzenia steru rządów wybitnej jednostce – wiązał się z tym nurt elitarnego solidaryzmu) 10. Ideologie wczesnochrześcijańska źródła ideowe: żydowski mesjanizm (stale podsycany wśród narodu wybranego) wpływy filozofii hellenistycznych (zwłaszcza stoicyzmu) działalność samego Jezusa i Jego uczniów (np. św. Paweł) ideologia Nowego Testamentu: U swego zarania chrześcijaństwo było głównie doktryną moralnego przeobrażenia świata – świata upadłego wskutek grzechu pierworodnego. Początkowo chrześcijanie nie zwracali większej uwagi na treści polityczne i społeczne, wiązało się to z silnym nurtem apokaliptycznym („nie było sensu reformować świat, który za chwilę zostanie zniszczony”). Z późniejszych relacji, zwłaszcza z treści Ewangelii św. Mateusza, można wnioskować, iż chrześcijanie początkowo aprobowali władzę rzymskiego cesarstwa, a jednocześnie tezę o separacji obu sfer, duchowej i świeckiej („oddajcież tedy, co jest cesarskiego cesarzowi, a co bożego Bogu”). Z początku jednak chrześcijaństwo podkreślało raczej indyferentyzm (obojętność) wobec zagadnień doczesnych (wg nich królestwa pochodzą od szatana – Ewangelia św. Łukasza – kuszenie Jezusa na górze Synaj). Więcej uwagi na tematy polityczno-społeczne poświęcał św. Paweł z Tarsu. Uważał on, że na drodze „wypełnieniu się Katowice 2012 14 a) b) Historia doktryn politycznych i prawnych słów Pana” stoi cesarstwo rzymskie – wyciągnął stąd wniosek, że dopóki koniec świata daje na siebie „czekać”, to władza świecka jest sługą bożym (istnieje tak długo, jak długo życzy sobie tego Bóg). Zdaniem św. Pawła chrześcijanin powinien być posłuszny władzy świeckiej, powinien ją czcić (oczywiście w rozsądnych granicach). Jednakże taki pogląd nie oznaczał jeszcze tezy o możliwościach współpracy chrześcijan z państwem (atrybuty władzy są kruche i doczesne, a celem wyznawców Chrystusa jest dążenie do wieczności). W kwestiach społecznych ideałem św. Pawła pozostawała autonomia gminy i obywatelska bierność. Idea chrześcijaństwa głosiła równość wszystkich wobec Boga – zrozumiałe było więc zaniepokojenie rzymskich cesarzy, na poglądy chrześcijan w stosunku do niewolnictwa (jednak św. Paweł podkreślał, iż każdy musi pozostawać w takim stanie, w jakim przyszło mu żyć). 15 c) rozwój doktryny chrześcijańskiej w II i III w.: W tym okresie stwierdzono, że rychłe, ponowne nadejście Jezusa, a tym samym koniec świata nie nastąpi. W takiej sytuacji myśl polityczno-społeczna chrześcijaństwa zaczęła ewoluować. Nowa wiara zaczęła obejmować swym zasięgiem ogromne obszary i rozmaite grupy społeczne (w tym również bogaczy), stąd zmiana dotychczasowego podejścia do doczesnej rzeczywistości (chrześcijaństwo nie mogło już pozostać obojętne wobec spraw tego świata). Chrześcijanin winien posłuszeństwo sprawiedliwemu państwu (np. obowiązek płacenia podatków), jednak sam powinien wystrzegać się polityki (była to domena pogan). W okresie przyznawania chrześcijanom tolerancji religijnej (IV w.), zmieniło się podejście kościoła do państwa i „dobrego princepsa”, który zaczął występować w obronie religii chrześcijańskiej. Ojcowie Kościoła zaczęli nawoływać do współpracy chrześcijan z „dobrym” cesarzem i wspierać go w słusznych decyzjach. Jednakże w dalszym ciągu pozostawała nadrzędność prawa bożego w stosunku do ziemskiego. Ten dualizm prawa bożego (naturalnego) i ludzkiego (pozytywnego) definitywnie ukształtował się u Tertuliana (II, III w.). Wg niego prawo ludzkie musi brać pod uwagę nakazy Chrystusa. Warto wspomnieć, że wywyższenie religii chrześcijańskiej, ponad wszystkie inne, skrupulatnie wykorzystali cesarze do swoich celów polityczno-społecznych (uznanie cesarza za namiestnika Boga na ziemi – miało to daleko idące konsekwencje w średniowieczu). Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych 11. Augustyn Św. Augustyn żył w latach 354-430. Na jego poglądy filozoficzne szczególny wpływ wywarły: dzieła Platona oraz Biblia. W jego doktrynie centralna jest kategoria Boga. Bóg jest jedynym bytem absolutnym, jest też najważniejszą przyczyną wszystkiego. Państwo: Cała ludzkość dzieli się na bożych wybrańców (mieszkańców państwa bożego) i grzeszników, bezbożnych (obywateli państwa ziemskiego). Państwa te nie mają jakiejś konkretnej instytucjonalnej postaci. Państwo boże to niewidzialny Kościół z Chrystusem jako królem. Jego ojczyzną jest niebo. Członkowie państwa bożego są jedynie pielgrzymami na ziemi. Państwo boże przenika miłość Boga tak głęboka, iż posunięta do pogardy samego siebie. Państwo ziemskie przenika egoizm i ziemska pożądliwość. Państwo boże stworzył Abel, a państwo ziemskie – Kain. Na ziemi członkowie obu państw są przemieszani. U podstaw państwa znajduje się rodzina, która jest zaczątkiem państwa. Augustyn podziela przekonanie Cycerona, iż państwo jest wspólnotą obywateli zawartą ku wspólnemu pożytkowi, połączonych wspólnym prawem. Uważa on że państwo istnieje wówczas, gdy jest dobrze i sprawiedliwie rządzone (monarchia, demokracja, arystokracja). Formami państwa złymi są: tyrania, oligarchia lub brak państwa w ogóle, jeśli bowiem lud przestał być sprawiedliwy, przestał być zarazem gromadą uznającą to samo prawo, a więc państwem. Cechy państwa wg. Augustyna to: sprawiedliwość, dążenie do pokoju i porządek. Cele państwa widział w porządku, jedności i pokoju. Państwo ma zapewnić te wartości na podstawie prawa bożego. Władza państwowa w swej istocie pochodzi od Boga, a jej podstawą powinna być sprawiedliwość. Władzę pojmuje przede wszystkim jako zbiór obowiązków. Augustyn Katowice 2012 16 Władza: Historia doktryn politycznych i prawnych wyróżnia władców tyranów (kara dla ludzi za ich grzechy, należy im jednak okazywać posłuszeństwo dla pokuty i osiągnięcia królestwa niebieskiego) i władców opiekunów. Prawo: Św. Augustyn utożsamia prawo i porządek. Prawo układa się dlań w hierarchię: 1) prawo wieczne (boska wola i rozum, przenika cały wszechświat) 2) prawo naturalne (norma uniwersalna zapisana przez Boga w duszy człowieka) 3) prawo ludzkie (doczesne, wywodzi się z prawa naturalnego) Prawo ma nie tylko karać, ale i wychowywać. Celem prawa jest zapewnienie pokoju w rodzinie i państwie. II. Średniowiecze 1) cezaropapizm: to bizantyjska doktryna imperialna, która miała zapewnić jedność i potęgę państwa; doktryna ta łączyła tradycje rzymskie z elementami chrześcijańskimi, wpływy hellenistyczne z wątkami orientalnymi. Ideologia ta stanowiła Katowice 2012 17 12. Doktryna imperialna Bizancjum Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, idea imperium uniwersalnego wcale nie zginęła, a wręcz przeciwnie ugruntowała się na Wschodzie – w Bizancjum. Cesarz bizantyjski nosił tytuł władcy Rzymian i uznawał się za sukcesora światowej władzy cesarzy rzymskich. Bizancjum było państwem niejednolitym; jego ludność, zamieszkująca płw. Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i południowe wybrzeża śródziemnomorza, mówiła wieloma językami, składała się z rozmaitych grup etnicznych, należała do różnych kręgów cywilizacyjnych. Niezbędna była więc integracja polityczno-prawna (integrację zapewniała: władza cesarska, ideologia cezaropapizmu). Historia doktryn politycznych i prawnych - 15. Doktryna monarchii narodowej: (str. 64) a) rozwój teorii monarchicznej i teorii suwerenności państwa: Pomimo ekspansywnej polityki papiestwa, w średniowieczu nie zanikła idea suwerenności państwa, niezależnego od kościoła i monarchii uniwersalnej. Idea ta odwoływała się do narodowych sentymentów poszczególnych wspólnot państwowych, powracała do symboliki religijnej (król namiestnikiem bożym, itp.). W służbie tezy monarchicznej oraz idei suwerenności państwa podkreślano chętnie dwie zasady: 1) zasada cesarskości państwa (rex imperator in regno suo – król jest cesarzem w swoim królestwie) 2) zasada kultu narodowych tradycji (np. wspomnienia wygranych wojen, wykazywanie genealogicznej ciągłości władzy monarszej, itp.) W XIII i XIV w. odbudowa autorytetu państwa poczyniła dalsze postępy – u podstaw leżały procesy zjednoczeniowe i centralizacyjne, a także rozwój ekonomiczny (wzrost antagonizmów między rycerstwem, a wielkimi właścicielami ziemskimi; wzrost poziomu kultury, umacniała się świadomość narodowa, krzepło poczucie patriotyzmu, wzrastał zakres gospodarki towarowej) główne założenia idei suwerenności państwa: Katowice 2012 18 - wschodnioeuropejską odmianę procesów etatyzacyjnych chrześcijaństwa w epoce kształtowania się feudalnej gospodarki i feudalnych struktur politycznych (Bizancjum jako pierwsze rozwinęło w praktyce polityczne treści i polityczne funkcje religii chrześcijańskiej). cechy charakterystyczne struktur politycznych Bizancjum: kompetencje polityczne cesarza: władca absolutny, źródło prawa, najwyższy sędzia, wykonawca swego prawa, naczelny dowódca. Był bożym namiestnikiem (władca chrześcijański) – zastępcą Boga do spraw doczesnych (wiele było z symboliki zaczerpniętej z pogańskiej tradycji St. Wsch., np. obowiązek adoracji cesarza w pozycji leżącej, insygnia władzy – orzeł, kula ziemska, aureola). kompetencje religijne cesarza: był głową kościoła (wspólnotę chrześcijan utożsamiano ze wspólnotą państwową, a sprzyjała temu doktryna bożego namiestnictwa) w Bizancjum nie utrwalono zasady dziedziczności tronu (wyraźna tama dla cesarskiego absolutyzmu) – występowała elekcja Historia doktryn politycznych i prawnych teoria regis exempti uzasadniała „wyjście” monarchy spod władzy cesarskiej odrzucenie zwierzchności papieskiej suwerenny monarcha podlega Bogu i tylko Bogu (władza monarchy jest godniejsza od papieskiej) - koncepcja rzymskiej formuły zasiedzenia i przedawnienia (monarcha w drodze usucapio nabywał swoją suwerenną pozycję) - pogląd o nieograniczonej władzy monarchy (szeroko rozbudowany katalog cnót królewskich) b) teoria reprezentacji: Znacznie bujniej rozwijała się teoria reprezentacji, która miała swoje źródła w powstaniu stanowych parlamentów (parlamenty dawały królom możliwość rozwiązywania spraw państwowych wespół z najbardziej aktywnymi siłami społeczeństwa). U kolebki tej teorii tkwiła też rozwijająca się zasada osobowości prawnej państwa, uznająca państwo za fikcyjną osobę, w której miejsce poszczególnych członów określone jest bardzo ściśle na podobieństwo miejsca części organizmu ludzkiego. główne założenia teorii reprezentacji: - osoba prawna nie może działać sama, musi mieć swego reprezentanta (reprezentantem jest król, ale posłowie reprezentują swoje stany lub terytoria) - z czasem przeważył pogląd, iż parlament to reprezentacja całej wspólnoty - celem reprezentacji było wyrażenie zgody na ważne decyzje (z czasem ugruntowała się zasada głosowania większością głosów) 16. Awerroizm łaciński: W wieku XII dokonano odkryć dzieł Arystotelesa, które wywarły ogromny wpływ na średniowieczne szablony myślenia. Dzieła Arystotelesa zostały w Europie Zachodniej rozpowszechnione przez Ibn Roszda, zwanego Awerroesem, którego poglądy dały początek tzw. awerroizmowi łacińskiemu. poglądy awerroistów łacińskich: - wywodzili oni szereg tez, które były sprzeczne z nauką kościoła (odrzucali dogmat o nieśmiertelności duszy, uważając, że nieśmiertelność przysługuje tylko całemu rodzajowi ludzkiemu) - ludzki szczęście jest doczesne (cnotą jest to co jest zgodne z naturą) Katowice 2012 19 - Historia doktryn politycznych i prawnych - głosili teorię tzw. podwójnej prawdy (wyciąganie z treści ksiąg i nauk religijnych nie tylko sensu dosłownego, ale także alegorycznego) filozof ma prawo ustalać prawdy rozumowe, nawet gdy są sprzeczne z Pismem Św. awerroiści sprzyjali postulatowi niezależności państwa w stosunku do kościoła i autonomii filozofii politycznej w stosunku do teologii wiary nie można przekształcać w naukę (podważenie autorytetu teologii jako nauki nauk) 17. Tomasz z Akwinu Św. Tomasz urodził się w 1225 roku, a zmarł w 1274. Głównymi jego dziełami są: Summa teologiczna, Summa filozoficzna, Komentarze do „Polityki” Arystotelesa. Podstawowa myśl przenikająca cały system św. Tomasza zawiera się w uniwersalnym myśleniu średniowiecznym – idei hierarchii. Hierarchia jest czymś stałym, niezmiennym, właściwa zarówno dla świata przyrody, jak i społeczeństwa ludzkiego. Na czele tej hierarchii stoi Bóg. Państwo: Św. Tomasz przyjmował za Arystotelesem główne idee dotyczące państwa. W szczególności podzielał on pogląd o społecznej naturze człowieka. Człowiek jest dla niego zwierzęciem politycznym, wyposażonym w społeczny instynkt. Zgodnie z naturą człowiek musi żyć w społeczeństwie, a skoro taka jest prawidłowość, musi istnieć pomiędzy ludźmi coś, co może kierować zbiorowością. Państwo jest bytem logicznie pierwszym w porównaniu do wszystkich innych form organizacji społeczeństwa – zarówno koniecznym, jak i pożytecznym. Ludzie są różni i różnymi drogami zmierzają do osiągnięcia swoich celów, stąd niezbędność czynnika ujednolicającego ich działania. Jest nim państwo, które zapewnia wszystkim jedność zbiorowości (pokój) i porządek. Podstawą i celem państwa jest: pokój, porządek i Katowice 2012 20 - Historia doktryn politycznych i prawnych sprawiedliwość. Społeczeństwo składa się wg. niego z 3 grup: optymaci świeccy i duchowni, ludzie honoru i ludzie biedni. Władza: Władza w swej istocie pochodzi od Boga. Rządy mogą być sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. Rząd niesprawiedliwy istnieje wówczas, gdy władza jest źle nabyta, bądź gdy jest ona nadużywana. Tylko w przypadku, gdy brak jest tytułu do sprawowania władzy, poddani mają prawo jej nie słuchać i mogą przeciwko niej wystąpić. Można to uczynić, gdy władza: występuje przeciwko prawom bożym i podstawowym normom moralnym; przekracza granice swoich uprawnień; gdy legalny panujący postępuje niesprawiedliwie, a władze kościelne ustalą, iż takie panowanie nie leży w intencji Boga; władza niesprawiedliwa może być jednak ustanowiona przez Boga jako dopust boży dla grzesznych poddanych. Władza jest wówczas niesprawiedliwa, gdy dąży tylko do prywatnej korzyści sprawujących władzę. Najdalsza od sprawiedliwości jest władza tyrana. - Władza religijna ma przewyższać świecką. Św. Tomasz przejął również od Arystotelesa koncepcje form państwa. Wyróżnia zatem ustroje dobre i złe: ustrój dobry i sprawiedliwy to taki, w którym wolna społeczność kierowana jest przez panującego ku osiągnięciu wspólnego dobra, natomiast ustrój zły, to taki, w którym nie dąży się do osiągnięcia dobra wspólnego. Formami właściwymi są: politea, rządy optymatów i monarchia (wg. Tomasza najlepsza), zaś złymi: tyrania, oligarchia i demokracja. Katowice 2012 21 Ustrój: Historia doktryn politycznych i prawnych Prawo: Na prawo św. Tomasz patrzył jak na zjawisko dynamiczne. Przede wszystkim prawo jest dlań normą postępowania: regułą i miarą czynów, którą każdy jest zobowiązany zachować. Cechy prawa: jest ono rozporządzeniem rozumu, ma na celu dobro powszechne, zostało ustanowione przez panującego suwerena, promulgował je panujący Nieodłącznym elementem prawa jest sankcja; kara jest oczywistym efektem złamania prawa. Skutkiem istnienia prawa jest także to, iż czyni ludzi dobrymi. Rodzaje prawa, jakie wyróżniał św. Tomasz: 22 Najwyższym rodzajem prawa jest prawo wieczne (lex aeterna), czyli normy boskiego rozumu, odnoszące się do całego świata. Prawo naturalne (lex naturalis) – to intelektualne współuczestnictwo człowieka w prawie wiecznym. Lex humana – wywodzi się ono z prawa wiecznego za pośrednictwem prawa naturalnego; jest skonkretyzowaniem norm prawa naturalnego, dopasowaniem ich do konkretnych i zmiennych zjawisk społecznych. Prawo Boże (lex divina) – zawarte jest ono w Piśmie Świętym; dzieli się na dawne (niedoskonałe), znajdujące się w Starym Testamencie, i nowe (doskonałe), zawarte w Nowym Testamencie. Prawa te układają się w hierarchię. Podstawową zaś zasadą tej hierarchii jest niesprzeczność. Prawa ludzkie muszą być co najmniej niesprzeczne z prawami naturalnymi. Zasadą powszechną prawa naturalnego jest formuła: dobro należy czynić, a zła unikać. 18. Dante Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych - Dante Alighieri: (1265-1321), wielki poeta, filozof, brał udział w walkach politycznych we Włoszech (nie zrobił jednak kariery politycznej), był eklektykiem (łączył w swych poglądach wiele koncepcji filozoficznych). poglądy Dantego: opowiadał się za autonomią filozofii w stosunku do teologii współczesną sobie rzeczywistość opisywał z pesymizmem (światem rządzą głupi, gnuśni, występni ludzie) opowiadał się za zwierzchnią władzą cesarską – idea monarchii światowej (hegemonem miał być lud rzymski) państwo jego zdaniem nie ma zadań pozaziemskich (boskich), lecz jego celem jest zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb człowieka monarcha musi być silny (szeroki zakres kompetencji), ale jednocześnie musi być sługą państwa dantejska jedność cesarstwa nie wykluczała odrębności pewnych królestw i republik miejskich Włochy miały odgrywać przodującą rolę w światowym państwie odrzucał tomistyczne podporządkowanie celów doczesnych celom wiecznym jako ostatecznym (przyjął równorzędność tych celów) nie wykluczał współpracy państwa światowego z Kościołem (na zasadzie partnerstwa) Dante krytykował „materialistyczne ciągoty” kleru - 23 19. Myśl ustrojowa Marsyliusza. Marsilio Mainardini urodził się w 1275 r. w Padwie. Zmarł w 1343 r., pozostawiając po sobie liczne pisma. Był autorem Defensor pacis i Defensor minor. Kościół: Głosił, iż religia spełnia w państwie ważną funkcję – umacnia moralność. Był przeciwnikiem kościoła instytucjonalnego. Uważał, że w istocie kościołem jest wspólnota wiernych wierzących w Chrystusa. Dla Marsyliusza z Padwy kościół staje się tylko jedną, i to wcale nie najważniejszą, częścią państwa. Lud-zwierzchnik ma prawo wyboru Katowice 2012 hierarchii kościelnej i członków soboru. Od ludu ma też zależeć skuteczność ekskomuniki. Prawo: Sprowadzając istotę prawa wyłącznie do efektu prawotwórczej działalności suwerena, w postaci aktu normatywnego zaopatrzonego w sankcję Marsyliusz stawia się w pozycji prekursora pozytywizmu prawniczego. Prawo jest podstawowym czynnikiem spajającym społeczeństwo. Państwo równa się prawo. Jest ono traktowane przezeń jako podstawa bytu organizacyjnego i funkcjonalnego państwa. Prawem dla Marsyliusza jest wyłącznie norma pochodząca od ustawodawcy i opatrzona sankcją przymusu państwowego. Odrzuca on ideę prawa natury oraz dualizm prawa ludzkiego i bożego. W świecie ludzkim prawo boże nie jest w istocie prawem, jako że jego sankcja występuje dopiero po śmierci. Państwo: Marsyliusz głosi pogląd o społecznej naturze człowieka. Wg. niego celem państwa jest zabezpieczanie pokoju społecznego. W tym sensie można go określić jako prekursora realizmu politycznego. W systemie Marsyliusza z Padwy państwo jest tą organizacją, w której suwerenną władzą jest lud-ustawodawca, nie mający nad sobą zwierzchnika. Społeczeństwo zorganizowane w państwo składa się zdaniem Marsyliusza z sześciu członów: chłopi, rzemieślnicy, wojskowi, finansiści („ludzie pieniądza”), duchowni i sędziowie. Marsyliusz z Padwy jako jeden z pierwszych myślicieli formułuje ideę praworządności, widząc ją jako podstawową zasadę funkcjonowania państwa i kładąc szczególny nacisk na obowiązek przestrzegania własnego prawa przez rządzących. Ustrój: Podobnie jak Arystoteles Marsyliusz wyróżnia, ze względu na spełniane funkcje, trzy rodzaje władzy: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jest jednak zdecydowanym zwolennikiem jednolitości władzy skupionej w rękach suwerena, a nie jej podziału. Nie jest to jakaś wersja koncepcji trójpodziału władzy. W istocie sformułowana jest tu idea suwerenności państwa, choć sam Marsyliusz jeszcze tym terminem się nie posługuje. Katowice 2012 24 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych Lud-ustawodawca tworzy zarówno prawa, jak i wybiera rząd, który jest jedynie władzą wykonawczą. Rząd o charakterze monopolistycznym winien skupiać w swych rękach funkcje przymusu. Przy zachowaniu tych zasad forma rządów w państwie nie jest istotna. U Marsyliusza pojęcie ludu było dość ograniczone. Uważał, że obywatelami państwa są tylko ci, którzy uczestniczą we władzy rządzącej, doradczej lub sędziowskiej, stosownie do ich społecznej rangi. 20. Machiavelli Niccolo Machiavelli: (1469-1529) największy teoretyk państwa w epoce odrodzenia, jego dzieła zawierają cały dorobek myśli renesansowej – autor m.in. „Księcia”. Był florenczykiem, prawnikiem z wykształcenia, sprawował wiele funkcji w strukturach władzy, jednakże w 1512 r. został odsunięty od wpływów politycznych. poglądy Machiavellego: - podzielał wiarę w wielkość wybitnej jednostki - zwolennik relatywizmu i utylitaryzmu, w swoich badaniach posługiwał się empiryzmem i realizmem - potrafił skutecznie wiązać założenia teoretyczne z rzeczywistością polityczną (cecha dobrego polityka) - odsłaniał tajniki rządzenia – pozbawiał je metafizycznych i irracjonalnych osłon - propagator laicyzmu (popierał rozdział polityki od autorytetu religii) - twórca tzw. makiawelizmu a) świat, historia, człowiek: - „naga” rzeczywistość była dla Machiavellego punktem wyjścia do wysnuwania praw ogólnych („indukcja to gwarancja realizmu”) - twierdził, że wszechświat jest odwieczną harmonią (podobnie Ziemia), gdzie jest tyle samo dobra, co zła – jedynie różny jest ich rozdział Katowice 2012 25 III. Renesans Historia doktryn politycznych i prawnych powiadał, że władca kierując się poczynaniami ludzi musi znać prawa życia społecznego, musi – odsuwając na bok sentymenty i spekulacje – znać naturę i mechanizm działania człowieka - zachowanie człowieka poddane jest dwóm zasadom: 1) fortuna: to los, zespół wydarzeń, których nie można przewidzieć, człowiek nie jest w stanie zrozumieć związku przyczynowego będącego konsekwencją owych wydarzeń 2) zasada virtu: tj. przedsiębiorczości człowieka; ta zasada potwierdza humanistyczną wiarę w ludzki rozum, energię i aktywność, dzięki czemu człowiek ambitny i mądry może być kowalem swego losu (fortuny) - zdaniem Machiavellego władca winien postępować zgodnie z owymi zasadami, kładąc bardziej nacisk na tą drugą - miał on świadomość ludzkich słabości (chciwość, obłuda), dlatego w celu uszlachetnienia człowieczej natury pochwala presję władcy nad poddanymi (oczywiście w rozsądnych granicach) - twierdził, że cechą historii państw jest ich cykliczny rozwój (państwo osiągając „dno” wznosi się ponownie ku szczytom – a więc, mówiąc inaczej, historia państwa, to proces tworzenia nowego ustroju i w konsekwencji jego umacniania się i stabilizowania) - Machiavellego pasjonowały procesy powstawania nowych państw i ich ustrojowych struktur oraz umacniania w nich nowej władzy - tęsknił za silnym państwem narodowym, praworządnym i zjednoczonym (jako patriota włoski bardzo krytykował własny naród za anarchię, dekadencję obyczajów, brak cnót obywatelskich, naturalną skłonność do zła) b) dyktatura księcia. Technika rządzenia: - Machiavelli uważał, że wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy („cel uświęca środki”) - w sprawowaniu silnych rządów niezbędna jest wybitna, silna i mądra jednostka, której ostatecznym celem będzie służenie wspólnej ojczyźnie - dyktatura jest po to, aby rozprawić się z wrogami, a nie dla próżności władcy - uważał, że polityka nie ma nic wspólnego z moralnością (historia nigdy nie krytykuje zwycięzców, niezależnie w jaki sposób sukces osiągnęli) 26 - Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych Machiavelli jednak nie był „amoralny” (nazywał zło po imieniu), rozumiał jednak, że niekiedy czyny niezgodne z kanonami moralności są o wiele skuteczniejsze w praktyce niż czyny cnotliwe („nie można być moralnym, kiedy epoka jest niemoralna”) - był pragmatykiem – wiedział jak dojść do wyznaczonego celu - Machiwavelli pochwalał cyniczne, okrutne i bezwzględne poczynania władcy, jeżeli te prowadziłyby do ostatecznego celu – naprawy zepsutego społeczeństwa i utworzenia upragnionej republiki - mądry despota, jego zdaniem, złych surowo karze, a dobrych nagradza – prowadzi aktywną politykę społeczną - Machiavelli (nie wierzył w Boga) doceniał społeczną funkcję religii, ale tylko w sytuacji, gdy ta kształtowała cnoty obywatelskie, uczyła służby dla państwa i władzy (religia ma być subsydiarna w stosunku do państwa) - krytykował jednak papiestwo i chrystianizm, jako doktrynę bierności i lenistwa c) pochwała republiki: - wspomniana powyżej dyktatura była jedynie wielkim patriotycznym programem zjednoczenia kraju (Włoch), czyli okresem przejściowym - ostatecznie, wg Machiavellego, miało powstać państwo „stabilne i trwałe” – republika - Machiavelli jednak nie przedstawił tak szczegółowego, jak w przypadku dyktatury, opisu rządów republikańskich - cechy republiki Machiavellego: 1) połączenie rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych (na wzór republiki rzymskiej) 2) pod nazwą „lud” rozumiał wielkie i średnie mieszczaństwo (gardził plebsem i „pasożytniczą” szlachtą) 3) rząd miał popierać respektowanie prawa, nietykalność własności poddanych i zalążki procesów wczesnokapitalistycznych 4) gwarantem trwałości republiki miało być prawo i silna narodowa armia 5) jedyny ustawodawca to państwo - 27 21. Bodin: (str. 94) Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych 22. Ideologię reformacji a) przyczyny reformacji: - rozwój intelektualny przyczyną „odchodzenia” od sztywnych ram doktryny kościelnej - nepotyzm i symonia (kupczenie godnościami kościelnymi) duchowieństwa przyczyną destrukcji moralnej, intelektualnej i duchowej kleru Katowice 2012 28 a) Jean Bodin: (1530-1596), francuski prawnik (wykładał prawo w Tuluzie i Paryżu), w młodości związany był z zakonem karmelitów (oskarżony o herezję zostaje zwolniony ze ślubów), autor wielu prac, m.in. „Sześciu ksiąg o Rzeczypospolitej”. poglądy Bodina: - odrzucał Biblię jako źródło dowodzenia (podstawą badań jest doświadczenie – empiryzm) - był erudytą i twórcą historycznej metody w prawoznawstwie - był twórcą tezy o suwerenności władzy państwowej (przyczyniła się