Zaburzenia zachowania
advertisement
UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI INSTYTUT PEDAGOGIKI Studia podyplomowe mgr Ewa Derlikiewicz Zaburzenia zachowania a środowisko rodzinne dziecka Praca dyplomowa napisana w Zakładzie Pedagogiki Specjalnej pod kierunkiem dr U. Morcinek Szczecin 2001 SPIS TREŚCI Wstęp ......................................................................................................... 4 ROZDZIAŁ I. ZABURZENIA ZACHOWANIA W ŚWIETLE LITERATURY ....... 1.1. 5 Zakres pojęcia zaburzenia zachowania i stosowana terminologia ............................................................................................... 5 1.2. Kryteria i klasyfikacje zaburzeń zachowania ............................. 8 1.3. Etiopatogeneza zachowań nieprzystosowawczych uwarunkowanych biologicznie ................................................... 14 1.3.1. Czynniki biologiczne ........................................................ 15 ROZDZIAŁ II. RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ ZACHOWANIA . 18 2.1. Rozwój dziecka w środowisku rodzinnym ................................ 18 2.2. Cechy charakterystyczne rodziny dysfunkcjonalnej .................. 20 2.3. Zaburzenia struktury a nieprzystosowanie społeczne dzieci ...... 25 2.4. Postawy rodzicielskie i ich znaczenie w życiu dziecka ............. 29 2.5. Metody nadzoru i kontroli a zaburzenia zachowania ................. 31 2.6. Zjawiska patologiczne w życiu rodziny ..................................... 33 ROZDZIAŁ III. DIAGNOZA, TERAPIA I PROFILAKTYKA ZABURZEŃ ZACHOWANIA ...................................................................................... 35 3.1. Rozpoznawanie zaburzeń zachowania ....................................... 35 3.2. Terapia i profilaktyka ................................................................. 38 PODSUMOWANIE ................................................................................ 40 Bibliografia .............................................................................................. 42 3 WSTĘP W dzisiejszych czasach bardzo często nawołuje się do kształtowania prawidłowych postaw u dzieci i młodzieży, przekształcania negatywnych w pozytywne. Jednocześnie w szkole coraz częściej spotykamy się z jednostkami odchylonymi od normy w zachowaniu. Stawiamy sobie wówczas pytanie: co jest przyczyną takiego zachowania i jak tym jednostkom pomóc. Towarzyszy temu często poczucie bezradności i niepewności w roli opiekuna odpowiedzialnego za losy dziecka. Często nie wiemy, czy zachowanie dziecka mieści się jeszcze w granicach normy, czy jest też sygnałem o początkach rozwoju zaburzeń zachowania. Aby zrozumieć problemy dziecka niezbędne jest poznanie przyczyn zaburzonego zachowania. Od chwili urodzenia dziecko poddane zostaje skomplikowanym zabiegom wychowawczym. Efekty tych oddziaływań zależą od zintegrowanego oddziaływania na dziecko różnych grup i instytucji, wśród których pierwszoplanową rolę odgrywa rodzina. To właśnie tutaj rozwijają się pierwsze wyobrażenia o własnym miejscu w życiu społecznym, tu kształtują się określane nastawienia i aspiracje. Rodzina jest i będzie niezastąpionym środowiskiem wychowawczym. Zadaniem rodziców jest wychowanie zdrowego emocjonalnie i fizycznie dziecka. Nie wszystkie rodziny umieją jednak ukształtować człowieka szczęśliwego, o adekwatnym poczuciu własnej wartości, zdrowych granicach, umiejącego być empatycznym ale i asertywnym. Istnieje wiele rodzin, które pod maską "rodziny modelowej'' świadomie lub nieświadomie ranią delikatną, rozwijającą się psychikę dziecka. Często efektem praktyk wychowawczych są zaburzenia zachowania o różnym nasileniu i objawach. Pogłębienie wiedzy z zakresu zaburzeń zachowania i jego uwarunkowań umożliwi im efektywniejszą pomoc dla wielu moich podopiecznych i ich rodzin. W pracy pedagogicznej zdobytą wiedzę pragnę wykorzystać w celu właściwego poradnictwa dla rodziców - w odniesieniu do wychowanków, pozwoli im to na wczesną interwencję i właściwe ukierunkowanie pracy terapeutycznej i profilaktycznej. Dzięki zdobytej wiedzy w swojej rodzinie preferować będę zdrowe formy opieki rodzicielskiej. Nade wszystko pragnę nieść pomoc dziecku, które jest istotą zależną od świata ludzi dorosłych i często bezbronną wobec ogromu nieszczęść i upokorzenia dozowanego od ludzi, którzy z racji wieku i pokrewieństwa są za nie odpowiedzialni. 4 1. 