ona do ogólnego rozwoju „nowożytnej” doktryny politycznej i prawnej) - państwo, wg Bodina, to państwo, w którym rząd jest sprawiedliwy, tzn. respektuje prawo boże i naturalne - państwo to najwyższa organizacja społeczna (stoi ponad wszystkimi innymi), na czele której stoi suwerenna władza - suwerenność zapewnia absolutną niezależność od kogokolwiek, jest niepodzielna - Bodin odrzucał wszelkie rozważania o mieszanej formie rządów (naturalny jego zdaniem ustrój to monarchia) - tylko do suwerennej władzy państwowej należy moc tworzenia i znoszenia prawa (prekursor pozytywistycznej teorii prawa) - odrzucał dowolność stanowienia prawa, uważał, że prawo ustanowione musi być zgodne z prawem bożym i naturalnym (są one sobie równe, jedynie różnią się pochodzeniem) - Bodin silnie akcentował ideę nietykalności własności („własność to ostoja wszelkiego porządku”) - popierał sojusz burżuazji z monarchą - odrzucał porządek lenny (wszyscy są poddanymi króla i winni mu posłuszeństwo) - popierał wykorzystanie Kościoła w służbie państwowej (kształtowanie miłości i szacunku dla suwerena) Historia doktryn politycznych i prawnych - rozkład moralnych zasad społeczeństwa, w tym warstw uprzywilejowanych pojawienie się treści narodowych, będących przyczyną protestu przeciwko „ździerstwom” Kościoła i uległych mu władców krytyka nadmiernego materializmu kleru i warstw rządzących reformacja odkrywała również ostre konflikty społeczne Marcin Luter (1483-1546) wywodził się z górniczo-chłopskiej rodziny z Saksonii. Na jego poglądy wpływ wywarły dzieła Arystotelesa oraz system św. Augustyna. W październiku 1517 r. w Wittenberdze ogłosił słynne 95 tez skierowanych przeciwko odpustom, w których przedstawił dojrzewające w nim od lat krytyczne opinie na ich temat, obok innych poglądów dotyczących wiary i kościoła. Dzieła Lutra to m.in.: Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego, O władzy świeckiej i należnym jej posłuszeństwie. W swej koncepcji władzy Luter jednoznacznie głosił prymat władzy świeckiej nad duchowną. Władza świecka powinna się rozwijać i spełniać swe funkcje niezależnie od władzy duchowej, monarchowie bowiem otrzymali swoje uprawnienia z woli Bożej. W życiu społecznym należy podporządkowywać się – dla dobra społecznego – istniejącej władzy, tak długo, dopóki nie wejdzie ona w wyraźny i jawny konflikt z prawem boskim. Obowiązkiem państwa jest troska o moralny rozwój poddanych, umożliwienie poznania praw boskich, zapewnienia w społeczeństwie porządku i szacunku dla władzy. W państwie jedni muszą być wolnymi inni zaś podwładnymi. Katowice 2012 29 Zdaniem Lutra, jedynie państwo jest w stanie powstrzymać rozpowszechnianie się zła i zepsucia będącego następstwem grzechu. Stąd władza państwowa powinna nie tylko nadzorować zachowanie się zewnętrzne ludzi, godzące w interes państwa, ale także nie dopuszczać i karać za zachowanie naruszające boskie przykazania. Instytucja państwa jest konieczna do pohamowania antyspołecznej natury i skłonności człowieka. Historia doktryn politycznych i prawnych Jan Kalwin (1509-1564) urodził się w pn. Francji. W r. 1536 wydaje głośne dzieło Urządzenie wiary chrześcijańskiej. Doktryna Kalwina w znacznym stopniu pozostawała pod wpływami św. Augustyna. Podzielał zwłaszcza jego idee dotyczące ciała i duszy, odrzucił jednak augustyniańską koncepcję kościoła. Wg. Kalwina to Bóg wyznacza nam odpowiednie miejsce w społeczeństwie. Głosił on także pochwałę pracy, która jest moralnie dobra, jest cnotą. Kalwin uznał własność prywatną za nienaruszalną, pochodzi przecież od Boga. Pesymistycznie oceniając naturę ludzką Kalwin głosił pochwałę autorytetu państwa, realizującego wolę Boga. Z jego woli ustanowiona została władza państwowa, stąd jej głównym zadaniem jest wypełnianie tej woli, której poddani muszą być bezwzględnie posłuszni, nie dysponując prawem sprzeciwu wobec jej postanowień, chyba że przejawia ona zbytnią zachłanność bądź postępuje z naruszeniem praw boskich. 23. Renesansowa utopia: (str. 97) a) Humanizm ogromną wiarę pokładał w jednostce ludzkiej (indywidualizm miał uszlachetniać naturę ludzką i stać się „receptą” na wszelkie problemy ustrojowe). Utopizm renesansowy polegał na dążeniu do umoralnienia ludzi (Erazm z Rotterdamu – twórca traktatu „O władcy chrześcijańskim”) Katowice 2012 30 Kalwin ani nie był zwolennikiem monarchii, ani nie aprobował rządów „ludu”, dlatego krytycznie wypowiadał się o demokracji, upatrując najlepszą formę rządów w republice arystokratycznej, gdzie władzę sprawują „najlepsi”. Swoje idee starał się wcielić w życie reformując radę miejską Genewy. Władza powinna się troszczyć nie tylko o sprawy materialne mieszkańców, ale czuwać także nad przestrzeganiem prawd wiary i zwalczać wszelkie jej naruszenia czy odstępstwa od jej zasad. Również dbać powinna o czystość obyczajów. Ciałem kontrolnym miał być Konsystorz. Za wykroczenia przeciwko przykazaniom groziły nie tylko kary duchowne, ale także wymierzane przez władze świeckie. b) Thomas More: (zwany Morusem), największy humanista (utopista) angielski, mieszczanin, prawnik z wykształcenia, początkowo współpracował z Henrykiem VIII, popadł jednak w niełaskę (zginął na stosie), autor „Utopi”. poglądy Morusa: - krytykował społeczne stosunki angielskie (monarcha to tyran, uciskający lud podatkami, psujący monetę, będący rozrzutnym i nie dbający o bezpieczeństwo poddanych) - był za zniesieniem własności prywatnej – źródła wszelkiego zła - Morus poddawał krytyce rozwój przemysłu i handlu (podstawą dobrobytu powinna być „produkcja rolna i rzemieślnicza, oparta na wysokim morale społeczeństwa”) - wzorzec ustroju „wszelkiej szczęśliwości” Morus przedstawił w Utopii: ~ brak na niej własności prywatnej ~ ziemia, domy, warsztaty (dobra produkcyjne) są własnością państwową ~ brak na niej niesprawiedliwości ~ rzetelna praca obywateli podstawą wzrostu produkcji (sześciogodzinny dzień pracy) ~ mieszkańcy Utopii hołdują nauce, przestrzegają rygorystycznie zasad równości ~ występuje uniformizm („jednakowość”) ~ brak pieniędzy – wszystkie potrzeby zapewnia państwo ~ chciwość jest tępiona przez państwo ~ na Utopii występują niewolnicy, którzy rekrutują się z przestępców oraz jeńców wojennych (popierano ciężkie roboty) ~ ustrój polityczny jest ściśle zhierarchizowany, choć demokratyczny (podstawową komórką społeczną jest rodzina; 30 rodzin wybiera corocznie swoich urzędników – filarchów, którzy spośród siebie wybierają swych szefów – protofilarchów; na Utopii istnieje zgromadzenie filarchów, na którym wybiera się księcia. Książę ma władzę dożywotnią, ale w razie „złych” skłonności może zostać odsunięty, jego kompetencje są typowe, jak dla innych władców „ograniczonych” przez prawo) ~ na wyspie występuje tolerancja religijna (duchowni są wybierani przez obywateli) - Morus „powracał” do idealizmu platońskiego - jego słynnymi następcami byli: ~ Thomasso Campanella („Państwo Słońca”) ~ Françis Bacon („Nowa Atlantyda”) Katowice 2012 31 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych - - 24. Andrzej Frycz Modrzewski: Modrzewski (1503-1572), najwybitniejsza postać polskiego (europejskiego) odrodzenia, autor dzieła pt. „O poprawie Rzeczypospolitej”. Był synem drobnego szlachcica, ukończył Akademię Krakowską, pełnił funkcje sekretarza królewskiego, współpracował z obozem egzekucyjnym (wybiegał jednak poza jego postulaty). poglądy Frycza Modrzewskiego: był realistą (unikał moralizatorstwa, swoje postulaty wypowiadał z punktu widzenia rzeczywistych stosunków panujących w Polsce) krytykował stosunki społeczne w Polsce (ucisk chłopa pańszczyźnianego, bronił mieszczan i domagał się dla nich praw – udział mieszczan w współdecydowaniu o Rzeczypospolitej) przeciwstawiał się „złotej wolności” szlacheckiej popierał wzmocnienie władzy królewskiej (król – źródło równowagi społecznej i politycznej) domagał się kodyfikacji praw w oparciu o prawo rzymskie (prawa mają być jasne, humanitarne, zrównujące ludzi w sferze ochrony i odpowiedzialności karnej) domagał się demokratyzacji kościoła głosił suwerenność Polski w stosunkach międzynarodowych (popierał ideę pokojowej współpracy narodów) - 25. Hugo Grocjusz – Huig de Groot – Grotius: (1583-1645), holenderski prawnik, dyplomata, filozof, główny twórca nowożytnej szkoły prawa natury, autor m.in. „Wolności mórz”, „O prawie wojny i pokoju”. poglądy Grocjusza: jego poglądy ukształtowały się w ścisłym związku z walką, jaką holenderskie mieszczaństwo prowadziło o prawa gospodarcze i polityczne opowiadał się silną władzą (gotowy był poprzeć absolutyzm monarszy) wszelkie cele polityczne swej doktryny formułował bardzo ostrożnie w nowy sposób spojrzał na prawo natury i sformułowanie teorii praw podmiotowych Katowice 2012 32 IV. Wiek XVII Historia doktryn politycznych i prawnych - - - - prawo natury, wg niego, jest nakazem prawa rozumu (tzn., że jest ono w pełni zracjonalizowane i związane z niezmienną naturą człowieka – istniałaby ona nawet w sytuacji, gdyby nie było Boga) uważał, że do poznania zasad prawa natury można dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka (niezmienną cechą natury ludzkiej jest popęd społeczny, obok tego człowiek potrafi ocenić jakie działania należy popierać, a jakie potępiać) prawa natury, uważał Grocjusz, to wartości samoistne, autonomiczne (jak prawa matematyki, które są uniwersalne i ponadczasowe) Grocjusz wymienił cztery zasady prawa natury: 1) obowiązek nienaruszania cudzej własności 2) obowiązek wynagradzania szkód 3) obowiązek dotrzymywania umów 4) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa w „Wolności mórz” Grocjusz podkreślał równe prawo wszystkich państw do korzystania z morza (prawo natury rozciągał na stosunki międzynarodowe) tolerował jedynie wojny w obronie lub egzekucji praw natury (opowiadał się za humanizacją wojny, ale jednocześnie aprobował nierówności na arenie międzynarodowej) jako relatywista, odrzucał wiarę w idealną strukturę polityczną (wybór ustroju należy do ludu, który swej suwerenności może się zrzec!) jego postulaty polityczne były podporządkowane postulatom ekonomicznym Grocjusz, jako pierwszy, dokonał klasyfikacji praw podmiotowych (prawa dzielił na te, które dają władzę w stosunku do siebie, na te które są władzą w stosunku do innych ludzi oraz na takie, które sprowadzają się do władztwa nad rzeczami) 33 26. Spinoza. Rozwój teorii prawa natury: Niderlandy w XVII w. były świadkiem ogromnych konfliktów społeczno-politycznych o podłożu religijnym. Dochodziło do starć monarchistów z republikanami, libertynów przeciwko inkwizycyjnej polityce kalwińskich pastorów (w ogóle niderlandzka reformacja wykazywała szczególny konserwatyzm). W takiej właśnie rzeczywistości zrodziła się doktryna religijno-polityczna Spinozy. Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych 27. Programy polityczne w rewolucji angielskiej: (str. 130) a) przesłanki historyczne: Katowice 2012 34 1) Benedykt Spinoza: (1632-1677), wybitny filozof, teolog i polityk. Jako drugi po Grocjuszu dokonał próby zlaicyzowania i zracjonalizowania doktryny politycznej, jest autorem „Traktatu teologiczno-politycznego”. poglądy Spinozy: - jego doktryna polityczna na tle ówczesnej rzeczywistości była wzorem postawy tolerancji, utylitaryzmu i demokracji - uważał, że Pismo Św. nie jest źródłem wiedzy (prawda nie jest istotą religii, jej wykład dotyczy tylko zasad moralnych) - domeną filozofii jest szukanie prawdy (nie wolno mieszać filozofii z religią) - wolność przekonań to, jego zdaniem, podstawowe prawo natury (z tej zasady można wyłączyć jedynie te poglądy, które mają charakter wywrotowy) - religia ma być narzędziem (utylitaryzm religijny) kształtującym moralność i posłuszeństwo ludu (Spinoza był prekursorem ideologii oświecenia) a) teoria politycznej demokracji: Poglądy polityczne Spinozy ukształtowały się pod dużym wpływem doktryny Thomasa Hobbesa, od którego przyjął on schemat powstania państwa i elementy konstrukcji suwerenności, choć konkluzje obu autorów były różne. Wg nich demokracja to jedyny ustrój, w którym trwa równość cechująca stan natury. Pozwala ona na zachowanie największej sfery wolności, bo stwarza warunki dla rozumnego życia. Propozycje zorganizowania rządów demokratycznych są u Spinozy dość niejasne. Twierdził, że: - całe społeczeństwo winno uczestniczyć w sprawowaniu rządów (zdawał sobie jednak sprawę, że jest to niemożliwe) - należy wprowadzić cenzusy - władza najwyższa powinna należeć do rady najwyższej, składającej się ze starszych lub pierworodnych (rada kierowałaby obywatelami w sposób absolutny) - demokracja powinna zapewnić ochronę wolności obywateli przed despotyzmem, wojnami domowymi oraz fanatyzmem kleru Historia doktryn politycznych i prawnych w XVII wieku w Anglii można było zaobserwować istotne zmiany w obrazie społeczeństwa - ograniczono wpływy arystokracji, do głosu zaczęła dochodzić średnia szlachta i mieszczaństwo - zrealizowano mieszczański program reformy kościoła - pojawiła się rewolucja przemysłowa (gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej wymusił nowe podejście do gospodarki rynkowej) - pomimo wszystkich tych zmian państwo nadal pozostawało feudalne (nasiliły się nawet próby angielskich królów do urzeczywistnienia absolutyzmu) - występowała niekorzystna, bo oparta na arystokracji, struktura rządów, która skutecznie hamowała rozwój procesów wczesnokapitalistycznych – to z kolei prowadziło do konfliktów społecznych - skompromitowane rządy absolutyzmu monarszego doprowadziły do wielkiej rebelii (bunt burżuazji i nowej szlachty popierany przez lud, czyli miejskie pospólstwo i chłopów – rewolucja Cromwella) b) w XVII-wiecznej Anglii występowały mnogości ideowe, będące odbiciem różnic interesów partnerów biorących udział w rewolucji: 1) program rojalistów: - był to program zwolenników królewskich i samego króla - autorem wielu traktatów tego programu był sam Jakub I, uważał on, że: ~ władza królewska opiera się na bożych prawach królów ~ źródłem absolutyzmu jest odwieczne prawo bożej natury ~ król jest źródłem wszelkiego prawa - inny teoretyk absolutyzmu monarszego – Robert Fihner, twierdził: ~ król, niczym ojciec nad swoimi dziećmi, ma władzę nad swoimi poddanymi ~ władza królewska jest starsza od parlamentu, bo ma swoje podstawy w ustawach Wilhelma Zdobywcy - program rojalistów nie był doktryną spójną, jego kontynuatorem był Thomas Hobbes 2) independenci: Independenci wywodzili się z jednego z dwóch nurtów reprezentowanych w parlamencie obradującym w latach 1640-1653. Oba nurty (drugi to nurt prezbiteriański) Katowice 2012 35 - były związane z programem zreformowanego Kościoła, tzw. purytanizmem, wrogim do katolicyzmu i anglikanizmu. poglądy purytan: - krytykowali oba Kościoły za rozpustę, lenistwo, rozrzutność, nadmierny luksus, potępiali zbyt dużą liczbę świąt - wysoko cenili przedsiębiorczość, energię, ekonomiczny sukces (bieda to efekt lenistwa) To właśnie w purytanizmie doszło do wyodrębnienia dwóch nurtów: prezbiteriańskiego i independenckiego. poglądy prezbiterian: - reprezentowali oni prawicę (wielka burżuazja miejska i wiejska) - ich program polityczny był jednak skromny (w parlamencie posiadali przewagę do 1648 r.) - popierali „umiarkowaną” monarchię (przeciwstawiali się absolutyzmowi), współpracującą z parlamentem - popierali głównie ekonomiczną politykę wielkiej burżuazji, narażając się na opór ludu poglądy independentów: - reprezentowali oni raczej aspiracje średniej burżuazji i nowej szlachty - uważali, że monarchia jest najgorszą formą rządów (głosili, że król jest „niższy” od ustawy, tak jak ta jest „niższa” od parlamentu) - ich literatura usprawiedliwiała m.in. królobójstwo (ścięcie Karola I) - uważali, że dla przywrócenia porządku można zawiesić normalną praworządność - independenci nie przyjmowali zasady suwerenności ludu, ale oczywiście tolerowali umowę społeczną, która nakładała jednak na lud pewne obowiązki - jedynie „magistratura” ma prawo oporu wobec tyranii - głosili, że jedynym suwerenem jest parlament (stoi ponad ustawą), w którym decyduje większość - potępiali ideę tyranii gminu - twierdzili, że parlament dzieli swoją suwerenność jedynie z Lordem protektorem (połączenie suwerenności parlamentu z dyktaturą jednostki w ramach ustroju republikańskiego – Cromwell) Katowice 2012 36 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych - popierali cenzus majątkowy, jako podstawę możliwości wyboru na reprezentanta narodu (równość podziału mandatów w Izbie Gmin była sprzężona z ideą proporcjonalności – ich podział uzależniony był od wysokości ciężarów ponoszonych przez dany okręg wyborczy na rzecz państwa) popierali nietykalność własności i wolność bogacenia się w poglądach independentów tkwiły pierwsze podstawowe zasady nowożytnego mieszczańskiego liberalizmu 28. Hobbes: (str. 135) 1) Thomas Hobbes: (1588-1679), filozof, teoretyk polityki, autor wielu traktatów m.in. „Lewiatana”. Był prześladowany przez zwolenników republiki – schronił się we Francji, gdzie poznał „nowe” nauki badawcze (racjonalizm, pesymistyczna ocena ludzkiej natury). Powrócił do Anglii dopiero po zdławieniu ruchu ludowego, kiedy burżuazja umocniła swe pozycje, a Cromwell przygotowywał grunt pod dyktaturę wojskową. Swoje najistotniejsze, a zarazem kontrowersyjne poglądy przedstawił w „Lewiatanie” (słowo zaczerpnięte z mitologii greckiej, oznacza potwora z mackami, ściągającego wszystko, co napotka, w swoją stronę). poglądy Hobbesa: a) natura ludzka. Stan natury: - punktem wyjścia dla Hobbesa, było to, iż człowiekiem rządzą namiętności - człowiek jest z natury egoistą (nie chce pogodzić się z równością) - początkowo, pisał Hobbes, zgodne ze stanem ludzkiej natury było życie samotne, biedne, zwierzęce i krótkie (bez przerwy nad ludźmi unosiła się groźba konfliktu zbrojnego) - jego zdaniem człowiek (kiedyś i dziś) żyje nieustannie w groźbie o własne życie i mienie (np. zamyka na noc swój dom) - hipotezą Hobbesa było to, że stan natury, jaki był charakterystyczny dla ludzi „pierwotnych”, poprzedzał utworzenie władzy państwowej, powściągającej naturalne, egoistyczne popędy ludzkie - uważał, że rozum odróżnia człowieka od zwierząt (przejawem rozumu tkwiącego w każdym człowieku jest instynkt samozachowawczy – nakazuje on człowiekowi dążyć do pokoju, „nie wchodzić innym w drogę”, dotrzymywać umów, tłumić odruchy zemsty) Katowice 2012 37 - Historia doktryn politycznych i prawnych twierdził, że prawo natury nie mogło się rozwinąć tak długo, jak długo nie było władzy, która wymuszałaby jego respektowanie, za pomocą sankcji (w stanie natury nie było pokoju, bo nie było władzy, która stanęłaby na jego straży) b) powstanie państwa: - umowa społeczna (czynny akt woli), jego zdaniem, przezwyciężyła miotające człowiekiem namiętności (była ona inna niż u Grocjusza i Spinozy – była to umowa każdego z każdym) - Hobbes uważał, że ludzie umówili się co do przekazania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo – tak powstało państwo, jak Lewiatan wchłaniające w siebie poszczególne jednostki - wraz z powstaniem państwa ustała naturalna wolność ludzi (pojawiło się życie społeczne, prawo, własność, nowe reguły ochrony życia i gospodarki) c) pochwała absolutyzmu: - Hobbes uważał, że państwo jest absolutnym władcą jednostek (logiczne następstwo umowy społecznej) - suweren nie był w umowie społecznej jedną ze stron, z nikim się nie umawiał, otrzymał pełnię władzy w „darze” od ludzi – poddani (umawiające się jednostki) nie mogą zmienić warunków umowy (zrzekli się przecież wolności) - Hobbes za niesprawiedliwe uznawał wszelkie próby pozbawienia suwerena władzy (narusza to przecież warunki umowy, a co za tym idzie wszelkie zmiany form rządzenia nie wchodzą w grę) - poddani nie mogą negować poczynań suwerena, bowiem źródłem jego władzy jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział w działaniu suwerena - suweren jednak nie może być zależny od społeczeństwa (w państwie nie ma dwóch sił – suwerena i społeczeństwa) - władca z nikim nie dzieli suwerenności, jego prawa są niepodzielne (wszelki dyskusje podważające ten pogląd były, zdaniem Hobbesa, jałowe i zbrodnicze), tylko do władcy należy decyzja jakich doktryn uczyć można ludzi - tylko suweren może reprezentować swoich poddanych (negacja parlamentaryzmu – reprezentacyjnej formy rządów) - władza suwerena rozciąga się również na Kościół i jego urzędników (religia ma pełnić funkcje utylitarne) Katowice 2012 38 - Historia doktryn politycznych i prawnych negował potrzebę istnienia partii politycznych Hobbes argumentował, że absolutyzm jest wyrazem woli ludu i wynika z przesłanek racjonalistycznych (Hobbes konkludował, że pomimo całej surowości absolutyzm i tak był lepszy od anarchii, jest zaprzeczeniem pierwotnego bezładu) - nie twierdził, że absolutyzm powinien ograniczać się wyłącznie do władzy królewskiej, może dotyczyć zgromadzeń lub całego ludu (byłoby to jednak trudne do urzeczywistnienia) - aprobował politykę Cromwella, który po ugruntowaniu wojskowej dyktatury nie ukrywał skłonności promonarchicznych - Hobbes, jako utylitarysta, widział w absolutyzmie realne korzyści dla jednostek, np.: 1) absolutne państwo ma realizować ład i bezpieczeństwo 2) ma ono być stróżem własności i gwarantem gospodarczego obrotu 3) silne państwo hamuje wszelkiego rodzaju gwałty, zamieszki, wojny domowe, religijne, zapewnia jednostkom możliwość zaspokojenia elementarnych potrzeb i ambicji - władca absolutny, jego zdaniem, nigdy nie będzie tyranem (swoją wiedzę i władze spożytkuje w dobrych celach) - twierdził, że naród winien posłuszeństwo, dobremu władcy (kończy się ono w momencie, w którym władca przestaje być zdolny do realizacji swych podstawowych celów – zapewnienia bezpieczeństwa poddanym) Dzieło Hobbesa spotkało się z ostrą krytyką i to ze wszystkich możliwych stron. Dopiero z tej krytyki w późniejszym okresie wyłonią się koncepcje zwycięskie, m.in. liberalna doktryna Johna Locke’a. 29. Narodziny politycznego liberalizmu. Locke: (str. 139) 1) Po śmierci Cromwella, człowieka obdarzonego charyzmą i siłą, rozpadły się mrzonki o trwałej dyktaturze (napotykała ona zresztą na opór ze strony różnych środowisk). Doszło do restauracji monarchii i przywrócenia Stuartów na tron angielski. Pomimo królewskich zapewnień, odżegnujących się od idei absolutyzmu, Stuartowie realizowali dawną politykę. To doprowadziło z kolei do kolejnej w XVII wieku rewolucji (tzw. sławna rewolucja z 1688 r.), w wyniku której tron objął książę hanowerski Wilhelm Orański. W ten sposób położono kres angielskiemu absolutyzmowi, a Bill of Rights (1689) dał Katowice 2012 39 - formalnie początek epoce monarchii konstytucyjnej. Głównym teoretykiem nowego ustroju Anglii był John Locke. John Locke: (1632-1704), wybitny filozof, pisarz polityczny, autor licznych dzieł („List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”), uznawany za „klasycznego wykładowcę liberalizmu politycznego”. poglądy Locke’a: a) stan natury. Prawo natury: - empiryzm, racjonalizm i utylitaryzm – to jego podstawowe „narzędzia” badawcze rzeczywistości - uważał, że władzę królewską określa umowa z obywatelami, jako wyraz regulacji prawnonaturalnej - podobnie, jak Hobbes, analizował przedpaństwowy stan naturalny (jednakże jego obraz był inny niż u Hobbesa – Locke twierdził, że nie był to okres wojny, nędzy i strachu, lecz przeciwnie epoka ludzkiej szczęśliwości, gdzie wszyscy byli wolni i równi) - Locke uważał, że ludzie w stanie natury nie byli jeszcze zdemoralizowani; pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury (prawo natury jest integralnie związane z naturą człowieka, a prawo to otrzymał w postaci praw podmiotowych) - przyrodzone prawa człowieka, wg Locke’a, to: (a) prawo do życia (b) prawo do zachowania swej własności (c) prawo do wolności (d) prawo do obrony przed krzywdą innych - w stanie natury istniał odwieczny system moralny, który chronił jednostkę przed złem, jednakże ów stan był niepewny, anachroniczny (możliwość nadużyć praw natury), dlatego zdaniem Locke’a, ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu – ustanowienie organizacji państwowej b) teoria umowy społecznej: - Locke miał zupełnie inny pogląd na umowę społeczną niż Hobbes - u Locke’a umowa społeczna składała się z dwóch aktów: (a) najpierw umawiają się jednostki, powołując społeczeństwo Katowice 2012 40 Historia doktryn politycznych i prawnych (b) a następnie dochodzi do umowy między społeczeństwem a władzą, co w konsekwencji doprowadza do powstania państwa - zerwanie umowy z władzą nie niweczy, jak u Hobbesa, samego społeczeństwa c) liberalne państwo: - umowa społeczna, zdaniem Locke’a, powinna przynosić społeczeństwu wymierne korzyści – utylitaryzm (np. władza państwowa ma za zadanie umacniać naturalne i niezbywalne prawa jednostki) - państwo przejęło od społeczeństwa jedynie jedno uprawnienie – możliwość karania „gwałcicieli” praw naturalnych (w ten sposób państwo zyskało prawo do stanowienia praw pozytywnych oraz ich egzekwowania – możliwość przymusu) - suwerenem jest społeczeństwo, które jest starsze od państwa - państwo, zdaniem Locke’a, powinno jednostkom pozostawić swobodę działalności gospodarczej, politycznej i kulturalnej (państwo – „nocny stróż”), którą zarazem winno chronić - Locke sformułował podstawową ideę liberalizmu, a mianowicie zasadę indywidualizmu i tezy o prymacie praw naturalnych jednostki - jego zdaniem, państwo jako stróż, nie może wtrącać się do sfery produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego (wszelkie partie, stowarzyszenia, korporacje, spółki mają prawo do pełnej autonomii) - należał on do żarliwych obrońców własności prywatnej („własność jest święta, absolutna i nietykalna” – prowadzi ona do bogactwa i ogólnej szczęśliwości) - Locke głosił ideę szacunku dla władzy państwowej, dobrze wypełniającej swoje cele (opór traktował jako zło ostateczne) - wzorem dobrego rządu była dla niego umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielna [głosił trójpodział władzy – władza ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i sądownictwo) oraz federacyjna, obejmująca politykę zagraniczną] - Locke twierdził, że najważniejsze jest by nie łączyć w jednym organie władzy ustawodawczej i wykonawczej (taka bowiem zależność mogłaby prowadzić do absolutyzmu) - władzą najwyższą jest władza ustawodawcza (nie ma ona jednak suwerenności w stosunku do jednostki), będąca reprezentacją jak najszerszego grona obywateli (Locke popierał jednak cenzus majątkowy) Katowice 2012 41 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych - równość wobec praw naturalnych, zdaniem Locke’a, nie oznacza równości wobec prawa pozytywnego Locke swoimi poglądami bronił interesów dwóch czołowych sił społeczeństwa angielskiego – burżuazji i feudalnej szlachty 30. Ideologia złotej wolności w Polsce: (str. 143) a) magnackie koterie: Wiek XVII nie był dla Rzeczypospolitej wiekiem pomyślnym, nie powiodła się realizacja wszystkich tendencji reformatorskich doby odrodzenia. Pojawił się, nie spotykany do tej pory, kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Demokracja szlachecka w rzeczywistości przedstawiała się jako oligarchia magnacka. W XVII w., obok gospodarki upadły również: poziom techniki, nauki, rzemiosła i handlu. Zaostrzyły się antagonizmy społeczne (ucisk chłopa, upadek miast, itd.), które pogłębiły i tak anarchistyczne nastroje w kraju (liberum veto – 1651 r., rokosze Zebrzydowskiego i Lubomirskiego, wojny domowe – powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki). Polska w XVII wieku odgrywała już coraz mniejszą rolę – podupadł jej autorytet. Takiej, niekorzystnej sytuacji nie zmieniły nawet czasy saskie, a wręcz przeciwnie doszło do pogłębienia kryzysu polityczno-gospodarczego (nastąpiła deformacja instytucji politycznych, która wyrażała się przede wszystkim w decentralizacji suwerenności, osłabieniu władzy monarszej). Władza króla elekcyjnego i tak mocno ograniczona m.in. przez Artykuły Henrykowskie została dodatkowo osłabiona przez rządy niekontrolowanych i nieodpowiedzialnych ministrów. Destrukcja ustroju państwa powodowała, że nad interes narodowy przedkładano interes prywatny – to prowadziło Polskę nieuchronnie ku anarchii. Taki, a nie inny stan rzeczy, umożliwił magnaterii na faktyczne dysponowanie władzą zwierzchnią w państwie (w samej magnaterii panowały także ostre konflikty, które potęgowały rozkład państwa), a tym samym hamował wszelkie próby sanacji ustrojowej. b) zasady demokracji szlacheckiej: - polska szlachta miała poczucie doskonałości ustroju politycznego Rzeczypospolitej (przytaczano na ten temat liczne argumenty i doktrynalne uzasadnienia) - sama zasada demokracji szlacheckiej eliminowała udział w rządzeniu innym warstwom, aniżeli szlacheckiej Katowice 2012 42 - Historia doktryn politycznych i prawnych - - - prawdziwy rozkwit ideologii „złotej wolności” przypadł na drugą połowę XVII w. i czasy saskie wolność – identyfikowana z ogółem szlacheckich przywilejów – stała się naczelnym pojęciem politycznym, podstawową zasadą ustrojową, wytyczną działania, umacniała status quo ideowej pożywki dla koncepcji demokracji szlacheckiej dostarczała ideologia sarmatyzmu, głosząca przewagę Polski nad innymi państwami oraz wyższość polskiej szlachty nad innymi klasami społecznymi argumentowano, że doskonałość państwa polskiego jest rezultatem zwycięstwa szlachty nad innymi stanami, a w tym także nad królem cechy charakterystyczne demokracji szlacheckiej: 1) równość wobec praw wszystkich członków stanu szlacheckiego 2) zasada wolnej elekcji (prawo każdego szlachcica do wzięcia udziału w wyborze monarchy) 3) liberum veto – głos wolny 4) prawo oporu wobec króla nie wypełniającego Artykułów Henrykowskich 5) głęboki konserwatyzm – niechęć wobec jakichkolwiek reform Ogólna charakterystyka: (str. 149) a) klimat ideowy: - w epoce oświecenia, jak nigdy dotąd, dyskusja polityczna awansowała w życiu społecznym (myśl polityczna nie była już tylko domeną dworskich elit, zagościła ona w domach średniej warstwy społeczeństw) - wiek XVIII stworzył wiele nowych form polemiki ideowej (powstawały nowe programy nauczania szkolnego, zmieniała się mentalność ludzi) - rozwój nauki i techniki (np. pojawienie się gazet) sprzyjał rozpowszechnianiu się polemiki ideowej (np. pojawienie się towarzystw naukowych i literackich, rozwój czytelni i bibliotek, rozwój mecenatu kulturalnego) Katowice 2012 43 V. OŚWIECENIE Historia doktryn politycznych i prawnych pod pojęciem „oświecenie” rozumiemy rozmaite treści: 1) tkwiło w nim przekonanie, ze wychowanie obywatelskie jest drogą prowadzącą do prawdy, że narodowa edukacja gwarantuje pomyślność jednostce 2) oświecenie to przede wszystkim panowanie rozumu i oparcie metody badawczej na racjonalistycznej analizie przedmiotów zmysłowych i zmysłowych wrażeń - ludzie tej epoki chętnie posługiwali się pojęciami uniwersalnymi (np. model człowieka oświeconego to synonim Prawdy, Rozumu, Cnoty, Szczęścia, Natury) - racjonalizm XVIII w. łączył się z materializmem, empiryzmem i sensualizmem - oświecenie kultywowało utylitaryzm, zakładającego, że dobre jest to i tylko to, co jest użyteczne, że prawdziwa cnota powinna przynosić pożytek społeczny - wiek XVIII to wiek w pełnym stopniu laicki (podważano egzystencję religii w nowoczesnym społeczeństwie i w państwie) - ideologia oświecenia w głównej mierze wyrażała interesy, ambicje i horyzonty myślowe przede wszystkim mieszczaństwa (nastąpił gwałtowny rozwój ekonomiczny tej warstwy społecznej) b) tematy politycznej dyskusji: - warto pamiętać, że tendencje ideologiczne XVIII wieku nie były jednoznaczne i wyłącznie promieszczańskie, a tym bardziej antyfeudalne - pisarze tej doby zgadzali się w zasadzie tylko do dwóch kwestii: 1) uważali, że nie do zniesienia są tradycyjne więzy poddaństwa chłopskiego, które hamują ogólny rozwój nie tylko rolnictwa, ale i całej gospodarki 2) po drugie, nie mieli wątpliwości co do tego, że nie do utrzymania jest absolutyzm monarchy - jednakże większość pisarzy oświecenia gotowa była zaaprobować monarchie (dyskwalifikując „klasyczny” absolutyzm), które realizowaliby zupełnie inne cele - ogólnie rzecz ujmując, oświecenie było w swej regule konserwatywne, programowo antyrewolucyjne (w rzeczywistości jednak, jak na ironię, przygotowywało ono grunt pod kapitalistyczną rewolucję) 31.Ideologia absolutyzmu oświeconego: (str. 152) W okresie oświecenia zakończono proces kształtowania się monarchii absolutnej (pomimo ogromnych wad tego ustroju, dostrzegano w nim gwaranta zachowania względnego porządku Katowice 2012 44 - Historia doktryn politycznych i prawnych 32. Postęp filozofii prawa. Humanitaryzm prawniczy: (str. 154) Niewątpliwie w dobie oświecenia, za sprawą racjonalizmu i empiryzmu, wzrosła rola prawoznawstwa (identyfikuje ono prawdę z naturą oraz cnoty z dobrem). Prawo zaczęło Katowice 2012 45 społecznego i przeciwnika zapędom rewolucyjnym). Twórcy ideologii oświecenia, pragnący dokonać istotnych zmian, a zwłaszcza wtłoczenia elementów kapitalizmu w schemat struktur politycznych feudalizmu, dostrzegali, że przy realizacji tych celów pomocna okazać się może ideologia absolutyzmu. Nie oznacza to oczywiście, że oświecenie wspierało tą ideologię i takie struktury polityczne – chciało je jedynie wykorzystać dla swoich interesów (warto wspomnieć, że myśliciele tej epoki wykazywali mnogość anachronizmów ustroju absolutnego). Ugruntowało się nawet przeświadczenie, że oświecenie stworzyło ideologię tzw. absolutyzmu oświeceniowego (było to „nowe”, oświeceniowe uzasadnienie doktrynalne absolutyzmu). główne cechy absolutyzmu oświeceniowego: - nawiązywał on do doktryny prawa natury (wykorzystywano elementy utylitaryzmu i argumentacji racjonalistycznej) - monarcha oświecony nie usposabia już państwa (jest on bowiem sługą państwa – pierwszym urzędnikiem) - brak boskości władzy monarszej (jego prymat wypływa z przesłanej racjonalnych, a nie metafizycznych) - mądry władca – „widzący dalej” – sam włada, ku chwale i szczęściu poddanych - monarcha oświecony jest inteligentny i nowoczesny (zna literaturę, interesuje się nauką, wspiera kulturę i filozofię, jest tolerancyjny i humanitarny) - oświecony monarcha to ojciec całego narodu (dba o bezpieczeństwo i pokój, rozwój gospodarczy), zwolennik tolerancji religijnej i liberalizmu ekonomicznego - jego władza jest nieograniczona (nie wiążą go opinie ludności), wyklucza się zatem wolność i równość w sferze polityki - absolutyzm oświecony „przyniósł” szereg zmian, m.in. nastąpiła wielka kodyfikacja prawa, rozwój humanitaryzmu prawniczego - warto wspomnieć, że jedynie nieliczni, np. Diderot rozumieli, że praktycznie nie ma żadnych różnic politycznych i ustrojowych między absolutyzmem oświeconym a despotyzmem poprzedniej epoki Historia doktryn politycznych i prawnych 33. Fizjokratyzm: (str. 156) W skrócie można powiedzieć, że fizjokratyzm w osiemnastowiecznej Francji, był tym, czym dla krajów opóźnionych gospodarczo oświecony absolutyzm. U podstaw tej idei leżała doktryna ekonomiczna (fizjokratyzm był odpowiedzią na wzrastającą rolę rolnictwa w protekcjonizmie gospodarczym francuskiej monarchii). cechy charakterystyczne fizjokratyzmu: - fizjokraci analizowali problem gospodarczego rozwoju państwa - popierali duże, dysponujące kapitałem rolnictwo, a wygospodarowane nadwyżki pragnęli przekazać innym, deficytowym gałęziom gospodarki - fizjokraci wyróżniali następujący podział społeczny: 1) klasa właścicieli ziemskich 2) klasa produkcyjna – rolnicy z „kapitałem” 3) klasa jałowa – wszyscy ci, którzy nie zajmują się rolnictwem Katowice 2012 46 pełnić przede wszystkim funkcje utylitarne (połączenie interesu państwa z dobrem jednostki). „Uczłowieczono” nauki penalne, a więc to prawo, które jest najbliższe polityce (np. prawo karne, które za sprawą Thomasiusa, Montesquieu i Volataire’a zostało „shumanitaryzowane”). Duży wkład dla postępu humanitaryzmu prawniczego wnieśli włoscy teoretycy prawa – Filangieri i Beccaria. Filozofowie XVIII wieku krytykowali stosowanie kar jako form odwetu („kary bożej”), dokonali ogromnego dzieła demistyfikacji pojęcia sprawiedliwości, wspierali laicyzację prawa. Oświecenie domagało się, aby przepisy były jasne, przejrzyste i jednolite (unifikacja i kodyfikacja prawa). Głoszono ideę, że wyłącznym źródłem prawa jest ustawa, a stąd wyciągano wniosek, że wszyscy w obliczu prawa karnego powinni być równi. Oświecenie wniosło ogromny wkład w rozpowszechnienie zasady domniemania niewinności oskarżonego w procesie, aż do momentu wydania prawomocnego wyroku sądowego (był to rewolucyjny przełom w dziejach nauki prawa). Myśliciele tej doby głęboko wierzyli w wychowawczy sens kary – postulowano zniesienie kar cielesnych (w tym kary śmierci). Oświecenie bardziej ufało w skuteczność pozbawiania wolności oraz robót przymusowych („utylitaryzm więziennictwa”). Warto pamiętać, że humanitaryzm prawniczy, choć jeszcze raczkujący, odegrał w epoce oświecenia doniosłą rolę – miał wpływ m.in. na wielkie kodyfikacje i zmianę poglądów na kwestie prawa karnego. Historia doktryn politycznych i prawnych - - fizjokratyzm wykorzystywał prawnonaturalne pojęcie własności (dla ochrony tego prawa powstało i istnieje państwo), która była podstawą „fizjokratycznego porządku” (fizjokraci byli przeciwni egalitaryzmowi własnościowemu – własność ma tu charakter wybitnie kapitalistyczny) fizjokratyzm gloryfikował wolność i obowiązek pracy (wolność, wg fizjokratów, to prawo do swobodnego działania w sferze ekonomiki) fizjokraci reprezentowali interesy utylitarystycznej i liberalnej burżuazji oraz kapitalistycznego ziemiaństwa podobnie jak purytanie twierdzili, że bieda jest pochodną lenistwa i życia niemoralnego gloryfikowali „miłosierną” działalność kapitalisty państwo, wg fizjokratyzmu, stoi na straży „naturalnego, fizjokratycznego porządku”, strzeże prywatnej własności, bezpieczeństwa, swobody gospodarczej, itd. (pogląd podobny do idei Johna Locke’a) liberalizm ekonomiczny fizjokratów nie miał jednak swego odpowiednika w polityce (popierali oni bowiem absolutyzm monarchy, stojącego na straży porządku publicznego) idee fizjokratyzmu (liberalizm ekonomiczny, idea liberalnego państwa) weszły do ideologii dziewiętnastowiecznego liberalizmu politycznego 34. Liberalizm arystokratyczny. Montesquieu: (str. 158) 1) Wiek XVIII we Francji to wiek kryzysu ideologii absolutyzmu. Despotyzm wzbudzał opozycję w prawie wszystkich warstwach francuskiego społeczeństwa. Coraz częściej spoglądano na przykłady płynące za kanału La Manche, w Anglii realizowano bowiem ideę monarchii konstytucyjnej. Stąd też z entuzjazmem przyjmowano dzieła Monteskiusza, który był mistrzem krytyki burbońskiej despocji. 2) Charles Loius Montesquieu: zwany Monteskiuszem, (1689-1755), szlachcic, radca prawny i prezes parlamentu w Bordeaux, był błyskotliwym pisarzem (dowcipny, dosadny, z bogatym warsztatem literackim), autor wielu dzieł, zwłaszcza książki pt. „O duchu praw”. poglądy Monteskiusza: a) duch praw: - u źródeł jego doktryny tkwił głęboki relatywizm (życie społeczne winien przenikać „duch praw”, który polega na różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami) Katowice 2012 47 - Historia doktryn politycznych i prawnych ów „duch praw” jest różny w każdym narodzie (nie ma uniwersalnego modelu prawa, określającego ramy porządku dla wszystkich państw) - jego zdaniem prawo powinno uwzględniać zróżnicowane warunki życia ludzi - Monteskiusz kultywował racjonalizmowi (popierał racjonalną refleksję historyczną) - twórcami historii, pisał, nie są jednostki, lecz jest to proces wypadkowej działania czynników natury fizycznej oraz natury moralnej - relatywizm zjawisk wyklucza ustroje idealne (racjonalizm nakazuje, aby prawo tworzone było zgodne z duchem narodu – czyli w związku z ogółem warunków, w jakich żył i nadal żyje społeczeństwo) b) wolność. Zasada umiarkowania: - Monteskiusz twierdził, że wartość ludzkich praw bywa zawsze względna - istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli (wolność polityczna polega na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć”) - wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym – innymi słowy wolność to „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają” - Monteskiusz był zwolennikiem umiarkowania tak w życiu, jak i polityce – kultywował zasadzie złotego środka - państwo również powinno być rządzone w sposób umiarkowany (system hamulców, siły równoważące, brak nadużyć ze strony władzy) – postulował wprowadzenie ustawowych ram wykluczających nadużywanie władzy c) systematyka ustrojów państwowych: - Monteskiusz dokonał systematyki i oceny znanych mu ustrojów politycznych (kryteriami systematyki były: natura rządu – istota państwa, zasada rządu – działania państwa) - wg niego istnieją trzy rodzaje ustroju politycznego: 1) ustrój republikański: uważał, że demokracja to struktura nierealna; zasadami tego ustroju są rzadkie cechy: cnoty i skromności, zakłada równość praw (nierealne dla Monteskiusza). Widział więcej walorów w republice arystokratycznej, której zasadą jest umiarkowanie, niestety ta forma państwa jest realna tylko w przypadku małych krajów, wymaga nadto wyższego poziomu moralnego od elit. 2) ustrój monarchiczny: istotą tego ustroju, wg niego bardziej realnego, są rządy zgodne z prawem, a jej zasadą jest honor. Monarchia, uznana przez Monteskiusza za Katowice 2012 48 - najlepszy ustrój, daje gwarancję zwróconą przeciwko despotyzmowi, jest ona synonimem umiarkowania, miarą wolności i praworządności. 3) ustrój despotyczny: najbardziej znienawidzony przez Monteskiusza, oparty na arbitralnych rządach jednostki, zasadą działania państwa jest strach. Ustrój ten lekceważy prawo i wychowanie, prowadzi do destrukcji życia społecznego i indywidualnego. Pod despotycznymi rządami nie ma miejsca na polityczną wolność. d) podział władzy: - Monteskiusz uważał, że w każdym państwie istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze, wzajemnie rozdzielone: 1) władza prawodawcza: powinna być powierzona parlamentowi, jako przedstawicielstwu społeczeństwa (reprezentacyjność), miał on odciążać lud w stanowieniu prawa. Monteskiusz domagał się parlamentu dwuizbowego: - izba niższa – „ludowa”: miała być wybierana przez wszystkich w wyborach cenzusowych - izba wyższa: miała być dziedziczna i reprezentować arystokrację - zewnętrznym hamulcem dla parlamentu miało być przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu 2) władza wykonawcza: miała ona należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów, król zatwierdzałby również ustawy parlamentu. Hamulcem dla króla byłoby odsunięcie go od prawodawstwa, a nawet od inicjatywy ustawodawczej (miałby jedynie prawo veta). Król byłby nieodpowiedzialny przed parlamentem (odpowiadaliby desygnowani ministrowie). 3) władza sądowa: miałyby ją sprawować wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały. Władza ta byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. Egzekucja wyroków sądowych należałaby do władzy wykonawczej. - te trzy władze miały być rozdzielone i stopione ze sobą (wszystkie one miały realizować w państwie ten sam cel: wolność polityczną) – istota tych stosunków polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu e) liberalizm arystokratyczny: - Monteskiusz dokonał sformułowania klasycznych zasad liberalizmu arystokratycznego Katowice 2012 49 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych - - jako zwolennik umiarkowanej monarchii, wyobrażał sobie, że zmiana ustroju na szczeblu centralnym umożliwi osiągnięcie kompromisu arystokracji z wierzchołkiem burżuazji podstawowe hasła Monteskiusza: wolności politycznej i praworządności, nierówności prawa, relatywizmu konwencji ustrojowych i społecznych, koncepcja prawa jako zjawiska społecznego były całkowicie do zaakceptowania przez przyszłe państwa liberalnomieszczańskie głosił również hasła pacyfistyczne, zwiększenia praw kobiet i zapewnienia przez państwo minimum środków egzystencji obywatelom - - - 35. Voltaire - Wolter: (1694-1778), jeden z największych autorytetów filozofii oświecenia w Europie, pozostawał pod znacznym wpływem Monteskiusza, był szlachcicem. poglądy Woltera: zgadzał się z monteskiuszowską filozofią dziejów, koncepcją wolności jako podległości prawu, sprzeciwiał się również despocji inaczej jednak niż Monteskiusz Wolter widział samą inaugurację procesu przemian – uważał, że oświecony władca, przyjaciel filozofii sam będzie promotorem likwidacji absolutyzmu (sam ma zrezygnować z władzy absolutnej na rzecz umiarkowanej) państwo burżuazyjne (monarchia umiarkowana), jego zdaniem, miało kultywować zasadzie mieszczańskiego utylitaryzmu (władza należy do tych, którzy posiadają – cenzus majątkowy) Wolter głosił, że wolność jest sprzężona nie z równością, lecz z własnością (równość występuje jedynie w stosunku do praw naturalnych) obalał ideę kompromisu arystokratyczno-mieszczańskiego Katowice 2012 50 Rozwój zasad liberalizmu politycznego: (str. 163) 1) historyczne przesłanki: W drugiej połowie XVIII wieku liberalizm arystokratyczny, głoszony przez Monteskiusza, wzbudzał już wyraźny sprzeciw. Pisarze tej doby szli dalej, zastępując hasło liberalizmu arystokratycznego, głoszącego ideę przymierza wielkiego ziemiaństwa z wierzchołkiem burżuazji – hasłem liberalizmu w interesie wyłącznie lub przede wszystkim burżuazji. Dodatkowo stan niezadowolenia pogłębiała chwiejność obozów arystokratycznych. Historia doktryn politycznych i prawnych - - - - domagał się jedności prawa, krytykował pasożytnictwo kleru i szlachty, ucisk chłopa i interwencjonizm państwa w sfery gospodarcze 36.Denis Diderot: (1713-1784), redaktor „Wielkiej encyklopedii”, syn rzemieślnika, stworzył bardziej radykalną od Woltera koncepcję polityczno-prawną. poglądy Diderota: nie podzielał wolterowskiego przekonania jakoby „oświecony” monarcha doprowadzi do powszechnego szczęścia i powszechnej sprawiedliwości głosił, że jedynie suwerennym reprezentantem ludu może być parlament Diderot twierdził, że bogacenie się jednostek to droga ku powszechnemu dobrobytowi domagał się wolności handlu, poszanowania praw własności, „taniego” państwa dostrzegał również ujemne strony kapitalizmu (wyzysk, narastające problemy społeczne, itd.) odrzucał antyegalitaryzm Woltera w dziedzinie powszechnej oświaty (głosił hasło kształcenia wszystkich) 37. Adam Smith: (1723-1790), Anglik, był bardziej ekonomistą niż teoretykiem państwa, dokonał jednak syntezy angielskiego liberalizmu politycznego, autor dzieła pt. „Bogactwa narodów”. poglądy Smitha: dla jego koncepcji politycznej ważna była jego teza, że społeczeństwo jest zespołem luźno ze sobą związanych jednostek i że w związku z tym wszelka analiza społeczeństwa i społecznych stosunków powinna się opierać na badaniu jednostki ludzkiej, jej natury i interesów głosił hasło, że gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne o walorze obiektywnym, a wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej (sprzeciwiał się ideom merkantylizmu i fizjokratyzmu) trzecia ważna teza Smitha polegała na tym, że najlepszą, najbardziej naturalną ochronę praw jednostki stanowi wolna konkurencja postulował nieangażowanie się państwa w życie gospodarcze, ani nawet w jakiekolwiek przejawy życia społecznego (państwo nie może być moderatorem tych przejawów) państwo – „nocny stróż” – ma dbać jedynie o bezpieczeństwo i porządek publiczny Katowice 2012 51 - Historia doktryn politycznych i prawnych koncepcje Smitha były wykładem klasycznego liberalizmu mieszczańskiego w ekonomice, ale zawierały również podstawowe zasady funkcjonowania liberalnego, kapitalistycznego państwa Radykalizm mieszczańskiej demokracji. Rousseau: (str. 167) 38. Jean Jaeques Rousseau – Jan Jakub Russo: (1712-1778), syn zegarmistrza z Genewy, biedny przez całe życie, nigdy nie zaznał stabilizacji, swoimi licznymi dziełami wywoływał skandale (np m.in. odrzucał historycyzm). Najważniejsze jego dzieła to: „Umowa społeczna”, „Uwagi o rządzie polskim”, „Ekonomia polityczna”. poglądy Rousseau: a) etapy rozwoju ludzkości: - badał on człowieka natury, nie spaczonego przez cywilizację (pragnął uchwycić ogólny kierunek rozwoju historii ludzkości) - twierdził, że człowiek pierwotny nie czuł potrzeby życia społecznego (nie miał zbyt wygórowanych ambicji), nie znał pychy, a więc i konfliktów - stan natury był stanem pokoju i harmonii - zdaniem Rousseau katastrofy naturalne zmusiły człowieka pierwotnego do budowy pierwszych prymitywnych organizmów społecznych - pojawienie się rodziny, jego zdaniem, spowodowało pojawienie się u człowieka pierwotnego nowych namiętności, wcześniej mu nieznanych (np. miłość, próżność, zawiść) - Rousseau twierdził, że rozwój (ewolucja) człowieka prowadzi niechybnie do nieszczęścia – człowiek zaczyna być amatorem wygody - pojawienie się własności prywatnej doprowadziło do wyodrębnienia się biednych i bogatych (to z kolei prowadziło do różnych konfliktów na tym tle) - Rousseau twierdził, że własność i jej „płody” przyczyniły się do powstania państwa (społeczności politycznej) - państwo było rezultatem umowy społecznej, która miała zabezpieczyć biednych przed uciskiem, a bogatych powściągać w ambicjach (rychło okazało się, pisał Rousseau, że bogaci oszukali biednych – umowa społeczna usankcjonowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówności w społeczeństwie) Katowice 2012 52 - Historia doktryn politycznych i prawnych despotyzm był niewątpliwie gorszy od stanu naturalnego, jednakże odwrót od tego stanu rzeczy był już niemożliwy (rozwój cywilizacji jest nieodwracalny) - Rousseau miał poczucie, że jego wizja rozwoju ludzkości może nie być do końca prawdziwa - natomiast był pewny co do wzorca umowy społecznej, którą zaprezentował: 1) umowa powinna być zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości 2) musi być ona podstawą prawdziwej wolności (krytykował Grocjusza i Hobbesa za tezy jakoby umowa społeczna oddawała lud w niewolę) 3) umowa powinna przynosić korzyści wszystkim zainteresowanym stronom (w przeciwnym razie będzie ona sprzeczna z naturą) 4) istotą umowy jest wolność wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności - widać zatem, że Rousseau był zwolennikiem egalitaryzmu - państwo, jego zdaniem, nie jest złe, jeżeli realizuje podstawowe założenia umowy społecznej b) zwierzchnictwo ludu: - Rousseau nie był prekursorem idei suwerenności władzy ludu (był nim Marsyliusz z Padwy), podkreślił on jedynie, że jej cechą jest niezbywalność - zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej (wola ta zależy od zachowania wolności) - twierdził, że suwerenności nie można oddać ani królowi, ani posłom w parlamencie - Rousseau tęsknił za demokracją bezpośrednią (zdawał sobie jednak sprawę, że przy ogromie państwa zasada ta napotkałaby na techniczne trudności) - odrzucał monteskiuszowski podział władzy (jego zdaniem władza jest niepodzielna – każda ustawa powinna traktować obywateli zawsze jako członków całości - wola powszechna, zdaniem Rousseau, symbolizuje interes ogółu (powszechny) – bez niej nie może istnieć żadne społeczeństwo - popierał głosowania większością („zdanie większości jest wolą wszystkich”) - był przeciwnikiem partii politycznych („fałszują wolę ludu”) - suwerenność ludu oznacza również wyłączność prawodawczą (ustawy tworzy lud i je respektuje) - Rousseau podzielał różne formy rządów (monarchiczne, arystokratyczne, demokratyczne), nad którymi kontrolę sprawowałby suwerenny lud Katowice 2012 53 - Historia doktryn politycznych i prawnych miał świadomość nierealności pełnych rządów demokratycznych monarchia, jego zdaniem, nadmiernie wykazuje skłonności ku absolutyzmowi – ma wiele istotnych wad, może być realizowana wyłącznie w bogatych państwach - twierdził, że od rządu monarchicznego znacznie lepszy jest rząd arystokratyczny („najlepiej gdy mądrzy rządzą państwem”) c) teoretyk drobnomieszczaństwa: - Rousseau wierzył, że możliwe jest pełne oddzielenie rządu od legislatywy, a suwerenność ludu jest „lekiem na wszelkie choroby cywilizacji” - postulował wprowadzenie „instrumentów” umożliwiających ludowi realizację swych suwerennych obowiązków (walka z interesami partykularnymi) - Rousseau, inaczej niż liberałowie, domagał się interweniowania w sferę wielkiej własności – sam opowiadał się za drobną własnością (patron drobnego mieszczaństwa i drobnej wytwórczości) - popierał obywatelskie wychowanie (patriotyzm, kult równości, wolności, własności) - podobnie jak Hobbes popierał utylitarną rolę religii Pomimo silnej warstwy utopii dorobek Rousseau był poważny. Dał on uzasadnienie mieszczańskiej demokracji, jako systemu politycznego, przyczynił się do jego rozpowszechnienia. 39. Doktryna polityczna rewolucji amerykańskiej: (str.183) Amerykańska rewolucja – walka kolonistów z Anglią o niepodległość – wywarła istotny wpływ na wiele procesów gospodarczo-społecznych i politycznych oraz stała się syntezą wielu wątków doktrynalnych. Zdobycze amerykańskiego zrywu, w ogromnej części „użyźniły” ideologię ukształtowaną przez europejskie oświecenie. Amerykanie doświadczyli ogromnej niesprawiedliwości od angielskiej metropolii, która starała się z kolonistów uczynić posłusznych niewolników. Sami Amerykanie chętnie przyjmowali angielską myśl polityczną, której reprezentantami byli: Locke, Sidney, Bolinbroke, cenili również pisma Monteskiusza. poglądy amerykańskich rewolucjonistów: - nie bezkrytycznie przyjmowali wszelkie „nowinki” polityczne przybywające z Europy – starannie wybierali to co mogłoby być zaadoptowane do amerykańskiej rzeczywistości Katowice 2012 54 - - - - - - prawo natury pojmowali nie tylko jako zbiór nakazów moralnych, ale także jako system abstrakcyjnej sprawiedliwości, któremu człowiek musi się podporządkować naturalnym stanem jednostki jest pełna wolność i równość aprobowali prawa fundamentalne, będące odbiciem praw naturalnych, niepodzielnych i niezbywalnych, wśród nich najistotniejsze były: 1) prawo do życia 2) prawo do wolności 3) prawo do własności 4) prawo do szczęścia 5) prawo do wolnego sumienia konsekwencją tych praw były: 1) wolność słowa 2) wolność pracy 3) wolność zgromadzeń 4) wolność petycji państwo, a ściślej rząd, ma być utylitarne, ma stać na straży interesów jednostek (głównym zadaniem jest ochrona naturalnych praw człowieka) w łonie amerykańskiej rewolucji doszło do podziału na: a) prawicę: reprezentowaną przez federalistów (Washington, Hamilton, Jay, Madison, Franklin) – opowiadali się za silną władzą centralną i zależnym od prezydenta parlamentem, chcieli ograniczyć udział niższych warstw społecznych w życiu politycznym, bronili cenzusu majątkowego b) lewicę: reprezentowaną przez demokratów (Jefferson) – domagali się autonomii stanów, szerokich prerogatyw dla parlamentu, rozdziału Kościoła od państwa, ograniczonej władzy prezydenta, skutecznych gwarancji praw obywatelskich, występowali w obronie Murzynów i Indian w rezultacie zaciekłych sporów zwyciężyła koncepcja pośrednia, wyrażająca dwie zasady: 1) zasada suwerenności ludu 2) zasada podziału władzy państwo nie może regulować praw jednostek, ani pozbawiać je naturalnych praw podmiotowych państwo jest stróżem własności Katowice 2012 55 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych ustrój amerykański odrzucał powszechne prawo wyborcze ustrój amerykański preferuje system prezydencki (wzmocniona egzekutywa) 40. Doktryny polityczne Wielkiej rewolucji francuskiej: (str. 186) a) zasady roku 1789: Rewolucja francuska podsumowała wiek oświecenia, reasumowała jego tendencje gospodarcze i społeczne, jego tęsknoty ustrojowe, a także jego konflikty ustrojowe. Stanowiła uwieńczenie politycznych aspiracji francuskiego mieszczaństwa. Symbolizowała wielkie zwycięstwo wszystkich wrogów tyranii. Rewolucja urzeczywistniała wspólny postulat francuskiej doktryny oświeceniowej: likwidację feudalnej, absolutystycznej monarchii. Jednakże w samej rewolucji dochodziło do ostrych polemik i dyskusji, a niechybnie prowadzić musiało to do rozłamu. Emmanuel Sieyès w swojej broszurce pt. „Kim jest stan trzeci?” odpowiadał, że w skład suwerennego narodu francuskiego nie wchodzą tylko pasożytnicze warstwy uprzywilejowane. Jako stan trzeci rozumiał ogół tych obywateli, którzy należą do wspólnego porządku. 1) Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789 r.: - zawierała podstawy ideowe rewolucji w jej pierwszej fazie - łączyła w sobie wiele wątków ideowych (koncepcje rewolucji amerykańskiej, poglądy Monteskiusza i Rousseau) - zawierała treści burżuazyjne (własność to rzecz święta) - nie znosiła ona jednak poddaństwa Murzynów we francuskich koloniach (nie wszyscy ludzie wchodzący w skład państwa francuskiego byli wolni i równi wobec prawa) - Deklaracja wprowadzała cenzus majątkowy (zaledwie 4 mln na 26 mln obywateli miało pełnię praw politycznych) Wszystkie idee Deklaracji nie mogły zostać do końca urzeczywistnione. Powodem była coraz większa radykalizacja poglądów w społeczeństwie. Po „umiarkowanym” okresie solidarności wszystkich przeciwników absolutyzmu, doszło do ostrej walki politycznej, w której ujawniły się nowe postawy i nowe programy społeczno-polityczne. b) ideologia jakobinów: Ideologia jakobinów ukształtowała się definitywnie w latach 1792-1793. Jakobini nie stanowili jednolitej grupy, uważali się za reprezentantów drobnomieszczaństwa. I wśród nich dochodziło do polemik i wewnętrznych rozłamów. Katowice 2012 56 - 1) skrajna lewica – hebertyści: zwolennicy skrajnego terroru wobec kontrrewolucjonistów, żądali drastycznej rozprawy ze spekulantami 2) prawica – dantoniści: żądali złagodzenia terroru w stosunku do politycznych przeciwników 3) między tymi dwiema orientacjami znajdowali się: Marat, Robespierre, Saint-Just, którzy z czasem przejęli wodzostwo w ruchu jakobińskim poglądy jakobinów: - odrzucali cenzus majątkowy (wszyscy ludzie powinni mieć równy dostęp do sprawowania władzy) - władza ludu, wg nich, opiera się na: równości, bezpieczeństwie, własności, gwarancjach społecznych i prawie do oporu przeciwko uciskowi - równość, w ich znaczeniu, to nie tylko równość wobec praw, ale także możliwość korzystania z równych praw - prawo własności nie traktowali jako prawa naturalnego człowieka – stawał się instytucją społeczną, tworzoną i swobodnie regulowaną przez państwo (własność, wg nich, to nie rzecz święta) - postulowali zmniejszenie ogromnych dysproporcji majątkowych - państwo powinno zapewnić minimum egzystencjalne swojemu obywatelowi - za atrybut suwerenności uważali zgromadzenie ludu (niechętnie wypowiadali się o idei reprezentacji) - jakobini popierali terror polityczny, który miałby chronić przed anarchią – w perspektywie uważali, że miałby on zbudować demokrację mieszczańską c) babuwizm: 1) Gracchus Babeuf: (1760-1797), chłop z pochodzenia, z zawodu mierniczy geometra, znał poglądy Rousseau, pozostawał pod urokiem utopijnych komunistów oświecenia, w szczególności Morelly’ego. poglądy Babeuf’a: - klasy społeczne, to wg niego, przyczyna wszelkich zjawisk politycznych - propagował równość ekonomiczną - domagał się uspołecznienia wszystkich form własności oraz zalecał produkcję zbiorową Katowice 2012 57 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych popierał rozwój techniczny (wg niego miałby on się stać źródłem dobrobytu wszystkich ludzi) - postulował za demokracją i równością mężczyzn i kobiet - propagował ideę komun (wspólne zarządzane gospodarstwa rolne) - poglądy Babeuf’a „użyźniały” późniejsze koncepcje komunistów dziewiętnastowiecznych d) ideologia bonapartyzmu: Bonapartyzm to nowa ideologia polityczna, choć bynajmniej nie przeciwstawna ideologii rewolucji mieszczańskiej, jej głównym ideologiem był Napoleon Bonaparte. poglądy Bonapartego: - głosił się „wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji” - szczególnie operował hasłami suwerenności ludu, równości i wolności - swoją władzę (nawet tą cesarską) wywodził od woli narodu - siebie określał jako „rzecznika” interesów bogatego chłopstwa - gardził ideologami - „nowością” koncepcji Bonapartego było to, że jednostka, przez lud powołana do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę - odrzucał ideę parlamentaryzmu - cesarz jest wodzem swego ludu (prymat jedynowładztwa) – Bonaparte umiejętnie łączył apologię jedynowładztwa z doktryną rewolucyjną - ideologia bonapartyzmu miała kolosalne znaczenie dla oblicza doktryn pierwszej połowy XIX wieku 41. Oświecenie w Polsce: (str. 177) a) projekty reform: Lata panowania dynastii saskiej na tronie polskim, to niewątpliwie okres ogólnej kompromitacji ustroju państwa, a także ostry kryzys społeczny i polityczny. Wielu, bystrzejszych przedstawicieli szlachty, rozumiało potrzeby przeprowadzenia niezbędnych reform. Pierwsze próby były nader ostrożne i skromne – uwidoczniał się właśnie w tym momencie nadmierny konserwatyzm polskiej szlachty (brak zmian w kwestii chłopskich i mieszczańskich). Katowice 2012 58 - 1) Stanisław Karwicki: cześnik sandomierski, jako pierwszy przedstawił projekt ustroju, który pochodził z okresu wojny północnej. poglądy Karwickiego: - jego program charakteryzował się ogromnym radykalizmem - odrzucał powszechne (szlacheckie) przekonanie, że państwo polskie jest tworem doskonałym - przyczyną zła, jego zdaniem, jest wzajemne paraliżowanie się trzech stanów politycznych – króla, magnaterii i szlachty (brak równowagi między nimi) - nie dopuszczał myśli o wzmocnieniu władzy króla - proponował ograniczenie roli możnowładztwa - suwerenem w państwie ma być zreformowany sejm (Karwicki żądał ograniczenia liberum veto, ułożenia nowego regulaminu sejmu „gotowego”) - postulował ograniczenie uprawnień politycznych szlachcie – gołocie 2) Stanisław Szczuka: parlamentarzysta, autor rozprawki pt. „Zaćmienie Polski” (1709). poglądy Szczuki: - żądał odebrania magnatom dzierżaw królewskich i przeznaczenia dochodów z nich na potrzeby państwa - pragnął „odrestaurowania” autentycznej demokracji szlacheckiej (przedstawiciel republikanizmu szlacheckiego) - domagał się opodatkowania dóbr dziedzicznych szlachty, miałoby to wystarczyć na wystawienie 30-tysięcznej armii 3) Stanisław Leszczyński: król Polski, autor traktatu pt. „Głos wolny wolność ubezpieczający” (1734-1735). poglądy Leszczyńskiego: - wyraźnie nawiązywał do pomysłów Karwickiego, szedł jednak dalej i szerzej – uwzględniał także konieczność reform społecznych i gospodarczych - widoczny, w jego poglądach, był również wpływ koncepcji fizjokratów - opowiadał się za reformą agrarną (nie naruszając przy tym przywilejów szlacheckich) - zalecał zamianę pańszczyzny na czynsz - postulował zwiększenie praw chłopom - uważał, podobnie jak Karwicki, że Polska przestała być ostoją wolności Katowice 2012 59 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych zadaniem Leszczyńskiego głową państwa, organem, pod przewodnictwem którego miały działać wszystkie ogniwa władzy administracyjnej i państwowej pozostawałby nadal monarcha (władza króla byłaby jednak nieco ograniczona, a on sam pozostawałby nieodpowiedzialny – rolę tą przejęliby ministrowie) - władza najwyższa winna pozostać przy sejmie (zdaniem wielu był to najsłabszy punkt programu Leszczyńskiego – w tej kwestii jego pogląd zbliżony był do pomysłów Karwickiego) - postulował wprowadzenie silnej armii (100 tysięcy) 4) Stanisław Konarski: pijar, autor traktatu pt. „O skutecznym rad sposobie” (17611763) – dzieło to pozostawało w ścisłym związku z próbami reform podejmowanymi przez „familię” Czartoryskich. poglądy Konarskiego: - bardziej konsekwentnie niż Leszczyński głosił ideę reformy ustroju politycznego Polski - postulował reformę sejmu (odrzucał liberum veto, opowiadał się za głosowaniem większością) - wykluczał z sejmu szlachtę – gołotę - opowiadał się za „gotowością” sejmu - postulował ograniczenie roli możnowładztwa (decydująca rola miałaby przypaść izbie poselskiej) b) reformy okresu stanisławowskiego: W okresie rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego idea reform była bardzo silna, udało się nawet część postulatów zrealizować. Dalszą potrzebę reformowania Polski pogłębiały niezadowolenia chłopów i mieszczan. Wielkie znaczenie dla postępu doktryny politycznej miała wielka tragedia narodowa, jaką był pierwszy rozbiór Polski (zagrożenie niepodległości prowadziło do wzrostu nastrojów patriotycznych w narodzie). Do Polski zaczynały docierać polityczne (i nie tylko) koncepcje zachodniego oświecenia. Zaczęło rozwijać się polskie prawo, szczególnie za sprawą idei prawa natury, godząca w skrajności systemu feudalnego i w gospodarkę pańszczyźnianą, w poddaństwo chłopa, w anachroniczny ustrój państwa. Pojawili się polscy „fizjokraci” – Antoni Popławski, Sebastian Czochron, Hieronim Stroynowski, którzy głosili następujące poglądy: - zniesienie osobistej zależności chłopa od pana Katowice 2012 60 - Historia doktryn politycznych i prawnych postulowali rozwijanie przedsiębiorczości na wzór kapitalistyczny gloryfikowali pracę, a potępiali lenistwo „humanitaryzowali” prawo karne Najgłębszy ruch reformatorski przejawiał się podczas obrad Sejmu Wielkiego (17881792). Głównymi przedstawicielami tego ruchu byli: 1) Hugo Kołłątaj: (1750-1812), ksiądz, działacz polityczny i oświatowy, teoretyk obozu reform – założyciel Kuźnicy, jeden z redaktorów Konstytucji 3 Maja. Dla doktryny polityczno-prawnej istotne znaczenie mają następujące jego dzieła: „Do Stanisława Małachowskiego”, „Anonima listów kilka”, „Prawo polityczne narodu polskiego”, „Ostatnia przestroga dla Polski”, „Porządek fizyczno-moralny”. poglądy Kołłątaja: - znała dorobek europejskiego oświecenia (Locke, Rousseau, Montesquieu, Mably, fizjokraci, Voltaire) - potrafił łączyć koncepcje zachodniego oświecenia z polską rzeczywistością (relatywizm) - jego modelem ustroju była monarchia konstytucyjna (przeciwny absolutyzmowi i anarchii oligarchicznej i demokratycznej) - z dezaprobatą wypowiadał się na temat ludowładztwa - naczelnym organem państwowym miał być sejm - proponował równowagę organów państwa - pełnię praw przyznawał posesjonatom szlacheckim i mieszczańskim (gołota wyeliminowana z życia politycznego) - postulował reformy społeczno-agrarne - Kołłątaj występował z krytyką wolności feudalnej - prawem przyrodzonym, jego zdaniem, było równe i powszechne prawo do nabywania rzeczy - gloryfikował pracę - głosił równość ludzi wobec prawa - państwo powinno strzec praw naturalnych (w przeciwnym razie społeczeństwo mogłoby się zbuntować) 61 - Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych VI. WIEK XIX 42. Doktryna kontrrewolucji. Teokraci we Francji: (str. 200) Najbardziej kontrrewolucyjne hasła można było odnaleźć w samej Francji – kolebce rewolucjonizmu. Reakcjoniści francuscy nie przebierali w środkach i doborze zasad swego programu (ich poglądy wyróżniały się prymitywizmem, były też wysoce anachroniczne – przyjęto bowiem zasadę negacji wszystkich nurtów współczesnego rozwoju). Katowice 2012 62 2) Stanisław Staszic: (1755-1826), mieszczanin, miał szerokie zainteresowania (od filozofii po nauki ścisłe), autor m.in. „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestróg dla Polski”, „Rodu ludzkiego”. poglądy Staszica: - propagował relatywizm poglądowy - krytykował polski feudalizm i ustrój polityczny (anarchia, zdrada narodowa, pasożytnictwo kleru) - postulował reformę społeczną – zwłaszcza dotyczącą chłopa - uważał, że trzeba stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi kapitalizmu - domagał się pełnej suwerenności państwowej (występował przeciwko polityce państw zaborczych) - domagał się wzmocnienia centralnej władzy państwowej, reformy sejmu walnego, systemu podatkowego, licznej i sprawnej armii narodowej oraz zniesienia elekcji tronu - Staszic pragnął republiki (monarchia konstytucyjna miała być formą przejściową) - popierał „oświeconą” koncepcję praw natury 3) polscy jakobini: ruch radykalny, działający na fali ostatnich dwóch lat niepodległości Polski. Jednym z przedstawicieli, a zarazem prekursorem tego nurtu był Franciszek Jezierski. poglądy polskich jakobinów: - przejęli niektóre hasła francuskich jakobinów - deklarowali wolę walki o niepodległość, aż do zwycięstwa - domagali się skrajnego terroru - głosili typowe hasła „komunistyczne” - postulowali demokratyzację aparatu władzy Historia doktryn politycznych i prawnych 43. Niemiecki idealizm i jego treści polityczne: (str. 216) a) przeciw oświeceniu: Katowice 2012 63 Kontrrewolucjoniści krytykowali wszystko i wszystkich, oprócz oczywiście swoich koncepcji „naprawy” rzeczywistości. Przedstawicielami tej doktryny byli de Maistre, de Bonald. cechy francuskiej kontrrewolucji: - francuską kontrrewolucję kształtował skrajny katolicyzm (inaczej było w Niemczech – tam skrajny nacjonalizm), jej przedstawiciele przypominali stary pogląd, że społeczeństwo, tworząc organiczną jedność grup o zróżnicowanym statusie ma swe źródła w woli Boga - w swych poglądach „cofali” się do dawnych, wręcz teokratycznych koncepcji władzy, państwa i społeczeństwa - de Maistre ujmował suwerenność monarchy jako odbicie nieomylności papieża, dążył do odbudowy absolutyzmu Burbonów - francuski teokratyzm nieustannie wspierany był rozważaniami o organicznej budowie społeczeństwa (społeczeństwo i narody pochodzą od Boga – dopiero społeczeństwo tworzy człowieka) - człowiek, wg teokratów, nie ma naturalnej i pierwotnej wolności – wyciągano stąd wniosek, że człowiek nie może egzystować poza swoją grupą (wyodrębniano podział na grupy społeczne), nie posiada praw politycznych, wolności, demokratycznych swobód - twierdzono, że absurdem byłoby, aby jednostka mogłaby kogoś kreować na władcę (władza nie jest wynikiem umowy społecznej) - krytykowano poglądy Rousseau, zarówno na tematy historii ludzkiego społeczeństwa, jak i na tematy dotyczące praw naturalnych (ich zdaniem społeczeństwo istniało od zawsze i było rządzone przez absolutnych monarchów) - prawa pozytywne są najwyższym porządkiem doczesnym – są „urzeczywistnieniem” woli Boga Należy pamiętać, że tak pojmowana doktryna kontrrewolucji (charakteryzująca się ogromnym wstecznictwem) nie mogła zyskać szerszego poparcia społecznego we Francji, jednakże „twórczo” użyźniała m.in. niemiecki konserwatyzm, polską myśl arystokratyczną, a także późniejszy, dwudziestowieczny faszyzm. Historia doktryn politycznych i prawnych niemieccy filozofowie, pierwszej połowy XIX wieku, pragnęli zerwać z tradycjami niemieckiej filozofii okresu oświecenia i zastąpienia jej wielkimi systemami idealizmu - główne cechy idealistycznej myśli niemieckiej to: subiektywizm, etyczny idealizm, irracjonalizm przeplatający się z racjonalistycznym i dialektycznym idealizmem - przedstawiciele tego nurtu snuli refleksje dotyczące bezpośrednio sporów państwa, społeczeństwa i polityki - popierali pruską drogę do kapitalizmu b) Johan Gottlieb Fichte: (1762-1814), syn wiejskiego tkacza, zrobił karierę dzięki Kantowi, był profesorem uniwersytetu w Jenie, a następnie w Berlinie, był lubiany przez młodzież, autor wielu dzieł. poglądy Fichtego: - pozostawał pod dużym wrażeniem rewolucji francuskiej (widział w niej zwycięstwo wolności nad konserwatyzmem i feudalizmem - rewolucja, jego zdaniem, była logiczną konsekwencją błędów przeszłości - Fichte nie był jednak rewolucjonistą i nie chciał skopiowania francuskich wydarzeń w Niemczech - postulował, aby niemieccy książęta zwrócili uwagę na problemy społeczne i rozwiązali je na drodze pokojowej (jego credo brzmiało: „zwróćcie nam wolność, bo w przeciwnym razie nastąpi katastrofa”) - sam definiował wolność, jako przezwyciężenie zmysłowości (romantyczny irracjonalizm) - postulował odnowę moralną, to dzięki niej można podnieść Niemcy z upadku - preferował reformatorskie, a nie rewolucyjne zmiany starego państwa (żądał zniesienia absolutyzmu, podziału terytorialnego Niemiec, domagał się realizacji mieszczańskiej koncepcji organizacji państwowej) - Fichte podejmował wątek romantycznego nacjonalizmu i formułował idee mesjanizmu niemieckiego („Niemcy to jedyny prawdziwy naród świata”) c) Georg Wilhelm Friedrich Hegel: (1770-1831), sztuttgartczyk, syn urzędnika, ukończył studia teologiczne i filozoficzne, wykładał w Jenie, potem był rektorem gimnazjum klasycznego w Norymberdze, w 1816 roku otrzymał katedrę na Uniwersytecie w Heidelbergu. Zyskał niespotykaną u żadnego niemieckiego filozofa sławę, do historii przeszedł jako filozof, najwybitniejszy po Platonie przedstawiciel idealizmu obiektywnego. Katowice 2012 64 - poglądy Hegla: 1) zasady jego filozofii: - całe jego pisarstwo było silnie inspirowane przez rozwój społeczny i politycznoustrojowy Niemiec początków XIX wieku - jego filozofia była klasyczną postacią idealizmu racjonalistycznego i dialektycznego (świat jest wytworem ducha i odwrotnie duch poprzedza świat materialny) - świat wyłonił się za sprawą rozumu, toteż prawa (rządzące rozwojem i historią świata) muszą być rozumne i logiczne - Hegel twierdził, że wszystko co dzieje się w świecie naprawdę stanowi stadium rozwijającej się myśli (to był racjonalizm filozofii heglowskiej) - system heglowskiego idealizmu składał się z trzech zasadniczych części: (a) nauka logiki: Hegel konkludował, że duch jest pierwotny, poprzedza świat przyrody (b) filozofia przyrody: Hegel udowadniał, że przyroda jest wtórna, pochodna do idei absolutnej (c) filozofia ducha: Hegel przedstawił zasady swej teorii życia społecznego („rozum chcąc się rozpoznać i realizować w świecie, który sam wyłonił się z siebie, nie może poprzestać na przyrodzie, z tej racji, że ta, będąc pozbawiona historii, nie może osiągnąć świadomości wolności”) - tylko człowiek, tworząc historię, może realizować wolność w swych instytucjach - Hegel był twórca nowożytnej dialektyki (twierdził, że kategorie myśli – bytu nie są dane na zawsze, lecz rozwijają się jedna z drugiej, przy czym motorem tego rozwoju jest postępująca naprzód wolność) - dużą rolę przypisywał trzem zasadom rozwoju: (a) zasada przechodzenia ilości w jakość (b) zasada sprzeczności jako źródło rozwoju (c) zasada negacji - heglowska dialektyka przyczyniła się do zdynamizowania pojęcia historii, umożliwiła zerwanie z romantycznym kultem „starego”, otwierała drogi dla postulatów przeobrażania instytucji społecznych, ustroju politycznego i porządku prawnego - Hegel odrzucał tradycję niemieckiego romantyzmu jako irracjonalną, doceniał za to wagę realiów społecznych i politycznych Katowice 2012 65 Historia doktryn politycznych i prawnych 2) filozofia dziejów: - Hegel był autorem swoistej koncepcji filozofii dziejów - historia ludzkości, twierdził, jest historią państw (państwo to wolność, więc historia to wolność) - najważniejsze, uważał Hegel, jest aby ludzie uświadomili sobie wolność - rozwój uświadomionej wolności przebiegał etapowo: (a) w orientalnych despotiach świadomość wolności miał tylko jeden człowiek – despota (b) w Grecji i Rzymie ta świadomość była już udziałem większej grupy ludzi (choć nie wszystkich) (c) dopiero chrześcijaństwo przyniosło wszystkim uświadomioną wolność - do tak pojmowanej wolności, zdaniem Hegla, dąży ludzki rozum, wykorzystując rozmaite środki („człowiek to bierny pionek w rękach rozumu, wykonujący obiektywny interes umysłu”) - ludzie to istoty społeczne i polityczne, mówił Hegel, urzeczywistniający ducha światowego (działają oni w ramach określonego narodu – państwa, te zaś również realizują ducha światowego w danym momencie dziejów) - Hegel wykazywał, że naród, który wypełnił już swoją „historyczną” misję prędzej czy później umrze („każdy naród przechodzi swą młodość, dojrzałość, wiek starczy, umiera”) - twierdził, że silnym narodem może być tylko ten, który aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, dzielącego go od reszty świata (jest to pochwała wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych) - udowadniał, że obywatele żyjący w nieustannym pokoju, zaczynają tracić więź ze swoim państwem, a to jest niebezpieczne dla wolności (przecież państwo jest jej wcieleniem) - Hegel miał świadomość, że nie każda wojna jest słuszna („wojna ma być jedynie realizacją ducha światowego, a nie urzeczywistnieniem próżnych dążeń obywateli”) - jego katastrofizm polegał właśnie na nieuchronności konfliktów zbrojnych („ludzie bez przerwy chcą się rozwijać, a to eliminuje – unicestwia stare formy życia”) 3) państwo: Katowice 2012 66 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych - - - - Hegel gloryfikował znaczenie organizacji państwowej (istnienie państwa to społeczna konieczność) państwo to cel sam w sobie odrzucał ideę umowy społecznej jako źródła władzy państwowej, nie zgadzał się także z tezą, że państwo jest sumą jednostek zamieszkującej określone terytorium (jest to połączenie antyindywidualizmu z antyeudajmonizmem eudajmonizm: doktryna etyczna uznająca za najwyższą wartość szczęście osobiste lub społeczne, a dążenie do szczęścia za główny motyw postępowania) Hegel postrzegał państwo, podobnie jak Fichte, przez pryzmat interesów niemieckiego mieszczaństwa (zwolennik własności prywatnej, wolności umów – pochwalał kapitalizm) służba państwowa to pierwszy i najbardziej zaszczytny obowiązek obywateli liberalizm gospodarczy nie skłonił Hegla do wysunięcia hasła liberalizmu politycznego (uważał, że państwo powinno mieć starą formę – wyróżniał trzy władze: ustawodawczą, rządową i królewską – nie były one sobie równe) mocno akcentował policyjną funkcję państwa Hegel stał się oficjalnym patronem i filozofem junkierstwa pruskiego i obiektywnie obrońcą absolutyzmu monarszego heglowska filozofia odcisnęła ogromne piętno na późniejszych filozofiach 44. Romantyzm polityczny w Niemczech: (str. 204) W Niemczech rewolucja francuska wzbudziła ogromne przerażenie i niesmak, zwłaszcza w kręgach elit rządzących. Stąd zrozumiałe były tendencje reakcyjne – kontrrewolucyjne. Niemieccy notable zdawali sobie sprawę z powagi sytuacji, zwłaszcza z fermentu, jaki pozostawiła po sobie rewolucja. Wszczepiła ona w serca wielu ludzi, całej Europy, chęć ogromnych zmian, była synonimem postępu – zrozumiała jest więc reakcja europejskich konserwatystów. cechy niemieckiego romantyzmu politycznego: - legitymizm był główną odpowiedzią niemieckich reakcjonistów na rewolucyjną rzeczywistość (legitymizm był realizowany metodami policyjnymi) - wprowadzono ogólną cenzurę (właściwie to ją bardziej uwidoczniono) - romantyzm polityczny żerował na zacofaniu ekonomicznym i politycznym w Niemczech Katowice 2012 67 - - - - - - - wykorzystywał konserwatywne nastawienie niemieckiego społeczeństwa (kultywowano nacjonalizm – a stąd prosta droga do kultu tradycji feudalnych, absolutyzmu, przywilejów stanowych, katolicyzmu narodowego, średniowiecznego uniwersalizmu) jeden z przedstawicieli tego nurtu – W. Rehberg („Studia nad rew. fran.”), przeciwstawiał się racjonalizmowi i relatywizmowi umowy społecznej, ponad to głosił, że: równość ludzi nie istnieje, wolność wyznania, słowa to utopia, która zagraża państwu, a prawa człowieka nie są podstawą państwa najwybitniejszymi przedstawicielami romantyzmu politycznego byli: bracia Schlegelowie, Novalis, Görres, Armin oraz najbardziej popularny – Adam Müller kultywowali oni germańskiej przeszłości oraz chrześcijaństwu głoszono hasło, że im bardziej konserwatywny jest naród, im bardziej trzyma się starych instytucji i obyczajów, tym bardziej jest narodowy jedynie państwo stanowe jest prawdziwie narodowe (pochwała stanowej struktury społecznej) pochwalano suwerenność każdego państwa, czyli niczym nieskrępowaną możliwość tworzenia prawa i obyczajów w ideologicznym sprzeciwie wobec rewolucji powoływano się na religię katolicką („rewolucja fran. to kara boża zesłana na klasy wyższe za ich oświecony ateizm”) w romantyzmie politycznym rola państwa była pierwszorzędna (kolejne zaprzeczenie oświeceniowej myśli), stawało ono ponad społeczeństwo, wchłaniało całe życie społeczne i narodowe (autorytaryzm państwa, przejawiający się m.in. w uniformizmie i przedkładaniu własnego interesu nad interes jednostki) o pierwszoplanowej roli państwa dobitnie wypowiadał się A. Müller (był to zagorzały przeciwnik liberalizmu polityczni-gospodarczego, a także wszelkiego postępu w swoich poglądach umiejętnie łączył odrodzenie chrystianizmu z motywami antysemickimi) patriotyczne, ale głęboko nacjonalistyczne treści romantyzmu niemieckiego wsparte były ideami solidaryzmu w organicznie zbudowanym społeczeństwie (miłość do ludu, folklor, kult walki z Napoleonem, gloryfikacja irracjonalizmu ludowego, wyraźnie pokazywano kontrast między ludem złym – rewolucyjnym, a dobrym – lojalnym wobec władzy) aprobata absolutnej władzy monarszej nie powinna więc dziwić (wszelkie próby zmiany status quo to „nienaturalne” rozerwanie ciągu historii) Katowice 2012 68 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych 45. Szkoła historyczna w prawoznawstwie: (str. 208) a) ogólna charakterystyka: - idea romantyzmu została przeniesiona na grunt prawoznawstwa przez niemiecką szkołę historyczną - szkoła ta w pierwszej połowie XIX wieku uzyskała dominującą pozycję w niemieckiej nauce prawa - była to szkoła „profesorska”, a najwybitniejszymi przedstawicielami byli: Gustav von Hugo, Friedrich Karl von Savigny, Friedrich Eichhorn, Georg Friedrich Puchta - zyskali oni szeroką popularność, dzięki temu, że nie ograniczali się wyłącznie do refleksji nad teorią prawoznawstwa, lecz poruszali problemy głęboko dotyczące polityki prawa b) historyzm: - przedstawiciele tej szkoły, realizując idee romantyzmu, zajmowali w swoisty sposób stanowisko wobec narastającego w Niemczech układu kapitalistycznego (przyjęli reakcyjną postawę) - na ukształtowanie tej szkoły niemały wpływ miały też problemy z kodyfikacją prawa w Niemczech („mnogość źródeł prawa”) poglądy Gustava von Hugo: - autor artykułu pt. „Ustawy nie są jedynym źródłem prawa” - uważał, że prawo tworzy przede wszystkim historia (powstaje ono w długim czasie, w sposób samoczynny, niezależny od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka) - głosił, że prawo powstaje jak reguły gier towarzyskich – bez udziału ustawodawcy, bez decyzji grających, jako rezultat uznania wielowiekowych reguł postępowania – jego twórcą jest zwyczaj - prawo ma ucieleśniać „ducha narodu” poglądy Karla Friedricha von Savigny: - rozwinął on tezę przedstawioną przez poprzednika (autor rozprawy pt. „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”) Katowice 2012 69 Doktryna niemieckiego romantyzmu politycznego wywarła znaczny wpływ na rozwój nowożytnej myśli politycznej w Niemczech. „Twórczo” użyźniała konserwatywne ideologie nacjonalizmu, zwłaszcza rasizmu i faszyzmu. Historia doktryn politycznych i prawnych sprzeciwiał się on idei kodyfikacji prawa cywilnego w państwach Rzeszy, głoszonej przez Antoniego Thibauta (autor ten był urzeczony francuską szkołą prawa natury) - Savigny odrzucał prawo natury, twierdził, że jedynie historia jest nauczycielką życia (powoływał się na konserwatywne poglądy Burke’a) - wzorców należy szukać w przeszłości, to ona panuje nad teraźniejszością - wg niego, naród to nie suma jednostek, ale spójnia psychiczna, organiczna całość, złożona z organicznych grup (całość spaja „duch narodu”) - głosił, że „duch narodu” nie jest identyczny z rozumem, odpowiada on ujętym kolektywnie, irracjonalnym właściwościom duchowym ludzi, które ich zbliżają do Boga - należy pamiętać, że historyzm zastępował racjonalistyczny indywidualizm oświecenia c) teoria prawa: - historyzm i irracjonalizm tworzyły podstawę dla poglądów szkoły na prawo - prawo, jak twierdził Savigny, jest częścią życia narodu, znajdująca swój wyraz w jego świadomości (jest jednym z produktów ducha narodu) - prawo przechodziło określoną ewolucję: 1) początkowo było ono częścią ogólnej świadomości narodowej 2) w późniejszym okresie prawo zaczyna się coraz bardziej komplikować - na tej podstawie Savigny wyróżniał dwa rodzaje prawa: 1) prawo zwyczajowe, dawniejsze i ważniejsze, w świadomości wyrażające bezpośrednio przejawy świadomości prawnej narodu 2) prawo prawnicze, ukształtowane w rezultacie nauki prawa i w zasadzie odkrywające reguły tego pierwszego - wg Savigny’ego kodyfikacja prawa może mieć jedynie charakter „deklaratoryjny”, tzn. ma uchwycić jedynie zasady już istniejące (ma być jedynie formą kompilacji prawa) - ostatecznie systematyki prawa w szkole dokonał Georg Friedrich Puchta, stwierdził on, że istnieją trzy drogi powstawania prawa: zwyczaj, ustawodawcza działalność państwa i nauka prawa 1) prawem zwyczajowym jest prawo powstałe bezpośrednio w świadomości narodu i objawiające się w jego zwyczajach 2) prawem ustawowym jest to, które obowiązuje wskutek ogłoszonej w sposób legalny woli władzy prawodawczej Katowice 2012 70 - Historia doktryn politycznych i prawnych 48. Liberalizm polityczny: (str. 223) a) ogólna charakterystyka: Liberalizm był sztandarowym nurtem myśli polityczno-prawnej XIX wieku. Jego początki zostały już wcześniej opisane (Locke, Monteskiusz, Wolter, Diderot, fizjokraci, Smith). Wiadomo, że liberalizm przeciwstawiał się „starej” rzeczywistości. Dużą rolę przy kształtowaniu się tej myśli politycznej miały wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska. cechy charakterystyczne liberalizmu politycznego: - ideologia mieszczaństwa (liberalizm utożsamiał się z poglądami, interesami i problemami tej warstwy społeczeństwa) Katowice 2012 71 3) prawo prawnicze powinno zawierać wykładnię zasad obowiązującego prawa pod kątem wiązania ich zgodności z „duchem narodu” - zasługą szkoły było niewątpliwie historyczne ujęcie prawa jako zjawiska społecznego - zdaniem przedstawicieli tej szkoły prawo powinno się łączyć z życiem społecznym i kulturowym - ich poglądy „posunęły” naprzód studia nad dziejami prawa cywilnego, rehabilitowały prawo rzymskie - działalność szkoły historycznej wywarła istotny wpływ na prawoznawstwo angielskie, polskich filozofów prawa (np. Wacław Maciejowski) d) konserwatyzm: - historyzm i gloryfikacja przeszłości prowadziła niechybnie do zahamowania twórczych rozważań na temat państwa - przedstawiciele szkoły historycznej twierdzili, że państwo nie może być autonomicznym twórcą prawa (ma ono pozostać takie, jak ukształtowały go dzieje) - stąd prosta droga do pochwały absolutyzmu w ustroju politycznym, praw obywatelskich, religii, więzów stanowych, itp. - szkoła jednak rozumiała potrzebę reform społecznych (zwłaszcza reform dotyczących mieszczaństwa) - na tym tle szkoła historyczna była klasyczną ideologią „wrastania” kapitalizmu w feudalizm, czyli tzw. pruskiej drogi do kapitalizmu - - - - słusznie zyskał sobie miano doktryny najbardziej typowej dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym główne założenia liberalizmu politycznego: 1) zasada leseferyzmu (sł. fran.: „pozwólcie działać”), wg której gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez interwencji państwa 2) określał człowieka jako jednostkę gospodarującą (dąży on do maksymalizacji zysku i minimalizacji strat) 3) idealne warunki do działalności to: nieograniczona własność prywatna, całkowita wolność umów, doskonała znajomość sytuacji na rynku, racjonalne postępowanie w stosunkach społecznych 4) skrajny indywidualizm (np. autonomia gospodarcza producenta i jego niezależność od państwa) role państwa: 1) „stróż nocny” (ochrona własności prywatnej, porządku publicznego, bezpieczeństwa zewnętrznego) 2) kontrola reguł „uczciwej gry” na wolnym rynku 3) prawo prowadzenia takich agent gospodarczych, które przerastają możliwości prywatnego kapitału, a których pożyteczność nie może budzić wątpliwości (np. budowa dróg, poczta, kolejnictwo, miejska komunikacja, itd.) prawa jednostek: 1) autonomia myśli i sumienia 2) wolność słowa i druku 3) prawo do zrzeszania się 4) prawo do wyboru zawodu należy pamiętać, że liberalizm nie od początku utożsamiał się z demokratyzmem – rozwijał się on w wielu nurtach liberalizm był przeciwnikiem państwa absolutnego i policyjnego rozwijał się w krajach o ugruntowanej pozycji mieszczaństwa, jednakże nie zawsze tak samo (wiązało się to z odmiennymi czynnikami historycznymi poszczególnych państw) do najwybitniejszych, dziewiętnastowiecznych przedstawicieli liberalizmu należeli: 1) we Francji: Pierre Paul Royer-Collard, Beniamin Constant, François Chateaubriand 2) w Anglii: Jeremy Bentham, John Stuart Mill Katowice 2012 72 Historia doktryn politycznych i prawnych b) Beniamin Constant: (1767-1830), najtęższy teoretyk-doktryner francuskiego okresu Restauracji, autor wielu dzieł m.in.: „O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych”, „Wykład polityki konstytucyjnej”. poglądy Constanta: - postanowienia Karty konstytucyjnej z 1814 roku były dla jego doktryny punktem wyjścia - własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa - legitymacją udziału we władzy są: własność i wykształcenie - wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa, nie jest też jakimś abstrakcyjnym prawem natury; wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia (wolność to sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce – obywatelowi, chronione przez państwo) - popierał skrajny indywidualizm (jednostka jest wyższa od władzy państwowej, zwycięstwo indywiduum nad masami) - władza suwerenna należy do jednostki (nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele, ani król, ani państwo) – odrzucał zasadę suwerenności ludu - poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau - ustrój państwa, wg niego, miał się opierać na podziale władz, jego podział wskazywał znaczne odchylenia od monteskiuszowskiego. Constant mówił o sześciu władzach: 1) władza reprezentacyjna trwała 2) władza reprezentacyjna opinii 3) władza królewska 4) władza wykonawcza 5) władza sądowa 6) władza municypalna - pojawienie się władzy królewskiej miało świadczyć o kompromisie z tradycją feudalną c) Jeremy Bentham: (1748-1832), angielski filozof i prawnik, reprezentant „nieskazitelnego” liberalizmu, autor m.in.: „Fragmentu o rządzie”, „Kodeksu konstytucyjnego”. poglądy Benthama: - odrzucał idee kompromisu z tradycją feudalną - reprezentował doktrynę jednoznacznie mieszczańską Katowice 2012 73 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych był najwybitniejszym po Locke’u przedstawicielem utylitaryzmu (utylitaryzm, w jego mniemaniu, to przyjęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, pożyteczne zaś jest to, co mu sprawia przyjemność – jest to hedonizm etyczny) - Bentham głosił zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich natury - uważał, że czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu - głosił teorię „atomizmu społecznego” – społeczeństwo to luźny agregat jednostek, podobny do skupiska atomów, będący czymś wtórnym w stosunku do wchodzących w jego skład indywiduów - jego system etyki utylitarystycznej opierał się na dwóch zasadach: 1) zasada użyteczności 2) zasada najwyższej szczęśliwości - Bentham swoje etyczne rozważania rozciągał także na płaszczyznę rozważań społecznych (w tym na prawo) - zasada użyteczności wyrażała również etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawą skutecznej, racjonalistycznej polityki, która miała zabezpieczyć rozwój ekonomiczny społeczeństwa - opowiadał się za racjonalnym prawem (prawo jest racjonalne, gdy jest użyteczne, tzn. potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość) - Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej (sprzeciwiał się natomiast państwu monarchicznemu) - opowiadał się za parlamentem (chciał zniesienia izby lordów) - aprobował liberalne kwestie dotyczące ekonomii - państwo ma być „nocnym stróżem” d) John Stuart Mill: (1806-1873), reprezentował ostatnie pokolenie wielkich teoretyków liberalizmu, dobrze wykształcony (interesował się filozofią, logiką, ekonomią), działacz polityczny, twórca Towarzystwa Utylitarystycznego, zasiadał w izbie gmin, autor m.in.: „O wolności”, „Rozważania o rządzie reprezentacyjnym”, „Utylitaryzm”. poglądy Milla: - działał w czasach, kiedy kapitalizm zaczynał odsłaniać swe słabości - liberalizm Milla nie był już optymistyczną, benthamowską wizją społeczeństwa i państwa – był natomiast sceptyczny i krytyczny Katowice 2012 74 - Historia doktryn politycznych i prawnych Mill dopuszczał niewielką interwencję państwa w sfery społeczno-ekonomiczne (odejście od „czystej” zasady państwa jako „stróża nocnego”) - reprezentował on kierunek demoliberalizmu - poddawał rewizji benthamowski skrajny hedonizm (odrzucał tezę, że wszystkie przyjemności są równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego i niższego rodzaju) - rozwinął własną teorię utylitaryzmu, związaną z egoizmem i altruizmem jako dwoma czynnikami kierującymi ludzkim postępowaniem - podobnie, jak u większości liberałów, tak i u Milla punktem wyjścia był indywidualizm (postulował za ochroną interesów jednostek, która jest nadmiernie wchłaniana przez społeczeństwo) - w kwestii wolności powtarzał tezy swych poprzedników (jednakże czynił „wyłom” w „niewzruszonej” zasadzie leseferyzmu – mówił, że wolność sumienia i opinii w praktyce może prowadzić do naruszenia porządku publicznego, więc należy je w rozsądnych granicach ograniczać; mówił także, że człowiek wolny powinien świadomie ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym) - Mill miał świadomość podziałów współczesnego mu społeczeństwa kapitalistycznego („bogaci vs. biedni”) - państwo powinno, jego zdaniem, chronić interesy jednostek – ma działać tam, gdzie dzieje się „krzywda innych” (twierdził przy tym jednak, że nadmierna pomoc socjalna sprzyja demoralizacji ludzi i większej populacji) - państwo, którego ambicją jest skutecznie chronić wolność, musi być organizacją silną i prężną, a także bardziej niż dotąd aktywną w stosunku do swych obywateli - Mill występował w obronie interesów ekonomicznych i politycznych warstw posiadających - był szczerym demokratą (walczył o powszechne prawa wyborcze, zniesienia dyskryminacji kobiet) e) kierunki rozwoju: - liberalizm w XIX wieku najsilniej oddziaływał na życie polityczne i ideowe w USA, Anglii i Francji - znajdował on także zwolenników w Europie Środkowej i Wschodniej (Niemcy, Rosja, Polska – Hotel Lambert) Katowice 2012 75 - Historia doktryn politycznych i prawnych - liberalizm był dla mieszczaństwa doktryną trwałą i fundamentalną, choć na arenie politycznej niezrealizowaną w „czystej i nieskazitelnej” formie doktryna ta odegra ogromną rolę w XX wieku 49. Socjalizm utopijny: (str. 247) a) źródła: - rozwój stosunków kapitalistycznych doprowadził do definitywnego zmniejszenia zagrożenia restauracji stosunków feudalnych, a także do ukształtowania nowego obrazu społeczeństwa (stan trzeci nie był już tak zjednoczony) - liberalizacja rynku pracy i rozwój techniczny doprowadziły do pojawienia się na masową skalę zjawiska bezrobocia, to z kolei prowadziło do pogorszenia się sytuacji klasy robotniczej (mówiąc krótko: zwycięski kapitalizm ujawniał swe wewnętrzne słabości i coraz bardziej odsłaniał antyrobotnicze oblicze aparatu państwowego) - robotnicy zaczęli czynnie walczyć o swoje interesy (masowe strajki i powstania) - czartyzm: był „pierwszym szerokim, naprawdę masowym, politycznie skrystalizowanym proletariackim ruchem rewolucyjnym”. Czartyści domagali się: 1) powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn 2) tajności głosowania 3) zniesienia majątkowego cenzusu wyborczego 4) równych okręgów wyborczych 5) diet dla członków parlamentu 6) rozumnej kadencji parlamentu b) ogólna charakterystyka: - przyczyną wewnętrznych sprzeczności ideologii socjalistycznej, zdaniem wielu, były wielkie systemy socjalizmu utopijnego - socjaliści utopijni w mocnych i trafnych słowach krytykowali kapitalizm (odkrywali jego wady i sprzeczności) - „naiwnie” spoglądali w przyszłość (społeczeństwo wolne od wyzysku, realizacja idei demokratyzmu, współistnienie fantazji i utopi) - zwracali się oni z płomiennymi apelami nie do ludu, lecz do wszystkich klas, do działaczy politycznych, do oświeconych monarchów, mając nadzieję, że oni staną się promotorami socjalistycznych przemian Katowice 2012 76 - - najwybitniejsi przedstawiciele socjalizmu utopijnego to: 1) Claude Henri Saint-Simon: (1760-1825), arystokrata, brał udział w wojnie amerykańskiej, zrzekł się swych rodowych tytułów pod wpływem rewolucji, był wybitnym intelektualistą, autorem m.in.: „O reorganizacji społeczności europejskiej”, „Katechizmu industrialistów”, „Nowego chrześcijaństwa”. poglądy Saint-Simona: - ostro krytykował ustrój kapitalistyczny - twierdził, że brak oświecenia ludu to główne źródło zła (popierał oświatę, naukę, technikę, gardził natomiast prawnikami i filozofami) - krytykował również osiemnastowiecznych utopistów, za głoszenie idei bezczasowego porządku naturalnego, za brak relatywizmu w poglądach reformatorskich - był zwolennikiem historyzmu („trybami napędowymi historii są materialne siły produkcji i własności oraz intelektualne siły nauki, odkrywającej prawa rządzące rzeczywistością”) - Saint-Simon sformułował „prawo trzech stadiów” (a) teologicznego (b) metafizycznego (c) pozytywnego - domagał się przebudowy istniejącego ustroju społecznego (chciał to osiągnąć przez zracjonalizowanie organizacji produkcji i stworzenie społeczeństwa industrialnego – w nim to nastąpi likwidacja przywilejów feudalnych, a praca stanie się podstawą bytu jednostkowego i społecznego, zrealizuje ideę wolności) - naczelną nauką w społeczeństwie industrialanym, wg niego, stanie się ekonomia polityczna („społeczeństwo to warsztat przemysłowy, a na sprawy polityki wpływ mieć będą jedynie przedstawiciele industrii”) - odrzucał zasadę egalitaryzmu – hamuje ona bowiem postęp społeczny - Saint-Simon był przeciwny rewolucji (opowiadał się za stopniowym reformizmem) - do jego poglądów nawiązywali przedstawiciele tzw. saintsimonizmu – Barard, Enfantin, którzy podkreślali głównie: (a) konieczność ustanowienia nowej hierarchii społecznej, wg zasady „każdemu wg jego zdolności, każdej zdolności wg jej zasług” Katowice 2012 77 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych 3) - 78 2) (b) konieczność centralistycznej organizacji pracy w warunkach społecznej własności środków produkcji (c) konieczność udzielenia każdemu równych szans rozwijania swych zdolności Charles Fourier: (1772-1837), pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej, utracił jednak swój majątek, autor dzieła pt. „Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy”. poglądy Fouriera: krytykował przede wszystkim anarchię produkcyjną przyczyną wszelkiego zła, wg niego, jest rozdrobniona własność oraz pasożytnictwo w handlu postulował wprowadzenie uspołecznionych środków produkcji kapitalizm uznawał za okres przejściowy był autorem swoistej filozofii historii (w dziejach ludzkości wyróżnił następujące okresy: pierwotny, dzikości, patriarchatu, gwarantyzmu, socjantyzmu i harmonii) wykazywał hipokryzję burżuazyjnych haseł Fourier przedstawiał koncepcję idealnego ustroju, pozbawionego wszelkiego przymusu (str. 251) w jego koncepcji państwo, z jego środkami przymusu straciłoby rację bytu postulował równouprawnienie płci Robert Owen: (1771-1858), Anglik, znany pisarz, działacz polityczny, pionier ruchu spółdzielczego, autor m.in. „Nowego poglądu na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru”. poglądy Owena: nawiązywał do francuskich materialistów XVIII wieku głosił poglądy o człowieku podobne do koncepcji Helwecjiusza i Holbacha (człowiek – wytwór środowiska) postulował zmianę warunków życia społecznego („zmiana ustroju zmieni człowieka”) głosił benthamowską koncepcję utylitaryzmu występował przeciwko burżuazyjnym ekonomistom, którzy wykazywali, że ustrój kapitalistyczny jest zgodny z naturą i rozumem Owen wykazywał wszelkie wady i słabości kapitalizmu Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych - jego ostra krytyka stosunków kapitalistycznych doprowadziła go do skonstruowania własnego programu pozytywnego (opowiadał się za ustrojem komunistycznym – ustrojem „wszelkiej szczęśliwości”) podstawowymi formami społecznymi, wg niego, miały być organizacje handlowobankowe podobnie, jak jego poprzednicy, przeciwny był rewolucji (opowiadał się za propagandą i dobrym przykładem) 50. Marksizm: (str. 255) a) źródła ideologiczne: 1) Karl Heinrich Marx – Marks: (1818-1883), urodzony w Trewirze w Nadrenii, w rodzinie żydowskiego rabinicznego pochodzenia, jego ojciec był znanym liberałem. Marks ukończył studia prawnicze oraz filozoficzno-historyczne. Miał szerokie zainteresowania, wiele pracował na rzecz swej idei (pisał książki, do gazet, wiele wykładał, itd.). W 1844 roku zetknął się z Engelsem. W drugiej połowie XIX wieku Marks poświęcił się wytężonej działalności praktyczno-rewolucyjnej. 2) Friedrich Engels: urodzony w Barmen (pn. Westfalia) w rodzinie właściciela fabryki włókienniczej. Studiował sytuację ekonomiczną i prawno-polityczną angielskiej klasy robotniczej w dobie Czartysów. Podobnie jak Marks wiele pisał i działał na rzecz urzeczywistnienia swych poglądów, miał szerokie zainteresowania - najważniejszymi źródłami ideologicznymi marksizmu były: (a) klasyczna ekonomia angielska (b) socjalizm utopijny (c) klasyczna filozofia niemiecka b) materializm dialektyczny: - materializm dialektyczny był filozoficzną podstawą marksizmu - nazwa pochodzi od metody badania zjawisk przyrody, społeczeństwa i myślenia jaką była dialektyka, czyli antymetafizyka - organicznymi częściami materializmu dialektycznego były: metoda dialektyczna i materializm filozoficzny (przenikały się one i wzajemnie uzupełniały) - marksowska dialektyka powstała z „przezwyciężenia” metody metafizycznej i krytycznego przyswajania dialektyki Hegla Katowice 2012 79 - Historia doktryn politycznych i prawnych wszystko co istnieje, wg Marksa, stanowi część wielkiej całości Marks i Engels uważali, że świat znajduje się stanie nieustannego ruchu, zmian i rozwoju (prawu temu podlega zarówno świat organiczny, a także zjawiska życia społecznego) - marksizm nawiązywał do znanego prawa, mówiącego o rozwoju jako o przechodzeniu zmian ilościowych w jakościowe, od dawnego stanu jakościowego do nowego stanu jakościowego - obaj, za sprawą dostępnej wiedzy naukowej, doszli do przekonania, że proces rozwoju w przyrodzie i społeczeństwie dokonuje się w drodze przechodzenia zmian ilościowych w zmiany zasadnicze, jakościowe, przy czym przejście to odbywa się skokami (wszelkie zmiany zjawisk przyrody i zjawisk społecznych ujmowali oni „sinusoidalnie”) - zasady marksowskiej dialektyki zostały organicznie splecione z materializmem (marksowski materializm miał być zupełnie inny od znanych wcześniej) - punktem wyjścia, dla Marksa i Engelsa, było uznanie materialności świata (materia to podstawa i źródło nieskończonej różnorodności zjawisk, jest w ciągłym ruchu i rozwoju) - kolejną istotną cechą materializmu dialektycznego było uznanie pierwotności materii i wtórności świadomości (materia jest bowiem obiektywną rzeczywistością, istniejącą poza świadomością i niezależnie od niej – świadomość nie może egzystować bez materii) - Marks i Engels twierdzili również, że świat i rządzące nim prawa są w zupełności poznawalne, aczkolwiek jeszcze nie w pełni poznane („o prawdziwości naszej wiedzy – pisali – decyduje praktyka, czyli ludzka działalność społeczno-produkcyjna, a także proces rozwoju nauk”) c) materializm historyczny: 1) sfery życia społecznego: - materializm historyczny to przeniesienie zasad materializmu i materialistycznej metody dialektycznej na badanie życia społecznego i realnych procesów społecznohistorycznych - krytyka stosunków społecznych umożliwiła wyprowadzenie wniosków teoretycznych i praktycznych o wielkiej doniosłości dla przekształcenia rzeczywistości społecznej i ustrojowej przez rewolucyjny ruch robotniczy - materializm historyczny miał jego twórcom dostarczać interpretacji wyników oraz orientacji w zawiłościach ówczesnych stosunków społecznych Katowice 2012 80 - Historia doktryn politycznych i prawnych twórcy tej doktryny uważali, że źródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych oraz instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społecznego („byt określa twoją świadomość”) - postulowano wprowadzenie uspołecznionej własności dóbr produkcyjnych (tak zmiana, zdaniem Marksa i Engelsa, prowadzi bezpośrednio do zmian w siłach wytwórczych – te zaś uzależnione są od zmian narzędzi pracy) - uważano, że konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a przestarzałymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych (stąd w nauce o społeczeństwie niezbędne jest zbadanie rządzących w nim praw ekonomicznych) - Marks i Engels wierzyli, że zmiana ustroju polityczno-ekonomicznego przyczyni się do zmian świadomości (mentalności) społeczeństwa - Marks wyróżniał trzy, wzajemnie przenikające się, sfery życia społecznego: (a) bazę (b) nadbudowę (c) formy świadomości społecznej 2) klasy i walki klasowe: - istotnym składnikiem materializmu historycznego była teoria klas i walk klasowych - Marks nie odkrył istnienia klas i walk klasowych, sprecyzował jedynie teorię klasy i wyciągnął z niej teoretyczne wnioski; Marks udowadniał: (a) że istnienie klas jest związane tylko z określonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji (b) że walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu (c) że owa dyktatura jest sama tylko przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego - uważano, że społeczeństwa klasowe powstały w wyniku rozkładu ustroju wspólnoty pierwotnej - klasowy podział społeczeństwa charakteryzuje się wzajemnym stosunkiem klas w dziedzinie produkcji dóbr materialnych (wypływa z różnego stosunku klas do środków produkcji) 81 - Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych Marks i Engels twierdzili, że walka klasowa jest prawem historycznym – wynika z narastających antagonizmów klasowych („walka klasowa jest siłą napędową rozwoju społeczeństwa”) - klasy prowadzą walkę ekonomiczną, o rolę społeczną i polityczną, a także ideologiczną – Marks i Engels mieli świadomość, że jedynie najliczniejszy proletariat może tę walkę wygrać 3) państwo i prawo: - poglądy Marksa i Engelsa na państwo i prawo były jednymi z istotniejszych części składowych materializmu historycznego - uważali oni, że państwo i prawo to zjawiska historyczne, są rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego i stanowią instrument panowania jednej klasy nad pozostałymi - o kształcie państwa i prawa decyduje niewątpliwie klasa rządząca, a więc ta, która zdobyła hegemonię nad pozostałymi – państwo to oparte jest na wyzysku klas poddanych (w takim państwie władza musi być oddzielona od mas ludowych i sprawowana przez specjalne siły, np. wojsko) - państwo to nic innego jak „machina kierownicza” dysponująca własnym aparatem przymusu - państwo działające w obronie określonego ustroju ekonomicznego, zdaniem Marksa, tworzy również prawo, tzn. określony system norm, odzwierciedlających wolę klasy rządzącej, podniesionej do rangi ustawy - marksizm stworzył swoistą teorię typów i form państw, które w XX wieku z różnym skutkiem wprowadzano w życie - Marks dowodził, że w historii występowały po sobie następujące formy państw: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne – wszystkie one odzwierciedlały wolę klasy wyzyskiwaczy - twierdził dalej, że forma państwa uwarunkowana jest od określonego ustroju ekonomicznego społeczeństwa, od jego rozwoju, świadomości, itd. - Marks i Engels przeprowadzili konstruktywną krytykę państwa burżuazyjnego (wykazywali słabości liberalizmu, parlamentarnej republiki) 82 - Katowice 2012 Historia doktryn politycznych i prawnych ich ideałem, co zrozumiałe, było państwo socjalistyczne, jednakże ściśle nie określili jak ono miałoby wyglądać – prawdopodobnie miała to być republika demokratyczna „nowego” typu (sprzeciwiali się koncepcji państwa socjalistów utopijnych) 4) rewolucja: - centralnym członem marksowskiej refleksji o państwie była ideologia rewolucji (jest to o tyle zrozumiałe, że doktryna ta wyrosła z programu obalenia kapitalizmu) - Marks i Engels udowadniali, że istnienie rewolucji jest historycznie uzasadnione, że rewolucja proletariacka jest koniecznością - stale zaostrzająca się walka klasowa przeistacza się w końcu w walkę polityczną, czyli walkę o władzę (uważali oni, że niezbędne dla realizacji ich idei jest przejęcie władzy państwowej z rąk klasy reakcyjnej w ręce klasy przodującej – realizacja tego celu jest możliwa tylko i wyłącznie na drodze przemocy) - pod wrażeniem Wiosny Ludów, Marks i Engels, wysunęli koncepcję rewolucji nieustającej (permanentnej) – czyli walki, aż do zwycięstwa proletariatu i chłopstwa (połączenie sił proletariatu i chłopstwa) 5) rola mas ludowych i jednostki w historii: - poprzednio w doktrynach odrodzenia, oświecenia i innych dominowało przekonanie o idealistycznie pojmowanej roli jednostki i mas w dziejach, pogląd ten zmienił marksizm - Marks i Engels „odkryli”, że siłą określającą rozwój społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych – historia społeczeństw, twierdzili, musiała być historią wytwórców dóbr materialnych, historią mas ludowych, ludu - to właśnie w ludzie widzieli dźwignię dziejów ludzkości (dzięki niemu rozwijała się technika, walka polityczna, itd.) - równocześnie Marks i Engels nie negowali, nie pomniejszali roli jednostki i jej wpływu na bieg wydarzeń – gloryfikowali rolę jednostki wybitnej, kierującej masami (przywódców, polityków, ideologów) i rozumiejącej potrzeby proletariatu 6) świadomość społeczna: - marksizm uznawał społeczną świadomość za wytwór społecznego bytu, za produkt materialnego życia społeczeństwa („jaki jest byt społeczny ludzi, taka jest też ich świadomość społeczna”, a więc idee i teorie polityczne, poglądy prawne, moralne, religijne, artystyczne i filozoficzne) Katowice 2012 83 - Historia doktryn politycznych i prawnych Marks i Engels nie negowali aktywnej roli idei w życiu narodów, była ona „materialną potęgą”, która może „porywać masy” (pochwała potęgi propagandy) d) kierunki rozwoju. Sukcesy i porażki: - pomimo wielu mankamentów (ideologicznych, prawnych, ekonomicznych, itd.) marksizm budził najwyższe zainteresowanie teoretyków i praktyków – miał grono licznych wielbicieli, np. m.in.: K. Kautsky, R. Luxemburg, J. Plechanow, E. Bernstein, W. Lenin, W. Liebknecht, itd., a także zażartych krytyków, np.: W. Sombart, W. Masaryk, R. Stammler, A. Struve, itd. - marksizm był podziwiany przez socjologów, filozofów, historyków i ekonomistów - zyskał ogromny wpływ na partie robotnicze, eliminując z nich idee drobnomieszczańskie i utopijne - ponosił również porażki: nie potrafił opanować II Międzynarodówki, wyjść zwycięsko z konfliktu z rewizjonizmem i reformizem, nie potrafił powstrzymać narastającego nacjonalizmu, definitywnie został „okaleczony” przez leninizm odegrał również, mimo chwiejności, dość istotną rolę w polskim ruchu robotniczym (L. Waryński) – walczącym o wprowadzenie socjalizmu na ziemiach polskich 51.Anarchizm: (str. 294) a) źródła. Ogólna charakterystyka: - anarchizm rozwijał się odmiennym nurtem niż pozostałe idee robotnicze, choć w wielu kwestiach nawiązywał do podstaw ideowych socjalizmu (anarchizm to doktryna skrajna) - wyrażał on protest przeciwko zaistniałej rzeczywistości (złu, rozczarowaniom jakie przynosił kapitalizm, itd.) - formułował program „polepszenia świata” (anarchiści głosili, że źródłem wyzysku społecznego nie jest klasowy podział społeczeństwa, ale istnienie państwa, przeto postulowali, aby znieść państwo i utworzyć ustrój bezpaństwowy, wolny od przymusu, oparty na związkach producentów i konsumentów) - podstawowymi składnikami doktryny anarchizmu były: 1) zasada bezwzględnej wolności jednostki i wynikający z niej indywidualizm 2) wiara w dobroć natury ludzkiej 3) woluntaryzm – tendencja do traktowania woli ludzkiej jako motoru wszelkich poczynań człowieka Katowice 2012 84 - Historia doktryn politycznych i prawnych 4) idealistyczne pojmowanie historii anarchiści potępiali ideę dyktatury proletariatu i dążenia robotników do przejęcia władzy nawiązywali do anarchizujących doktryn minionych wieków, np. do starożytnych cyników, do ideologii niektórych sekt religijnych - anarchizm żerował na desperacji ludzi i na nihilizmie lumpenproletariatu - w doktrynie tej wyróżnić możemy trzy główne nurty: 1) anarchoindywidualizm 2) anarchokolektywizm 3) anarchokomunizm b) Pierre Joseph Proudhon: (1809-1865), główny przedstawiciel anarchoindywidualizmu, autor wielu prac, m.in.: „Co to jest własność?”, „System sprzeczności ekonomicznych albo filozofia nędzy”. poglądy Proudhona: - współczesna mu rzeczywistość pozbawiona była, wg niego, zasad sprawiedliwości i wolności - istniejący system wielkokapitalistyczny pragnął zastąpić systemem mutualistycznym, przewidującym świadczenie wzajemnych usług na podstawie wolnej umowy autonomicznych jednostek - był za stopniowym reformizmem – wycofanie pieniądza i zastąpienie go bonami, za które nabywano by określony towar, zreorganizowanie sfery obiegu i podziału dóbr - potępiał rozwój techniczny i cywilizacyjny c) Michaił A. Bakunin: (1814-1876), rosyjski przedstawiciel anarchokolektywizmu, czytywał wszystkich znanych mu socjalistów, autor dzieł m.in.: „Bóg i państwo”, „Niemieckie cesarstwo bata i rewolucja społeczna”. poglądy Bakunina: - postulował (prawie jak wszyscy socjaliści) wprowadzenie uspołecznionych środków produkcji - naiwnie wierzył w naturalny instynkt społeczny ludzi - był za zniesieniem państwa (państwo identyfikował z aparatem przemocy, a to dyskwalifikowało je jako organizację służącą idei socjalistycznej) - odrzucał ideę stopniowania przemian, opowiadał się za rewolucją Katowice 2012 85 - Historia doktryn politycznych i prawnych d) Piotr Kropotkin: (1842-1921), przedstawiciel anarchokomunizmu, rosyjski myśliciel i działacz polityczny. poglądy Kropotkina: - głosił połączenie zasady bezwzględnej wolności jednostki z ideą komunizmu gospodarczego (przez gospodarczy komunizm rozumiano wspólną własność środków produkcji, jak i dóbr konsumpcyjnych) - społeczeństwo wyobrażał sobie jako związek wolnych, samorzutnie zrodzonych stowarzyszeń produkcyjnych - podstawowymi zasadami współżycia społecznego w komunizmie miały być kolektywna praca oraz wzajemna pomoc - opowiadał się za rewolucją, ale dobrze przygotowaną przez propagandę i agitację wśród mas e) epigoni: - anarchizm miał wielu zwolenników i to w całej Europie, którzy posuwali się nawet do aktów otwartego terroru, aby wymóc na władzach realizację ich postulatów - anarchizm jako doktryna odegrał niemałą rolę w ruchu robotniczym 52. Rewizjonizm Powstanie nowoczesnego państwa wiązał Karol Kautsky z pojawieniem się absolutystycznej formy rządów w feudalizmie. Oderwano wówczas sprawowanie funkcji administracyjnych i sądowych od feudalnego posiadania ziemi. Ponieważ odziedziczony po absolutyzmie aparat urzędniczy jest konserwatywny, potrafi hamować samorządność społeczeństwa. Biurokracja rozrasta się, bowiem przed państwem pojawia się coraz Katowice 2012 86 Karol Kautski (1854-1938, Niemcy): Był on niemieckim działaczem ruchu robotniczego, znanym pisarzem i publicystą, uważany za jednego z ideowych przywódców niemieckiej socjaldemokracji oraz II Międzynarodówki. Jego najważniejszymi dziełami są m.in. Materialistyczne pojmowanie dziejów, Nazajutrz po rewolucji socjalnej, Rewolucja socjalna, Od demokracji do niewolnictwa państwowego. Historia doktryn politycznych i prawnych więcej zadań. Szczególne znaczenie przyznaje Kautsky parlamentowi. Jest to jedyny skuteczny środek pozwalający ludowi na kontrolowanie władzy. Kautsky w swej koncepcji rewolucji przeczy marksistowskiej tezie o konieczności rozbicia dotychczasowej maszyny państwowej. Uważał on, że w okresie przejściowym, po zdobyciu władzy przez proletariat, państwo stanie się republiką demokratyczną. Był przeciwnikiem koncepcji republiki rad. W polemice z Leninem kwestionował przede wszystkim jego koncepcję rad jako organów państwa. Także ostro sprzeciwiał się idei wstępnego zburzenia całego zastanego aparatu państwowego. Według Kautskiego proletariat powinien ograniczyć się do usunięcia pozostałości monarchii i zniesienia przywilejów biurokracji oraz wojska. Kautsky odrzucał wszelki dogmatyzm i na kwestię organizacji władz patrzył w klasyczny marksistowski sposób, wiążąc ją z całokształtem warunków ekonomiczno-społecznych, w których ma zaistnieć. Kautsky był zwolennikiem gospodarki planowej. Sądził, że ma ona niewątpliwą wyższość nad rynkową. Gospodarka socjalistyczna jest możliwa tylko przy Katowice 2012 87 Przykładał on szczególną wagę do wzrostu świadomości klasy robotniczej i poziomu jej kultury politycznej, w tym głównie upatrując prawidłowość funkcjonowania państwa proletariackiego okresu przejściowego. Nie rozwiązania strukturalne, lecz gwarancje kulturowe mają zapewnić realność funkcjonowania republiki parlamentarnej. Kautsky krytykował więc leninowski katalog gwarancji władzy proletariatu w postaci sprawowania służby publicznej za zwykłą płacę robotniczą, odwoływalność posłów, połączenie władzy ustawodawczej i wykonawczej w jednym organie (prowadzi to do utraty przez lud kontroli nad nimi). Kautsky uważał, że rewolucja lutowa w Rosji faktycznie przyniosła klasie robotniczej pełną demokrację. Natomiast rewolucja październikowa unicestwiła wolność ludzi, ich prawo do zrzeszania się. Historia doktryn politycznych i prawnych uspołecznieniu środków produkcji. Jednak uspołecznienie nie może oznaczać upaństwowienia. Prowadzona gospodarka planowa ma być celem, do którego stopniowo się dochodzi. Uspołecznienie powinno być naturalnie rozłożonym w czasie procesem, bowiem nie wszystkie gałęzie produkcji i nie wszystkie zakłady pracy są jednakowo dojrzałe do tego. 54. Pozytywizm i pozytywizm prawniczy: (str. 269) a) u źródeł pozytywizmu: - pozytywizm odegrał istotną rolę w drugiej połowie XIX wieku (filozofia pozytywizmu nawiązywała do poglądów: d’Alemberta i Hume’a, a następnie do teorii Comte’a i Milla, „twórczo użyźniana” była przez nowe odkrycia w naukach przyrodniczych i ścisłych) - główne cechy i metodologiczne dyrektywy pozytywistycznej myśli: 1) postulat oczyszczenia wiedzy „pozytywnej” z wszelkich metafizyk 2) wartościowanie poznania ludzkiego zgodnie z zasadami empiryzmu 3) negacja wartości poznawczej wypowiedzi oceniających 4) program jedności metodologicznego modelu nauki i rezerwowanie miana poznania naukowego tylko dla tego typu poznania, które można osiągnąć za pomocą metod wypracowanych przez nowożytne przyrodoznawstwo 5) preferowanie eksperymentalnych i indukcyjnych metod w nauce 6) odrzucenie twierdzeń nie dających się zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej 7) ograniczenie zainteresowań do sfery empirycznie danych faktów naukowych - pozytywizm ograniczał rolę filozofii do syntetyzowania i systematyzowania wyników nauk szczegółowych; rozciągnięcie tej nauki na zagadnienia społeczne zawdzięcza się Herbertowi Spencerowi b) pozytywizm prawniczy: - na narodziny pozytywizmu prawniczego wpływ miało kilka czynników: Katowice 2012 88 Socjalizm stopniowo wyłania się z kapitalizmu. Tworzyć go należy w oparciu o doświadczenia organizacji gospodarczych, które już pojawiły się w epoce kapitalizmu. Związki zawodowe, spółdzielnie i inne organizacje gospodarcze mają być tu wzorem. 1) klimat ideowy 2) zmiany społeczne i polityczno-ustrojowe 3) rozwój nauki i techniki 4) ugruntowanie się ustroju kapitalistycznego burżuazja znana początkowo jako warstwa postępowa i liberalna, zaczynała przeistaczać się w klasę konserwatywną, broniącą korzystnego dla niej status quo liberalizm ze swoimi pierwotnymi, „naiwnymi” założeniami zaczynał wzbudzać coraz szerszy opór, toteż ideolodzy tej doktryny niejako zmuszeni zostali do weryfikacji podstawowych założeń i poglądów na temat państwa i prawa założenia pozytywizmu prawniczego: - pozytywizm prawniczy pod koniec XIX wieku i w początkach XX był dominującym kierunkiem w prawoznawstwie - wzrastał w ogólnym klimacie ideowym pozytywizmu - pozytywizm odrzucał teorie prawa natury, jako zbyt niebezpieczne dla kapitalizmu - negował szkołę historyczną w prawoznawstwie (przeciwstawianie się historyzmowi nosiło charakter polityczny – ówczesną teraźniejszość pojmowano jako zasadną i nader stabilną, nie podlegającą dyskusji) - za główne jego cechy należy przyjąć: 1) dogmatyzm: przejawiał się on w programowej apolityczności oraz w głoszeniu metafizycznego ahistoryzmu 2) formalizm: natomiast ciążył na idealistycznym traktowaniu pojęć prawnych i całego systemu prawa - wspólnym elementem koncepcji pozytywistycznych było to, że uważały one za prawo tylko ten zespół norm, które w tej lub innej formie stanowiła suwerenna władza państwowa - twierdzono, że głównym zadaniem prawoznawstwa jest opracowywanie podstawowych pojęć prawnych oraz analiza i systematyka prawa obowiązującego (tzw. prawa pozytywnego) - podstawową metodą „badawczą” w prawoznawstwie była metoda formalnodogmatyczna (logiczno-językowa) - pozytywizm prawniczy rozwijał się w dwóch nurtach: Katowice 2012 89 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych 55, 47, 56. Darwinizm społeczny, rasizm i nacjonalizm: (str. 273) a) rozwój socjologii: Druga połowa XIX wieku to okres wzmożonego rozwoju socjologii, nauki zajmującej się w sposób usystematyzowany badaniem struktur życia społecznego oraz ich ruchu. Proces rozwoju inspirowany był przez różne kierunki i nurty intelektualne, m.in.: - pozytywistyczny program Comte’a - statystykę społeczną Quételeta - socjografię uprawianą przez reformatorską krytykę społecznych warunków rewolucji przemysłowej - etnografię i etnologię - tzw. darwinizm społeczny - organicyzm i ewolucjonizm - idee rasowo-antropologiczne - materializm historyczny Socjologia wspierała i nadal wspiera wyobrażenia o państwie i prawie. 1) August Comte: (1798-1857), francuski pisarz, jeden z „ojców” socjologii. poglądy Comte’a: - twierdził, że społeczeństwa mu współczesne przechodziły kryzys - ustrój społeczny zależny jest od stanu obyczajów, one zaś zależne są od poglądów - postulował wprowadzenie idei, która wyrażała by aktualnego ducha epoki – temu celowi miałaby służyć pozytywna filozofia - rozwinął własną, pozytywistyczną teorię nauki (jedyną rzeczą dostępną poznaniu, twierdził, są fakty, a zatem nauki powinny zajmować się zjawiskami bezpośrednio dostępnymi dla obserwacji) - Comte rezygnował z badania prawd absolutnych Katowice 2012 90 1) anglosaskim: należał do wcześniejszych (wiązało się to z szybszym rozwojem kapitalizmu w tych państwach) – wyrażał się on głównie w systemie common law 2) kontynentalnym: najbujniej w tej wersji rozwijał się w Niemczech, gdzie do sprawnego funkcjonowania państwa przywiązywano wyjątkowe znaczenie Historia doktryn politycznych i prawnych socjologię postrzegał jako naukową metodę badania zjawisk społecznych (metoda historyczna) - społeczeństwo traktował jako całość – struktura społeczna ma pewne cechy niezmienne, dzięki którym chroni się przed anarchią i rozkładem - uważał się za konserwatystę – był przeciwny rewolucji - wyróżniał dwie klasy – kapitalistów i proletariuszy (ci pierwsi za sprawą moralnych obowiązków i altruizmu mieli „wspomagać” tych drugich) b) Herbert Spencer: (1820-1903), angielski filozof i socjolog. poglądy Spencera: - „wzbogacił” socjologię o determinizm (wyrażał się on w traktowaniu społeczeństwa jako części przyrody i interpretowaniu jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego) - był liberałem - społeczeństwo pojmował jako żywy organizm, podlegający ewolucji (współczesne sobie społeczeństwo określał jako industrialne, w którym istotnymi cechami są: wolność osobista jednostki oraz inne prawa nie naruszające dóbr innych osób) - Spencer wyliczał czego państwo nie powinno robić: 1) nie powinno interweniować w ekonomikę 2) nie powinno zakładać kościoła państwowego 3) nie powinno pomagać biednym, gdyż narusza to prawo doboru naturalnego 4) nie powinno kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza c) Ludwik Gumplowicz: (1838-1909), wybitny socjolog i prawnik, autor wielu prac, pisanych po niemiecku i po polsku. poglądy Gumplowicza: - u podstaw jego socjologii tkwiła darwinowska teoria walki o byt – tzn. darwinizm społeczny (Gumplowicz nie był jednak eklektykiem, twierdził, że walka o byt nie jest uwarunkowana od cech biologicznych jednostek, ale od organizacji walczących grup, uważał również, że w społeczeństwie nie działa autonomiczne prawo doboru naturalnego) - utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras (inaczej niż teoretycy kierunku rasowo-antropologicznego pojmował pojęcie „rasy” – uważał, że jest to historyczna zbiorowość etniczna) Katowice 2012 91 - Historia doktryn politycznych i prawnych Gumplowicz twierdził, że dawne walki toczone przez hordy i gromady ludzkie przekształciły się w walki klas społecznych, tak rozważając doszedł do teorii powstania państwa, jako teorii podboju d) Émil Durkheim: (1858-1917), francuski socjolog i filozof, uchodził za jednego z twórców tzw. francuskiej szkoły socjologicznej. poglądy Durkheima: - nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji filozoficznej Comte’a (dzięki temu sformułował szereg dyrektyw naukowego obiektywizmu i empiryzmu w badaniach zjawisk społecznych) - uważał, że zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, jak czynią to nauki przyrodnicze - był twórcą koncepcji świadomości zbiorowej, społeczeństwo traktował jako coś więcej, niż zbiór oddziałujących wzajemnie na siebie jednostek - twierdził, że społeczeństwo to byt samodzielny, wyposażony w cechy, których jednostki wchodzące w jego skład nie posiadają - wysuwał tezę solidarności społecznej – jej wyrazem jest jednolitość myśli i działań członków społeczeństwa, a także podział pracy, rodzący konieczność współpracy - organizacja państwowa, jego zdaniem, winna okazywać większą aktywność w życiu jej obywateli - religię pojmował jako wytwór świadomości społecznej (miał świadomość narastającego kryzysu światopoglądowego i moralnego mieszczaństwa, dlatego propagował zasady moralności świeckiej, zwalczał klerykalizm) - krytykował liberalizm, indywidualizm, socjalizm - prawo jego zdaniem ucieleśniało solidaryzm społeczny (solidarność mechaniczną urzeczywistniało prawo karne, a solidarność organiczną prawa wywodzące się z prawa cywilnego) e) Vilfred Pareto: (1848-1923), włoski socjolog i ekonomista, autor m.in. „Traktatu o socjologii ogólnej”. poglądy Pareto: - punktem wyjścia a zarazem głównym elementem jego socjologii była teoria nielogicznego działania (główny nacisk położył na irracjonalny charakter ludzkiego postępowania – człowiek działa pod wpływem określonych popędów, emocji, namiętności) Katowice 2012 92 - Historia doktryn politycznych i prawnych takie irracjonalne zachowanie ludzi nazywał „derywacjami”, a popędy determinujące ludzkie zachowanie – „rezyduami” - rola ideologii, jego zdaniem, ogranicza się do „logicznego” uzasadniania „nielogicznych” poczynań człowieka - Pareto jest twórcą teorii elit (społeczeństwo składa się z elit i nieelit), twierdził, że walka jaka toczy się między nimi jest siłą napędową społecznego rozwoju i tkwi u podłoża wszystkich wydarzeń historycznych - elity rządzące utrzymują pozostałe klasy w karbach przy pomocy terroru - uważał on, że elity zmieniają się, gdyż „stara” elita, zamykająca się coraz bardziej na nowych członków, przyczynia się do powstania nowej ideologii, która z kolei tworzy „nową” elitę, dążącą do przejęcia władzy – cykliczność procesów historycznych („historia rozpoczyna się od nowa”) - Pareto dokonał zjadliwej krytyki wszystkich dotychczasowych teorii rozwoju społecznego, sam opowiadał się za silną („męską”), zdecydowaną na wszystko „nową” arystokracją f) kierunek rasowo-antropologiczny: - nazwa pochodzi od teorii, które tłumaczą społeczne zachowania się jednostek i zbiorowości ludzkich - rasizm, znany już wcześniej w historii, dopiero od XIX wieku został podniesiony do rangi doktryny politycznej i społecznej - główne tezy rasizmu przedstawiają się następująco: 1) istnieją rasy wyższe (silne, mądre, władcze) i rasy niższe (psychicznie niedorozwinięte i zdegenerowane) 2) różnice między rasami wynikają z odmiennej budowy genetycznej i fizycznych cech 3) krzyżowanie ras jest szkodliwe (należy utrzymywać czystość krwi) - społeczna popularność rasizmu wynikała z: etnocentryzmu, nacjonalizmu, szowinizmu i postępów polityki imperialnej g) Artur Gobineau: (1816-1882), francuski arystokrata, pisarz, przedstawiciel teorii społeczeństwa opartego na rasizmie, autor traktatu pt.: „Szkice o nierówności ras ludzkich”. poglądy Gobineau: - szukał podstaw, naukowych uzasadnień rasizmu Katowice 2012 93 - Historia doktryn politycznych i prawnych doszedł do wniosku, że o upadku ustroju, instytucji, zasad moralnych nie decydują inne czynniki (ekonomiczne, polityczne) jak rasistowskie (tylko przy rasistowskim założeniu, wg niego, można tłumaczyć bieg ludzkich dziejów) - rozwój, a zarazem rola i pozycja społeczeństwa uzależniona jest od czystości rasy i wrodzonych zdolności - podstawowe cechy „białej rasy aryjskiej”: mała zmysłowość, wysoka inteligencja, energia, talent organizacyjny, odwaga, zmysł ładu i harmonii, poczucie honoru, bezinteresowność (rasa biała to „rasa panów” – przywódców) - pozostałe rasy (żółta i czarna) są w różnym stopniu „upośledzone” - Gobineau jako pierwszy skonstatował, że historia jest historią mieszania się ras (to usprawiedliwia toczone w przeszłości konflikty i wędrówki ludów) - twierdził, że mieszanie się Germanów z innymi rasami odbiło się niekorzystnie na ich czystości krwi (przestali być arystokratami) - przedstawił rasistowski obraz społeczeństwa: 1) arystokracja – to rasa „aryjsko czysta” 2) burżuazja – to zmieszanie „arystokracji” z niższymi rasami tubylczymi 3) lud – to niższe rasy tubylcze - niekorzystne, jego zdaniem, „skutki” mieszania się ras to: 1) szerzenie się demokracji („jej promotorami są Żydzi”) 2) zastój kulturalny 3) brak silnych, arystokratycznych rządów - propagatorami i kontynuatorami teorii Gobineau byli m.in.: 1) Georges Vacher de Lapouge: doszedł do jeszcze bardziej desperackich prognoz rozwoju ras (rasy europejskie podzielił na: aryjską, alpejską i śródziemnomorską) 2) Stewart Chamberlain: jeden z „głównych proroków” Trzeciej Rzeszy, zyskał, pomimo angielskiego pochodzenia, ogromny rozgłos w Niemczech; bardziej niż Gobineau kładł większy nacisk na rolę ludzkiej psychiki (rasa to nic innego jak „upostaciowione człowieczeństwo”), za wszelkie zło świata odpowiadają: rasa żydowska i „sługusy” kościoła h) Friedrich Nietzsche: (1844-1900), kontrowersyjny filozof niemiecki, autor książki pt. „Wyjść poza dobro i zło”. poglądy Nietzschego: Katowice 2012 94 - Historia doktryn politycznych i prawnych - - - pozostawał pod urokiem nauk Darwina i Spencera podstawową przesłanką jego filozofii było to, że samo życie jest celem ludzkiej egzystencji (ludzką działalność determinują życiowe potrzeby) wysuwał koncepcje pluralizmu moralnego (przeciwstawiał moralność niewolników – moralności panów) – ostro krytykował współczesną sobie moralność (chciał przewartościować znane mu zasady i pojęcia moralne) przyczyn dekadencji dziewiętnastowiecznej kultury doszukiwał się w zaniku „woli mocy”, w filisterstwie mieszczaństwa, w jego konformizmie i oportunizmie, w ograniczeniu instynktu i natury, wreszcie w szerzeniu się demokracji Nietzsche propagował ideał „nadczłowieka” – władcy wybitnego, charyzmatycznego, doskonałego „biologicznie”, dążącego do władzy i panowania jego poglądy wywarły wpływ na różne nurty myślowe, m.in.: na poglądy anarchistów i faszystów 65. Katolicka doktryna społeczna: (str. 281) a) w obronie legitymizmu: Nowożytna myśl chrześcijańska powstawała w wielu nurtach, często sprzecznych z oficjalnym stanowiskiem Kościoła. Katolicy często współpracowali z liberałami, jak i demokratami. W wielu państwach, m.in. we Francji, tworzono zręby ruchu zwanego socjalizmem chrześcijańskim (wzywano do obrony uciśnionego ludu i postępowania zgodnego z ewangelią). Oficjalna doktryna katolicka przejawiała więcej konserwatyzmu – Kościół z trudem przystosowywał się do zmian rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i ustrojowej. Przez długi czas sprzeciwiał się kapitalizmowi i nie aprobował ustroju liberalno-burżuazyjnego. Papież Grzegorz XVI w roku 1832 ogłosił się obrońcą zasad legitymizmu i potępił rewolucjonizm (popierał absolutyzm monarszy). Niewiele zmieniła się sytuacja w drugiej połowie XIX wieku. W papieskich encyklikach odrzucano zasady wolności sumienia i prasy oraz zasady rozdziału kościoła od państwa, głoszono obronę tradycyjnych, scholastycznych i irracjonalnych haseł, sprzecznych z aktualnym poziomem wiedzy naukowej. Sytuacja uległa zmianie dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XIX stulecia. Kościół nie mogąc sprostać potrzebom rzeczywistości przystąpił do przewartościowania swych poglądów. Katowice 2012 95 - Papiestwo dokonało więc zwrotu w kierunku zaaprobowania prokapitalistycznych przemian. Najdobitniej nowe poglądy kościoła zostały uwidocznione podczas pontyfikatu Leona XIII. b) Leon XIII: (1878-1903), papież, zrozumiał potrzebę uwspółcześnienia polityki kościoła, autor wielu encyklik, m.in.: „Immortale Dei”, Diuturnum Illud” i najważniejszej „Rerum Novarum”. poglądy Leona XIII: - przeprowadził szereg zmian w Kościele katolickim (głównie zmiany administracyjne i społeczne) - Leon XIII stanął po stronie ustroju kapitalistycznego (widział większe zagrożenie w ruchach robotniczych) - na nowo uzasadniał boskie pochodzenie nierówności społecznych i boskie źródła władzy państwowej - krytykował socjalizm - propagował ideę katolickiego ruchu chrześcijańsko-demokratycznego - dokonał neotomistycznej wykładni filozofii (uwspółcześniona „wersja” filozofii św. Tomasza z Akwinu, neotomiści uzasadniali naturalny charakter własności prywatnej, propagowali solidaryzm, program rozwiązania problemów społecznych i polityczną zasadę legitymizmu) - Leon XIII własność pojmował jako prawo fundamentalne, święte i nienaruszalne – uznał je za prawo natury - takie pojmowanie własności uzasadniało wszelkie konsekwencje z niego płynące – nierówność społeczna, hierarchiczność - aprobował społeczny podział klasowy („ludzie są z natury różni, mają różne zdolności i cechy, a to z kolei warunkuje taką a nie inną przynależność klasową”) - głosił również tradycyjne hasła św. Tomasza, m.in. marność życia ziemskiego (uważał, że ludzkie działania, zachowania powinny mieć jeden, oczywisty cel – zbawienie duszy) - był przeciwny jakimkolwiek radykalizmom (radykalna zmiana stosunków społecznych jest niezgodna z wolą bożą i naturą) - głosił, co zrozumiałe, prymat religii katolickiej nad pozostałymi innymi – to dzięki niej zmieniono by świat na lepszy (religijna jedność ludzi miałaby zapobiec walkom klasowym) Katowice 2012 96 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych - - Leon XIII rozumiał niekorzystną sytuacją proletariatu, dlatego postulował do kapitalistów o zmorzoną, altruistyczną działalność na rzecz ludu, a do robotników o większą przedsiębiorczość i zaangażowanie się w życie ekonomiczne zmienił również kościelne podejście do kwestii państwa (powinno być ono silne, prężne, działać dla dobra ludzi i kościoła) – jego ideałem była chrześcijańska republika demokratyczna cele państwa: ~ strzeżenie elementarnych zasad porządku społeczno-gospodarczego ~ obrona własności prywatnej ~ ma ingerować w sferę gospodarczą w celu ochrony w/w prawa ~ obrona bezpieczeństwa ~ filantropia Rewizjonizm: (str. 290) a) przesłanki historyczne: - gwałtowny rozwój gospodarczy, urzeczywistniony dzięki polityce kolonialnej, stał się przyczyną wzrostu dobrobytu europejskiej burżuazji, która coraz chętniej szła na ekonomiczne i socjalne ustępstwa wobec proletariatu – kapitalizm „pokazał ludzką twarz” wobec robotników państw imperialnych - rewizjonizm bazował na poczuciu „pokojowego rozwoju kapitalizmu” i możliwości bezkonfliktowej współpracy proletariatu z kapitalistami - u jego podstaw tkwiły również inne zespoły zjawisk: rozwój tzw. arystokracji robotniczej oraz napływ do poszczególnych partii socjaldemokratycznych elementów drobnomieszczańskich i inteligenckich - bazę społeczną rewizjonizmu tworzyli m.in.: drobni kupcy, rzemieślnicy, inteligencja - cechami charakterystycznymi rewizjonizmu były: oportunizm i polityczna chwiejność b) Eduard Bernstein: (1850-1932), przywódca prawego skrzydła niemieckiej socjaldemokracji, główny teoretyk rewizjonizmu, autor książki pt. „Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji”. poglądy Bernsteina: - zwolennik marksizmu, jednakże po śmierci Engelsa postulował potrzebę rewizji poglądów Marksa Katowice 2012 97 - Historia doktryn politycznych i prawnych - - - - przeciwstawiał się dyktaturze proletariatu, partiom polecał głównie zajmowanie działalnością reformatorską punktem wyjścia dla doktryny Bernsteina była krytyka („rewizja”) zasadniczych założeń teorii marksowskiej (sprzeciwiał się rewolucjonizmowi, uważał, że Marks pomylił się w swych założeniach dotyczących wprowadzenia socjalizmu) Bernstein, obserwując poprawiającą się sytuację socjalno-ekonomiczną i polityczną proletariatu, doszedł do wniosku, że mogą zaistnieć warunki, kiedy wzrost płacy roboczej doprowadzi do wydatnego ograniczenia, a nawet do całkowitej likwidacji kapitalistycznego wyzysku jeszcze w ramach ustroju kapitalistycznego twierdził, że wzrost standardu życia i demokratyzacja burżuazyjnego systemu politycznego, doprowadzą do załagodzenia walk klasowych przedstawiał własną wizję państwa socjalistycznego, pozbawionego systemu produkcji towarowej i stosunków pieniężnych – wymiana dóbr materialnych, wg niego, miałaby przebiegać za pomocą bezpłatnego użytkowania (propagował uspołecznioną formę własności) uważał, że „kapitalizm wrośnie w socjalizm bez rewolucyjnych wstrząsów” Bernstein twierdził, że działalność partii socjalistycznych winna się skupić na działalności wyborczej, umożliwiającej zdobycie mandatów w parlamencie odrzucał marksowską dialektykę, starał się „pogodzić” marksizm z neokantyzmem, co w istocie odzierało marksizm z jego rewolucjonizmu 53. Syndykalizm: (str. 297) a) syndykalizm, nazywany również anarchosyndykalizmem, był kierunkiem który rozwinął się w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku. Zrodził się w łonie francuskiego ruchu robotniczego. Syndykaliści nawiązywali do wielu nurtów socjalizmu. poglądy syndykalistów: - uważali, że wszelkie środki produkcji, dobra materialne przejdą w ręce związków zawodowych – syndykatów - odrzucali polityczne ciągoty proletariatu, zmierzające do przejęcia władzy i dyktatury - krytykowali parlamentarne formy walki - opowiadali się za „bezpośrednią” rewolucją Katowice 2012 98 - Historia doktryn politycznych i prawnych - byli bardziej radykalni niż marksiści b) Georges Sorel: (1847-1922), francuski filozof i socjolog, główny ideolog syndykalizmu, autor pracy pt. „Rozważania o przemocy”, uważał się za ucznia Marksa. poglądy Sorela: - potwierdzał klasowy (właściwie dwuklasowy) podział społeczeństwa, w którym dochodzi do nieustannych konfliktów - krytykował zasady moralne burżuazji (jej cechami są tchórzostwo i skłonności do ustępstw) - opowiadał się za rozwiązaniami rewolucyjnymi - wykluczał jakąkolwiek współpracę burżuazji z proletariatem - jego doktryna była programowo antyintelektualna - postulował stworzenie nowej – proletariackiej moralności i kultury - podstawową komórką spajającą więzi robotników, wg Sorela, powinien być syndykat robotniczy - pragnął zniesienia organizacji państwowej – w tej materii ostro krytykował pozostałe nurty socjalistyczne (Sorel nie widział bowiem żadnej różnicy między państwem kapitalistycznym a socjalistycznym) - był antyegalitarystą – uważał, że jedynie sprawna, aktywna i silna mniejszość może narzucić swe rozwiązania pasywnej większości 58. Ideologia faszyzmu: (str. 328) a) wieloznaczność terminu „faszyzm”: - termin ten wszedł do języka politycznego Europy i świata jako nazwa oznaczająca ruch polityczny, założony w 1919 r. przez Benito Mussoliniego (1883-1945), włoskiego dziennikarza, byłego socjalistę - Mussolini po zakończeniu I wojny światowej założył Fasci di Combattimento (Związki kombatanckie, słowo „fascio” znaczy związek, wiązka, dlatego też symbolem stał się pęk rózg liktorskich) Katowice 2012 99 VI. WIEK XX Historia doktryn politycznych i prawnych po przejęciu władzy przez działaczy związku terminu „faszyzm” używano dla określenia programu i ideologii tego ruchu, a także dla oznaczenia ustroju politycznego Włoch - przymiotnik „faszystowski” służył do oznaczania podobnych do włoskiego ruchów politycznych m.in. niemieckiego nazizmu b) ruchy faszystowskie: Po I wojnie światowej zaczęły pojawiać nowe partie – organizacje polityczne, mające na celu reprezentację interesów ogółu (narodu, państwa, itd.). cechy charakterystyczne partii faszystowskich: - zmierzały one do tego by stać się partiami masowymi, powszechnymi - ich organizacja była ściśle hierarchiczna i oparta na ścisłej dyscyplinie partyjnej (uniformizm) - posiadały często oddziały zbrojne (tzw. bojówki) - najważniejszą ich cechą był fakt, iż całe swoje istnienie opierały na autorytecie i uznaniu charyzmatycznej pozycji swego przywódcy - skład społeczny tych ruchów (partii, organizacji, itd.) nie pozwala ich jednoznacznie zaklasyfikować (nie były to partie klasowe, w ich skład wchodzili reprezentanci wszystkich grup społecznych) – wszystkich członków łączyło rozczarowanie rezultatami zakończonej wojny i postanowieniami traktatu wersalskiego - istotnym elementem tych ruchów był fakt, że ogromną liczbę członków stanowili żołnierze, którzy po demobilizacji nie mogli znaleźć dla siebie pracy ani uzyskać odpowiedniej dla ich ambicji pozycji społecznej - partie faszystowskie miały stanowić alternatywę dla partii komunistycznych - przykłady partii: NSDAP, Węgierski Ruch Narodowosocjalistyczny, rumuński Legion Michała Archanioła, belgijska REX, polski ruch Obóz Narodowo-Radykalny c) ideologia faszyzmu – ogólna charakterystyka i źródła: Faszyści mieli świadomość ogromnej wagi swej ideologii, programu politycznego, stylu życia, itd. Podobnie wypowiadali się na tematy dotyczące gospodarki, kanonów estetycznych, niechętnie natomiast zajmowali się kwestiami teoretycznymi, woleli realizować tzw. „filozofię czynu”. Faszyści gardzili pojęciem prawdy w sensie zgodności z obiektywną rzeczywistością, prawdą dla nich było przede wszystkim to, co się czuje, w co się wierzy (powrót do pewnych koncepcji romantyzmu). Jak wiadomo w organizacjach faszystowskich Katowice 2012 100 - ogromną rolę odgrywali przywódcy, to właśnie do nich należało tworzenie ideologii, hierarchii wartości i celów, które partia powinna osiągnąć. źródła faszystowskich ideologii: - faszyści odwoływali się m.in. do dziewiętnastowiecznych nurtów myślowych i ideologii (koncepcje nacjonalizmu, rasizmu i darwinizmu społecznego, romantyzmu politycznego) - odwoływali się do filozofów, np. Hegla, Nietzschego, rasistów, np. Chamberlaina i Marrema - istotnym źródłem dla faszystowskiej ideologii były historyczne odniesienia, m.in. do starożytnego Rzymu, pragermańskich zwyczajów i wierzeń i historycznych zwycięstw nad „odwiecznymi wrogami”, itp. d) negacje faszystowskie: - faszyści odrzucali m.in. zasady, które tkwiły u źródeł liberalizmu (indywidualizm, racjonalizm, równość ludzi, liberalizm gospodarczy, pluralizm polityczny, itd.) - totalnie krytykowali marksizm, komunizm i socjalizm - krytyce poddawano wszelkie przejawy indywidualizmu (uważano, że jednostka jest niczym wobec narodu, państwa, sprzeciwiano się koncepcjom umowy społecznej) - faszyści głosili pochwałę elit, a miernikiem ich wyróżniania miały być zasługi dla państwa i narodu (skrajny antyegalitaryzm) - ostrej krytyce poddawano także idee humanizmu i pacyfizmu, wyśmiewając je i uznając za wyraz słabości - demokrację faszyści pojmowali jako wynalazek rewolucji francuskiej, głosili że jest ona niezgoda z naturą, podobnie jak parlamentaryzm („parlament to skupisko miernot” – A. Hitler) e) nacjonalizm, rasizm, antysemityzm: - wspólnym elementem ideologii faszystowskich jest nacjonalizm, a więc ideologia głosząca wyższość własnego narodu nad pozostałymi (zasadą etyczną nacjonalizmu jest wszystko to, co jest dobre i moralne, jeżeli służy własnemu narodowi - w przypadku faszyzmu nacjonalizm przybierał najbardziej skrajną, szowinistyczną formę: połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami - charakteryzował się również ogromnym rasizmem i antysemityzmem (podstawy ideologiczne obu nurtów zostały zaczerpnięte od XIX-wiecznych twórców i propagatorów Katowice 2012 101 Historia doktryn politycznych i prawnych rasizmu; istotą faszystowskiego rasizmu było uznanie, że rasa „wyższa” ma moralne prawo do panowania nad niższymi rasami, gdyż z natury swej rasy ma monopol na prawdziwą kulturę, moralność, itd.; rasizm w ruchach faszystowskich występował z różnym nasileniem i natężeniem; często odwoływano się do tzw. więzów krwi całego narodu – na bazie tego budowano wspólnotę duchową narodu; skrajność faszystowskiego rasizmu przejawiała się przede wszystkim w chęci fizycznego zniszczenia „rasowych wrogów”) f) darwinizm społeczny i pochwała wojny: - darwinizm społeczny to nic innego niż przeniesienie na życie społeczne odkryć Darwina - zasady darwinizmu społecznego faszyści przywoływali dla usprawiedliwienia krytyki demokracji, egalitaryzmu, własnej zaborczości i dążeń do hegemonii nad innymi - faszyści głosili pochwałę wojny, kult tężyzny fizycznej i przemocy, gloryfikowali człowieka nadprzeciętnego i odważnego (odwoływano się przy tym do „naukowych” uzasadnień) - głosili również pochwałę „płodnej a dobroczynnej” nierówności ludzi, twierdząc, że równość to ideał dla ludzkich miernot g) program społeczny faszyzmu: - faszyści odwoływali się (co przyczyniło się do ich popularności) do haseł sprawiedliwości społecznej (np. krytyka liberalizmu ekonomicznego rodzącego nierówności ekonomiczne obywateli, głoszenie haseł zniesienia podziałów klasowych, wprowadzenie własności państwowej, rozwój pomocy społecznej, oświaty, likwidacja bezrobocia, wyzysku gospodarczego) - warto pamiętać, że faszyści nie czynili zamachów na własność prywatną (z wyjątkiem własności „rasowych wrogów”), jednakże faszystowskie państwo nie było „nocnym stróżem” - wiele z socjalnych postulatów faszyści nie zrealizowali, miały one raczej charakter deklaratoryjny i demagogiczny h) państwo, dyktator i prawo: - faszystowska koncepcja państwa była urzeczywistnieniem faszystowskich poglądów – państwo miało być totalne i wszechobecne, oznaczało to dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa Katowice 2012 102 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych - - szczególną rolę w państwie, co oczywiste, miał mieć przywódca partii – wódz, który stał ponad państwem, narodem i prawem postulowano monopartyjność i likwidację wszystkich organizacji politycznych przeciwnych faszyzmowi (likwidacja opozycji) państwo faszystowskie jest państwem nieustannej kontroli światopoglądowej, zmierza do pełnego kontrolowania nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli (wychowanie obywateli, określenie kanonów estetycznych, moralnych, modelu rodziny, itp.) prawo było pojęciem względnym – tworzono je w zależności od bieżących potrzeb wodza 59. Ideologia komunizmu – leninowska wersja marksizmu: (str. 317) 1) Włodzimierz Iljicz Uljanow – Lenin: (1870-1924), jeden z najważniejszych ideologów socjalizmu, urodził się w Symbirsku, w rodzinie urzędnika, jego brat – Aleksander, został powieszony za udział w spisku na życie cara Aleksandra II; Lenin ukończył eksternistycznie studia prawnicze, był jednym z założycieli Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, swoją działalność rozpoczynał jako ortodoksyjny socjaldemokrata, przeciwstawiający się poglądom antyrewolucyjnym, doprowadził do rozłamu w partii i utworzenia (1918) partii komunistycznej (bolszewickiej); Lenin był przede wszystkim praktykiem, jego uogólnienia i formuły teoretyczne najczęściej powstawały przy okazji walk politycznych, był autorem wielu elementarnych tez ugruntowujących ruch robotniczy poglądy Lenina: a) Lenin a marksizm: - przez całe życie podkreślał, że jest wierny rewolucyjnej teorii Marksa (krytykował wszystkich, którzy nie uznawali jego interpretacji marksizmu) - uważał, że koncepcja rewolucji w Rosji nie jest sprzeczna z teorią marksizmu, zgodnie z którą socjalizm miał być etapem możliwym do osiągnięcia dopiero w warunkach rozwiniętego, dojrzałego kapitalizmu - „wierzył” w istnienie kapitalizmu w Rosji, co miało być, wg niego, podstawą dla rewolucji - Lenin udowadniał, że w początkach XX wieku kapitalizm ostatecznie wkroczył w imperialistyczną fazę rozwoju, a argumentami miały być: Katowice 2012 103 - 1) koncentracja produkcji i monopole 2) nowa rola banków, które zaczęły współdecydować o produkcji 3) rozwój kapitału finansowego i zastąpienie typowego dla kapitalizmu konkurencyjnego eksportu towarów przez eksport kapitałów, typowy dla monopoli 4) stworzenie rynku światowego i międzynarodowych karteli, walka o podział sfer wpływów i rynków między wielkimi mocarstwami 5) ogromny wzrost znaczenia państwa w funkcjonowaniu imperialistycznych monopoli - postulował walkę zarówno z imperializmem jak i kapitalizmem - zaciekle bronił filozoficznych tez Marksa, zwłaszcza tych o materializmie (cel Lenina był jeden, obalić wszelką krytykę i wątpliwości jego ideowych przeciwników, co do zasadności jego interpretacji marksizmu) - mimo deklarowanej wierności marksizmowi Lenin dokonał istotnych zmian w teorii Marksa i Engelsa, dotyczyło to w pierwszym rzędzie rozumienia roli partii i relacji między partią a klasą robotniczą b) leninowska koncepcja partii: - Lenin poddawał krytyce wszelkie przejawy reformizmu w partiach socjaldemokratycznych i robotniczych (odrzucał również koncepcję samoświadomości klasy robotniczej) - świadomość proletariacka i rewolucyjna klasy robotniczej, wg niego, musi zostać wniesiona do mas przez tych, którzy znają teoretyczne założenia marksizmu, a mogą nimi być tylko świadomie zorganizowani rewolucjoniści, bez względu na ich społeczne pochodzenie (przywódcza rola „wybitnych” i charyzmatycznych jednostek) - organizacja partii, głosił, winna być oparta na zdeterminowanych, zawodowych rewolucjonistach, poddanych dyscyplinie i gotowych do poświęceń (struktury partii nie powinny być demokratyczne, a oparte wyłącznie na wewnętrznej dyscyplinie) - taki pogląd, na organizację partii, doprowadził w rosyjskim ruchu socjaldemokratycznym do rozłamu na mienszewików (opowiadających się za demokratyzacją partii) i bolszewików (opowiadających się za koncepcją Lenina) - partie typu bolszewickiego stały się obowiązującym modelem dla ruchu komunistycznego nie tylko w państwach obozu socjalistycznego, ale i na całym świecie c) rewolucja proletariacka i warunki jej powodzenia: Katowice 2012 104 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych Lenin uważał rewolucję proletariacką za nieuchronną i nieuniknioną, zwalczał reformistów i rewizjonistów, którzy sądzili, że sprawa rewolucji w Rosji jest odległa ze względu na mglisty rozwój kapitalizmu - początkowo aprobował ideę rewolucji burżuazyjno-demokratycznej popartej przez ruch socjaldemokratyczny, której rezultatem powinna być dyktatura proletariatu i chłopstwa (sojusz z chłopstwem Lenin uznawał za etap przejściowy) - za drugie źródło poparcia i wzmocnienia dążeń rewolucyjnych uważał Lenin ogłoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowościowego (jednakże nie aprobował wszystkich żądań narodów uciskanych przez carat do samostanowienia) - trzeci element wysunięty przez Lenina to postulat wykorzystania I wojny światowej i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia rewolucji, głosił, że wojna to skutek imperialistycznej polityki, a zatem obowiązkiem ruchu robotniczego powinno być zwalczanie wojny, jednak nie hasłami pacyfistycznymi, ale wznieceniem wojny domowej i rewolucji (Lenin propagował koncepcję „wojny jako kontynuatorki polityki innymi środkami”, bronił również wszelkich przejawów zbrojnej ekspansji ruchu robotniczego na inne kraje – rewolucja światowa) d) Lenin o dyktaturze proletariatu, państwie i prawie: - zagadnieniami dotyczącymi państwa i prawa Lenin zajął się w okresie kryzysu politycznego, przewidywał wiodącą rolę partii bolszewickiej - analizował niemal wszystkie wypowiedzi Marksa i Engelsa dotyczące państwa i prawa - Lenin obstawał przy ujmowaniu państwa wyłącznie jako instytucji klasy panującej: 1) państwo jest produktem i przejawem nieprzejednanego charakteru przeciwieństw klasowych 2) państwo jest to specjalna organizacja siły, organizacja przemocy w celu dławienia jakiejś klasy (każde państwo jest dyktaturą, bez względu na formę sprawowania władzy - logiczną konsekwencją było stwierdzenie, że komunizm musi oznaczać – skoro jest on zniesieniem przeciwieństw klasowych – także zniesienie państwa (Lenin przewidywał, że w społeczeństwie nie będzie odrębnych organów władzy, nie będzie także prawa, gdyż przestrzeganie elementarnych norm zostanie wymuszone przez spontaniczny przymus społeczny) Katowice 2012 105 - Historia doktryn politycznych i prawnych nowością w poglądach Lenina było rozwinięcie idei dyktatury proletariatu (miała ona stanowić okres przejściowy między kapitalizmem a komunizmem): 1) twierdził, że dyktatura proletariatu nie może się posłużyć starą formą państwa, nie może być pogodzona z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władz, z powszechnym prawem wyborczym i z równością wobec prawa 2) domagał się szczególnej roli dla rad delegatów, zmiany armii na siłę zbrojną ludu 3) akcentował z jednej strony konieczność zburzenia startej, biurokratycznej machiny, z drugiej podkreślał, że kontrola i ewidencja to filary państwa proletariatu 4) uważał, że dyktatura proletariatu jest zarazem „prawdziwą” demokracją, gdyż jest władzą większości sprawowaną przeciw mniejszościom wyzyskiwaczy (krytykował koncepcje demokracji burżuazyjno-liberalnej) 5) dyktatura proletariatu, wg niego, powinna istnieć tak długo, jak długo istnieje kapitalizm 6) nie ukrywał, że dyktatura proletariatu w praktyce oznaczać będzie dyktaturę partii komunistycznej e) spadkobiercy leninizmu: 1) Józef Wissarionowicz Dżugaszwili – Stalin: (1879-1953) poglądy Stalina: - zaciekły wróg Trockiego, dążył do pełnego przejęcia władzy w partii bolszewickiej (1928 r.), Stalin sam niewiele wniósł własnych idei do spuścizny leninowskiej - system stworzony przez Stalina – stalinizm – to przede wszystkim totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca partia zmierzała do kontrolowania nie tylko gospodarki, nie tylko zewnętrznych aspektów życia, ale usiłowała wprowadzić także kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i filozofię - ideową nowością było ogłoszenie przez Stalina tezy o „możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju” – koncepcja ta służyła głównie do rozgrywek politycznych toczonych na szczytach władzy - opowiadał się za dyktaturą partii i za prawem państwa do stosowania pracy przymusowej w celu przyspieszenia industrializacji - Stalin wysuwał jeszcze jedną tezę, a mianowicie głosił, że w miarę postępów w budowie socjalizmu, następuje zaostrzenie walki klasowej (ta koncepcja umożliwiła mu na ideologiczne uzasadnienie brutalnych czystek partyjnych) Katowice 2012 106 - Historia doktryn politycznych i prawnych opowiadał się za jedynie obowiązującą wersją marksizmu, którą nazwał „marksizmem-leninizmem” („sprofanowana wersja ideologii Marksa i Lenina”) 2) Leon Dawidowicz Bronstein – Lew Trocki: (1879-1940) poglądy Trockiego: - powołując się na dziedzictwo Lenina – głosił teorię rewolucji permanentnej (jego zdaniem rewolucja proletariacka nie miała szans zwycięstwa bez przerodzenia się w rewolucję światową) - miał podobny stosunek do dyktatury i roli państwa co Stalin - jako polityczny przeciwnik Stalina musiał emigrować z Rosji - 61.Ewolucja liberalizmu socjalnego; doktryna państwa dobrobytu: (str. 361) a) przesłanki historyczne: Katowice 2012 107 60. Doktryny autorytarne: (str. 338) W okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne, bazujące jak pozostałe na kryzysie systemu parlamentarnodemokratycznym. cechy charakterystyczne doktryn autorytarnych: - głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki - przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, aczkolwiek unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza - od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa - wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu - autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych - zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo) - przykłady państw autorytarnych: sanacyjna Polska, Austria za E. Dollfussa, Portugalia za Salazara, Turcja za K. Atatürka Historia doktryn politycznych i prawnych pierwsze trzydzieści lat po drugiej wojnie światowej upłynęło pod znakiem popularności idei liberalizmu socjalnego - istotną przyczyną poszukiwania nowej formuły liberalizmu był związek między rozwojem faszyzmu a kryzysem gospodarki wolnorynkowej w okresie międzywojennym (liberalizm został zmuszony do poszukiwania nowych rozwiązań w obliczu popularności idei socjalistycznych i faszystowskich) b) doktryna państwa dobrobytu: cechy charakterystyczne: - punktem wyjścia dla teoretyków państwa dobrobytu było twierdzenie, że współczesne państwo kapitalistyczne nie jest państwem – „stróżem nocnym”, nie pozostaje bierne wobec problemów społecznych i gospodarczych, ale przejmuje organizację życia gospodarczego i społecznego i w coraz większym stopniu zmierza do realizacji idei sprawiedliwości społecznej - różne terminy: państwo dobrobytu, państwo socjalne, państwo świadczące usługi, państwo opatrznościowe - teoretycy przytaczali historyczne przykłady stopniowego odchodzenia organizacji państwowych od klasycznego modelu państwa liberalnego, np.: 1) reformy w Niemczech doby Bismarcka – obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek choroby, kalectwa i wypadków przy pracy 2) reformy angielskie z lat 1906-1914 – emerytury dla osób powyżej 70 roku życia, ubezpieczenia jak w Niemczech 3) reformy w USA związane z New Deal (Nowy Ład) - za zjawiska charakterystyczne dla państwa dobrobytu uznawano: 1) subsydiarną rolę państwa w rozmaitych gałęziach gospodarki (zapobieganie kryzysom, walka z bezrobociem) 2) rozbudowę socjalnej funkcji państwa (ubezpieczenia zdrowotne, społeczne, rodzinne, itd.) 3) realizowanie zasady sprawiedliwości społecznej i zasady „równych szans” (państwo prowadzi aktywną redystrybucję dochodu narodowego) 4) istnienie demokracji politycznej - główni teoretycy – Gunnar Myrdal, John Kenneth Galbraith: (str. 363) Katowice 2012 108 - Historia doktryn politycznych i prawnych 63.neoliberalizm: Neoliberalizm stanowił reakcję na rozwijający się interwencjonizm państwowy, przy czym neoliberałowie krytykowali głównie te doktryny i ideologie, które ograniczały wolność jednostki w jakiejkolwiek mierze. cechy charakterystyczne neoliberalizmu: Katowice 2012 109 62.Socjaldemokracja po roku 1945: (str. 364) a) powstanie i program Międzynarodówki Socjalistycznej: Ruch socjaldemokratyczny w okresie międzywojennym pozostawał w jawnej wrogości do Międzynarodówki Komunistycznej, natomiast po II wojnie światowej stał się ważnym elementem funkcjonowania systemów demokracji zachodnich. W 1951 roku, w wyniku współpracy partii wielu krajów, utworzono Międzynarodówkę Socjalistyczną we Frankfurcie nad Menem. program organizacji: - przede wszystkim wyraźne rozgraniczenie idei socjalizmu od komunizmu - socjalizm definiowano jako ruch wszystkich, którzy są przeświadczeni, iż należy położyć kres wyzyskowi człowieka przez człowieka i dążą do tego, by całe społeczeństwo miało prawo stanowienia o życiu gospodarczym - popierano demokrację polityczną i wszelkie prawa i wolności człowieka - propagowano tzw. ideę demokracji gospodarczej (połączenie gospodarki planowej z ideą własności społecznej i prywatnej) – pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, zabezpieczenie społeczne, sprawiedliwy podział dochodów i majątków, stałe podnoszenie dobrobytu - szeroko przedstawiano wachlarz zabezpieczeń socjalnych ze strony państwa – prawo do pracy, do pomocy lekarskiej, ochrony macierzyństwa, itd. - propagowano ideę walki wszystkich ludzi ze światową nędzą (połączenie międzynarodowych wysiłków w celu osiągnięcia tego celu) - program socjaldemokratów nie odrzucał możliwości współpracy z innymi partiami o odmiennych poglądach (np. z chadecją czy ruchami chłopskimi), nie propagował idei rewolucji i obalenia kapitalizmu - warto pamiętać, że obrona demokracji czyniła z partii socjaldemokratycznych partnera politycznego dla partii liberalno-demokratycznych b) najważniejsze partie socjaldemokratyczne Europy i ich polityka: (str. 366) - odrzucenie programu pomocy społecznej (pomoc zabija inicjatywę jednostki i musi prowadzić do zagrożenia wolności i swobód obrona tradycyjnych wartości klasycznego liberalizmu główni przedstawiciele tej doktryny to: amerykańscy prezydenci m.in. Warren Gamaliel Harding, Herbert Hoover 1) Walter Lippmann: (1889-1974), wybitny publicysta amerykański, pisarz polityczny i uczony – socjolog, autor licznych książek, m.in.: „Opinia publiczna”, „Metoda wolności”, „Dobre społeczeństwo”, nad tą ostatnią książką odbyła się międzynarodowa dyskusja, która przeszła do historii jako tzw. Colloque Lippmann (Paryż 1938 r.), brali w niej udział najwybitniejsi, późniejsi luminarze liberalizmu – Friedrich August von Hayek, Wilhelm Röpke, Ludwig von Mises, Raymond Aron – „naukowa międzynarodówka liberałów”. poglądy uczestników dyskusji: - uczestnicy sympozjum zgadzali się w zasadzie co do jednego: największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy państw (oznacza to po prostu triumf kolektywizmu nad indywidualizmem) - postulowali ożywienie i przypomnienie filozofii liberalnej - ich niepokój wzbudzały te doktryny i ideologie, które w swych programach lekceważyły dobro jednostki na rzecz „abstrakcyjnego” ogółu – narodu, rasy, państwa - kwestionowali ideę liberalizmu socjalnego, zwłaszcza w tym punkcie, gdzie głosiła ona możliwość wpływu na organizowanie przez ludzi harmonijnego i racjonalnego społeczeństwa - liberalne prawa ekonomiczne traktowali jako prawa przyrody, tak więc, wg nich, nonsensem byłoby zmienianie tychże praw („nie można zmieniać tego co jest zgodne z naturą”) - uważali, że społeczeństwo rozwija się najlepiej, gdy jest wolne, przeciwstawiali się tzw. „planowaniu życia społecznego” - Lippmann protestował przeciw tezie, że demokracja mogłaby mieć wpływ na zakres wolności – nie może być tak, mówił, by wolność jednostki zależała od woli większości, są bowiem prawa, które obowiązują z samej natury człowieka (np. prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los) Katowice 2012 110 Historia doktryn politycznych i prawnych 65. Nauka społeczna Kościoła katolickiego po II Soborze Watykańskim: (str. 383) a) znaczenie Soboru Watykańskiego w dziejach Kościoła: Sobór powszechny zwołał Jan XXIII w 1963 r., trwał on do 1965 r. Istotne jest to, że zapoczątkował on głębokie zmiany w Kościele zwane „aggiornamento” – uwspółcześnienie. Zewnętrznym przejawem tych zmian była gotowość Kościoła do podjęcia dialogu w sprawach dotyczących urządzenia doczesnego świata ze wszystkimi ludźmi dobrej woli, także z niewierzącymi. znaczenie Soboru: - zajął się on ważnymi sprawami wewnętrznymi Kościoła - przyczynił się do rozwoju społecznej nauki Kościoła - wprowadził zasadę ekumenizmu między wyznaniami chrześcijańskimi - zreorganizowano kurie i kongregacje (rola papieża pozostała niezmieniona) - poddano weryfikacji doktrynę kościelną b) personalizm chrześcijański: - inne terminy: humanizm integralny czy teocentryczny - jego twórcami są: Jacques Maritain (1882-1972) oraz Emanuel Mouniera (1906-1950) - personalizm wskazywał na nadrzędną wartość osoby ludzkiej, jej godności i wolności, przy czym godność ta wynika z faktu, że człowiek stworzony został i obdarzony duszą, a wolność winna go prowadzić do Boga - odrzucano ideę kolokwializmu, jednostka ludzka nie może być poświęcona w imię narodu, państwa, itd. - Kościół zwraca szczególną uwagę na prawo do życia i nienaruszalność praw człowieka c) sprawiedliwy ład wg magisterium Kościoła: - własność prywatna jest naturalnym prawem człowieka - Kościół nie wykluczał innych form własności, jeżeli tylko spełniać będą jeden warunek – mianowicie służyć wyrażeniu i rozwojowi osoby ludzkiej (np. własność społeczna, spółdzielcza, państwowa) - Kościół krytykuje nadużycia prawa własności w krajach rozwijających się d) Kościół o pracy ludzkiej: - Kościół głosił potrzebę solidaryzmu społecznego (wzajemna współzależność pracy i kapitału - postulowano „uwłaszczenie proletariatu” – każdy powinien posiadać jakąś własność Katowice 2012 111 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych podstawowym prawem człowieka jest prawo do pracy, a w dalszej kolejności prawo do podejmowania działalności gospodarczej, na końcu zaś prawo własności - praca jest powołaniem człowieka, jest kluczem do rozwiązania całej kwestii socjalnej - Kościół sprzeciwia się antynomii kapitału i pracy, zgodnie z zasadą „pierwszeństwa pracy przed kapitałem” - papieże postulowali za godziwą płacą, która umożliwiłaby robotnikowi godne życie, odpoczynek, utrzymanie rodziny, itd. - z kwestią płacy, wiąże Kościół rolę państwa, które winno być „pracodawcą pośrednim”, tzn. podmiotem, który tworzy prawo pracy (zapewnia prawo i godność do pracy) - dużo uwagi poświęca Kościół kwestii godnego traktowania pracownika przez pracodawcę d) preferowany system społeczno-gospodarczy: - nigdy Kościół bezkrytycznie nie aprobował liberalizmu gospodarczego - papieże m.in. Leon XIII i Pius XI domagali się interwencjonizmu państwowego, a także realizowania postulatu sprawiedliwości społecznej - Kościół domaga się od decydentów, aby tworzyli takie prawo, które byłoby godne i dobre dla pracującego człowieka (Kościół wyraźnie sprzeciwia się koncepcji państwa – „stróż nocnego”, a także komunistycznej wizji społeczeństwa) - Kościół zdecydowanie opowiada się za subsydiarną (pomocniczą) rolą państwa (zasada ta została zawarta w encyklice Piusa XI – „Quadragesimo Anno”) e) encyklika „Centesimus Annus” Jana Pawła II: - zawiera ona wskazówki Kościoła dotyczące nowej sytuacji społeczno-politycznej, związanej z wyborem modelu gospodarczego po upadku komunizmu (encyklika ta przestrzega przed bałwochwalczym stosunkiem do gospodarki wolnorynkowej) - papież przestrzega, że zysk nie jest jedynym wskaźnikiem dobrego funkcjonowania państwa - postuluje prawne unormowanie możliwości inicjatyw gospodarczych jednostek oraz kwetii dotyczących własności prywatnej - Jan Paweł II odmawia aprobaty dla takich modeli społeczno-gospodarczych, które rezygnują z prób stworzenia sprawiedliwego systemu społecznego f) sprawiedliwy ład międzynarodowy: - Kościół swe koncepcje sprawiedliwości, poszanowania wolności i godności osoby ludzkiej rozszerzył na stosunki międzynarodowe i międzypaństwowe Katowice 2012 112 - Historia doktryn politycznych i prawnych papieże domagali się realizacji postanowień Soboru Watykańskiego II w tej materii – postulowali pomoc gospodarczą państw bogatych dla państw biednych, tzw. Trzeciego Świata - przestrzegali także przed zdradliwymi konsekwencjami rozwoju cywilizacyjnego, globalizacji, konsumpcyjnego stylu życia g) nauka Kościoła o państwie i prawie: - niezmienną zasadą, na której opiera się nauka Kościoła o państwie i prawie, jest twierdzenie, że władza pochodzi od Boga , rozumiane w tym sensie, że Bóg stworzył człowieka jako istotę społeczną, a samo istnienie społeczności wymaga istnienia władzy publicznej - źródłem władzy nie jest wola ludzi – odrzucenie zasady suwerenności ludu, Kościół jednak nie odrzuca możliwości uczestniczenia ogółu ludzi w sprawowaniu władzy - Kościół wyraźnie opowiada się za modelem demokratycznym, gwarantującym równość praw obywatelskich i ochronę praw człowieka, odrzuca bezwzględnie państwa autorytarne i totalitarne - Kościół akceptując wartości demokratyczne, zastrzega sobie prawo do głoszenia wiary oraz dokonywania nieskrępowanej oceny moralnej nawet kwestii dotyczących spraw politycznych 66. Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa – intelektualne uzasadnienie liberalnej demokracji: (str. 367) a) renesans koncepcji umowy społecznej: Ostatnie trzydzieści lat przyniosło wielki wzrost zainteresowania teoretyków koncepcją umowy społecznej, szeroko propagowanej m.in. przez: Locke, Hobessa i Rousseau. Współcześni filozofowie, zwłaszcza społeczni (np. Amerykanie – Robert Nozick i James Buchanan) w swych rozważaniach dotyczących koncepcji umowy społecznej dochodzą do różnych konkluzji, często ze sobą sprzecznych, mogących stanowić idealną pożywkę ideologiczną dla różnych orientacji politycznych. Pomimo różnych poglądów współcześni filozofowie są zgodni do dwóch tendencji: 1) pierwszą z nich jest odchodzenie od teorii społecznych, które zakładały zdeterminowanie życia społecznego przez czynniki obiektywne (rozwój ekonomiczny, historyczny, społeczny) Katowice 2012 113 - Historia doktryn politycznych i prawnych 114 2) druga wynika z upowszechnienia się przekonania, że demokracja jest trwałą formą organizacji życia politycznego b) John Rawls: (ur. 1921), amerykański filozof, pracownik m.in. uniwersytetów Cornell i Harvard, autor m.in.: „Teorii sprawiedliwości”, „Sprawiedliwość jako uczciwość wzajemna: polityczna, nie metafizyczna”. poglądy Rawlsa i jego dwie koncepcje: 1) równość jako element umowy: - jego teoria sprawiedliwości miała być w założeniu teorią uniwersalną, jednakże w ostateczności ograniczył ją do państwa - twierdził, że współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, mianowicie takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości - uważał, że umowa społeczna zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy” (oznacza ona, że nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności) - ludzie umawiający się postępują wg zasady maximinu – „maksymalizacja zysków i minimalizacja strat” (typowe racjonalne postępowanie) - Rawls wymieniając wachlarz wolności pozostaje w kręgu tradycyjnego liberalizmu 2) ograniczenie nierówności: - Rawls zmodyfikował nieco tradycyjną koncepcję liberalizmu, który w swych założeniach koncentrował się na wolności i równej wolności (nie usprawiedliwiał on każdej nierówności) - pisał, że nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno: (a) z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń (b) związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans - potwierdza on, że wszelkie nierówności, bez konstruktywnego uzasadnienia nie są do zaakceptowania, ponieważ najczęściej uderzają w najmniej uprzywilejowanych 68. Główne nurty filozofii prawa. Katowice 2012 Normatywizm – czysta nauka prawa Hansa Kelsena: (str. 402) a) Hans Kelsen: (1881-1973), urodził się w Pradze, studiował w Austrii, uchodzi za najwybitniejszego teoretyka prawa XX wieku, autor m.in. „Czystej nauki prawa”, „Głównych problemów filozofii prawa”. poglądy Kelsena: 1) teoria normatywizmu: - teoria Kelsena była próbą oddzielenia nauki prawa od wszystkich innych nauk, oraz wyeliminowania z niej ideologii, metafizyki, a także polityki - w jego literaturze doszukać się można wielu elementów zaczerpniętych z filozofii Kanta, m.in.: odróżnienie rzeczywistości i powinności - Kelsen uważał, że czystą nauką prawa jest teoria prawa pozytywnego, z tej teorii wynikało kilka konsekwencji: (a) po pierwsze – teoria powinna mieć uniwersalne zastosowanie (np. powinna odnosić się do norm prawa jako takiego, a nie np. do prawa jakiegoś kraju czy jakiegoś okresu historycznego) (b) po drugie – nie miała się zajmować ani treścią konkretnych norm, ani celami, dla których zostały ustanowione (rzeczywistość społeczna, wg niego, nie jest przedmiotem zainteresowania teorii prawa) (c) po trzecie – nauka nie miała się zajmować oceną treści norm prawnych - konsekwentnie stał na stanowisku oddzielenia sądów naukowych od wartościujących - przedmiotem nauki prawa, wg Kelsena, są normy prawne, ściślej – system norm prawnych (uważał, że pomiędzy określonymi zjawiskami prawnymi nie zachodzi związek przyczynowy w rozumieniu nauk przyrodniczych, związek ten ma charakter normatywny – polega na przypisaniu w określonych okolicznościach sankcji wobec określonych zachowań) - dla Kelsena normy prawne miały charakter norm sankcjonujących, tzn. przypisujących określone sankcje do określonych zachowań, interesowały go głównie systemy norm prawnych, a nie pojedyncze normy – uważał, że system jest dynamiczny, tzn. nie zamknięty, może w nim stale norm przybywać - wprowadził pojęcie „normy podstawowej”, normy domyślnie akceptowanej dla danego systemu prawnego (taka norma mogłaby być zastosowana podczas wprowadzania konstytucji, obowiązywanie konstytucji musi przecież opierać się na jakiejś normie) Katowice 2012 115 Historia doktryn politycznych i prawnych Historia doktryn politycznych i prawnych Prawo natury o zmiennej treści – Rudolf Stammler: (str. 406) Na przełomie XIX i XX wieku w prawie dominowały głównie koncepcje pozytywistyczne, nie oznacza to oczywiście, że idee prawa natury był nieobecne – były one żywe, zwłaszcza w wersji przyjmującej nadnaturalne źródło ich pochodzenia. a) Victor Cathrein: (1845-1931), szwajcarski jezuita, autor m.in. „Prawa, prawa natury i prawa pozytywnego” oraz „Filozofii moralności”, był przedstawicielem koncepcji neotomistycznych. poglądy Cathreina: - katalogował on zasady prawa natury, a stworzony przez niego katalog był nastawiony na obronę hierarchicznych struktur społecznych, co nie odpowiadało powszechnej demokratyzacji życia społecznego - uważał, że prawo nazbyt liberalne po prostu nie obowiązuje, gdyż jest niezgodne z prawem Bożym - krytykował współczesną sobie ogólną naukę o prawie, która jego zdaniem wyprała filozofię prawa b) Rudolf Stammler: (1856-1938), profesor prawa m.in. w Halle i Berlinie, autor m.in. prac pt. „Teoria prawa”, „Nauka o słusznym prawie”. poglądy Stammlera: - jego filozofia prawa jest dobrym przykładem na to, jak rozwój pewnych kierunków filozoficznych wpływał na kształtowanie się nauki prawa - Stammler był blisko związany z neokantyzmem Katowice 2012 116 2) Kelsen o demokracji i sprawiedliwości: - uważał, że demokracja jest jedyną formą państwa, w której możliwy jest pluralizm przekonań - miał świadomość, że nawet większość może się myli, ale mimo to bronił demokracji, ponieważ sądził, że jako jedyna forma gwarantuje ona kompromis różnych racji - był surowym krytykiem zarówno komunizmu jak i faszyzmu, które określał jako dyktaturę partii - ideałem sprawiedliwości Kelsena były: sprawiedliwość wolności, sprawiedliwość pokoju, demokracji, sprawiedliwość tolerancji Historia doktryn politycznych i prawnych - punktem wyjścia dla niego była krytyka poglądów, w myśl których prawo byłoby determinowane przez warunki życia społeczno-ekonomicznego (krytykował materialistyczną, marksistowską koncepcję prawa – twierdził, że instytucja prawna jest pierwotna, tzn., nie możemy sobie wyobrazić społeczeństwa bez prawa) odrzucał możliwość pełnej, racjonalnej analizy prawa w odniesieniu do empirycznej rzeczywistości – prawo ma bowiem też charakter formalny i aprioryczny uważał, że prawo naturalne jest jedno, ale jego treść zmienia się, w zależności od rozwoju kultury protestował przeciwko konstruowaniu katalogów prawa natury („prawo natury, będąc nakazem rozumu, jest wyłącznie formą prawa, zaś jego treść jest zmienna”) pojęcie prawa jest zdeterminowane przez ideę prawa, tzn. prawa sprawiedliwego Psychologizm w nauce prawa – Leon Petrażycki: (str. 407) W XIX wieku, za sprawą pozytywizmu filozoficznego, dla definiowania prawa posługiwano się elementami psychologii. Dzięki temu usiłowano dotrzeć do realnych zjawisk, które dogłębnie tłumaczyłby zjawisko prawa. Przedstawiciele tej koncepcji, m.in.: Ernst Zitelmann, Georg Jellink, Ernst Rudolf Bierling, uważali, że prawo można tłumaczyć jak każdy inny produkt ludzkiej świadomości i psychiki. a) Leon Petrażycki: (1867-1931), polski teoretyk prawa, studiował w Rosji i w Niemczech, na Uniwersytecie Warszawskim stworzył pierwszą katedrę socjologii, wykładał prawo i historię filozofii prawa, był autorem licznych dzieł, m.in.: „O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa”, „Wstęp do prawa i moralności”, „Teoria prawa i państwa”. poglądy Petrażyckiego: - jego poglądy pozostawały w zgodzie z tendencjami epoki - jego książki są pełne uwag metodologicznych, dotyczących prawidłowego budowania teorii naukowych, definiowania pojęć, itd. - odrzucał teorie, kojarzące prawo z przymusem, a tym bardziej wyłącznie sprowadzające normę prawną do groźny zastosowania sankcji (prawo definiował jako swoiste zjawisko realne – zjawisko psychiczne) - przy definiowaniu prawa Petrażycki posługiwał się analizą ludzkiej psychiki – obok tradycyjnych klasyfikacji, obejmujących takie przeżycia jak: poznanie, uczucie, wola, Katowice 2012 117 - Historia doktryn politycznych i prawnych - - 1. Amerykański realizm i funkcjonalizm prawniczy w XX wieku: (str. 410) a) przesłanki historyczne i filozoficzne: Teoria i filozofia prawa rozwijały się w Ameryce bez wielkiego związku z teoriami europejskimi, jednakże z biegiem czasu niektórzy autorzy amerykańscy zyskali w Europie wielką popularność. Amerykańska teoria prawa w XX wieku charakteryzowała się m.in. realizmem, empiryzmem i socjologicznym podejściem do prawa, polegające na traktowaniu prawa jako elementu rzeczywistości społecznej. Wiele było powodów sukcesów amerykańskiej, realistyczno-empirycznej teorii prawa, wśród nich m.in.: oparcie prawa na koncepcjach common law (system nieco inny niż w Anglii), dużą rolę w USA spełniał Sąd Najwyższy, który miał kompetencje do orzekania o zgodności ustaw z Konstytucją, a co za tym idzie miał szeroki wpływ na obowiązujące prawo. Katowice 2012 118 - wyodrębnił również tzw. przeżycia doznawczo-popędowe, które nazwał emocjami (impulsjami) Petrażycki dokonał rozmaitej klasyfikacji emocji, wśród których wyróżnił emocje moralne i prawne [emocje moralne od prawnych różni nie poczucie obowiązku, ale fakt, że w przypadku emocji prawnych mamy do czynienia z wyobrażeniem osoby mogącej domagać się od nas określonego postępowania (emocje imperatywno-atrybutowe), podczas gdy emocje moralne odczuwamy jako wolne, tzn. odczuwamy obowiązek, ale nie związany z drugim człowiekiem (emocje jednostronnie imperatywne)] definicja prawa wg Petrażyckiego: „przez prawo w znaczeniu odrębnej klasy zjawisk realnych będziemy rozumieli takie przeżycia etyczne, których emocje posiadają charakter atrybutywny” jego zdaniem norma prawna jest jedynie projekcją przeżycia emocji prawnej, uogólnionym wyrazem przeżyć psychicznych państwo pojmował również jako zjawisko ze sfery przeżyć psychicznych – był zwolennikiem państwa liberalnego stanowczo odrzucał tezę, że źródłem prawa jest wola państwa, czy też przymus współcześnie Petrażycki uznawany jest za zwolennika koncepcji prawa natury, w szczególności prawa natury o zmiennej treści (jego ideałem „prawa stanowionego” powinno być dążenie do zgodności z poczuciem sprawiedliwości) Historia doktryn politycznych i prawnych - - realizm prawniczy: przedstawiciele: 1) Jerome Frank 2) Benjamin Cardozo 3) Karl Nicerson Llewellyn: (1893-1962), uczony, jak i praktyk, był jednym z kodyfikatorów amerykańskiego kodeksu handlowego poglądy realistów prawniczych: realiści zmierzali metodami empirycznymi badać proces powstawania prawa, a więc decyzji osób urzędowych, przede wszystkim sędziów Frank skupiał się na badaniu czynników prowadzących do podejmowania decyzji przez sędziów Llewellyn następująco wykładał cele i zadania realistów: Katowice 2012 119 b) Olliver Wendell Holmes: (1841-1935), wybitny praktyk, sędzia Sądu Najwyższego, prekursor funkcjonalizmu (kierunek filozoficzno-prawny charakteryzujący się m.in. pragmatyzmem, niechęcią do pozytywistycznej definicji prawa, a także behaviouryzmem), autor dzieła pt. „Ścieżka prawa”. poglądy Holmesa: - uważał, że „prawo to nic innego, jak twierdzenia (przewidywania) co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy” - postulował przeto, aby nauczanie prawa powinno skoncentrować się na umiejętności jak najbardziej prawdopodobnego przewidywania owych twierdzeń (twierdził, żeby poznać prawo nie trzeba studiować pojęć prawnych, a należy zacząć spoglądać na prawo „oczyma złego człowieka, którego interesuje to, do czego zostanie zmuszony na podstawie wyroku sądowego”) - twierdził, że w nauce prawa należy oddzielić prawo od moralności („zły człowiek, ale przewidujący konsekwencje swych czynów, będzie jedynie zwracał uwagę na kwestie prawne, natomiast dobry człowiek będzie postępował nie tylko zgodnie z prawem, ale także z zasadami moralnymi”) - Holmes uważał za prawo ostatecznie decyzje poszczególnych sądów czy osób urzędowych Historia doktryn politycznych i prawnych 120 1) pojęcie prawa powinno być rozważane na gruncie jego zmienności – sądowego tworzenia prawa 2) prawo jest środkiem do realizacji celów społecznych 3) prawo powinno spełniać bieżące oczekiwania społeczeństwa 4) wszelkie zmiany w prawie powinny być ocenione z punktu widzenia potencjalnych kosztów i konsekwencji 5) realiści nie pokładają zaufania w przepisach prawnych i pojęciach prawnych 6) nieufnie spoglądają na teorie, które bezkrytycznie głoszą hasła, że przepisy prawa są jedynymi czynnikami decydującymi w rozstrzyganiu poszczególnych spraw 7) realiści postulują studiowanie prawa w znacznie węższych aspektach Katowice 2012