1.1. ZABURZENIA ZACHOWANIA W ŚWIETLE LITERATURY ZAKRES POJĘCIA ZABURZENIA ZACHOWANIA I STOSOWANA TERMINOLOGIA Pojęcie ''zaburzenia zachowania'' i jego geneza nie są rozumiane jednoznacznie. W literaturze brak jest zarówno jednolitej terminologii jak i klasyfikacji. Uwarunkowane to jest orientacją teoretyczną twórców. Współcześnie występują obok siebie, bądź stosowane są zamiennie terminy: zaburzenia zachowania, nieprzystosowanie (niedostosowanie) społeczne oraz trudności wychowawcze. Istniejący chaos terminologiczny sprawia, że trudno ustosunkować do siebie poszczególne twierdzenia. Zdarza się często, że autorzy posługują się często tymi samymi terminami zamiennie dla określenia różnych objawów oraz zespołów objawowych, z drugiej zaś te same lub bardzo zbliżone objawy opisują i klasyfikują za pomocą różnych terminów i kategorii pojęciowych. Dotyczy to zarówno kategorii ogólniejszych, jak i szczegółowych typów i rodzajów zaburzonego zachowania. Przykładem braku jednomyślności w zakresie terminologii ogólnej może być sprawa wzajemnego ustosunkowania do siebie terminów: zaburzenia zachowania i niedostosowanie (nieprzystosowanie) społeczne. Obydwa terminy bywają przez niektórych autorów rozumiane tak szeroko, że zawierają w sobie właściwie wszelkie odchylenia od normy w rozwoju dziecka, przez innych natomiast zarezerwowane są dla wyodrębnienia tylko niektórych nieprawidłowych form kontaktu dziecka z otoczeniem oraz dla oznaczenia pewnej grupy patologicznych reakcji dziecka na czynniki środowiska (H. Spionek, 1975). Termin zachowanie stosuje się do oznaczenia czynności ruchowych, pewnych reakcji fizjologicznych i wypowiedzi słownych, które można badać w sposób obiektywny, dokonać ich rejestracji i pomiaru (M. Pecyna, 1998, s. 193). Powszechnie uważa się, że zachowanie człowieka, którego uważamy za społecznie przystosowanego powinno spełniać dwie podstawowe funkcje: 1. zaspokajać potrzeby osobiste, 2. spełniać wymagania społeczne w sposób akceptowany przez dane społeczeństwo. O zaburzeniach zachowania mówi się najczęściej wtedy, gdy nie spełnia ono obydwu lub choćby tylko jednej z powyższych funkcji (A. Lewicki, 1974). Można je podzielić na trzy kategorie: takie, które wynikają z nerwicowych zaburzeń psychicznych, są to wtedy zachowania nie wykraczające poza granice codzienności ludzkich problemów i takie zachowania, które wynikają z nieprawidłowej osobowości, zwłaszcza psychopatii, czyli osobowości aspołecznej (J. Formański, 1998, s. 35 ). Zakres tak pojmowanych zaburzeń jest bardzo szeroki, obejmuje się bowiem tym terminem zarówno zjawiska psychopatologiczne, jak i formy zachowań, których nie można zaliczyć do żadnej 5 kategorii psychopatologicznej (np. agresja związana z silną frustracją u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych). Niektórzy autorzy ograniczają zakres pojęcia zaburzenia zachowania tylko do form zachowań występujących u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych, lecz wykazujących reakcje i postawy aspołeczne. J. Konopnicki definiuje zaburzenia zachowania jako odchylenia od normy rozumianej jako zasady moralne, obyczaje i zwyczaje przyjęte w danym środowisku. Stopień odchylenia od tej normy będzie świadczył o sile, czy też natężeniu zaburzenia. Autor obejmuje tym terminem najlżejsze zaburzenia jakimi są trudności w nauce, jak i najcięższe, jak nerwica czy przestępczość. Zaburzenie jest dowodem zmian, jakie musiały nastąpić w psychice dziecka, jest ono wynikiem zachwiania równowagi pomiędzy środowiskiem i organizmem (J. Konopnicki, 1964). Termin zaburzenia zachowania - chętnie używany w piśmiennictwie psychiatrycznym, psychologicznym i pedagogicznym określa wszelkie rodzaje zachowań naruszających porządek społeczny, niezależnie od tego, czy już powodują konflikt z prawem czy nie. W węższym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie w celu określenia " (...) niepsychotycznego zespołu zachowań dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania społecznego. Dotyczy to więc konkretnie zachowań w różnym stopniu aspołecznych, antyspołecznych i przestępczych. W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej trwałości czy może raczej długotrwałości, jednak z możliwością (przynajmniej w większości przypadków) różnego stopnia poprawy, a nawet normalizacji " (H. Sulestrowska, 1989, s.118). Badacze problemu ciągle podejmują próby uściślenia definicji oraz wypracowania kryteriów zaburzeń oraz bardziej zróżnicowanego określenia ich typów i rodzajów. Problematyka zaburzeń zachowania została również uwzględniona w dwóch najbardziej aktualnych źródłach klasyfikacji, tj. DSM - IV i ICD - 10. Pierwsze z nich to Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych opracowany w roku 1994 przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, drugie obowiązujące obecnie w Polsce to Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych rewizja 10. Według DSM - IV pojęcie " zaburzenia zachowania" oznacza uporczywy i powtarzający się wzorzec charakteryzujący się zachowaniem aspołecznym i buntowniczym. Zaburzenia zachowania są czymś więcej niż dziecięcą złością czy buntem - są względnie trwałym i społecznie nieaprobowanym nawykiem (M. Pecyna, 1998, s. 195-196 ). ICD - 10 definiuje wymienione zaburzenia następująco : " Zaburzenia zachowania cechują powtarzające się i utrwalone wzorce zachowania dyssocjalnego, agresywnego lub buntowniczego. W skrajnej formie, takie zachowanie powoduje poważne przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla danego wieku i tym samym jest czymś więcej niż zwykłą dziecięcą złością lub młodzieżową buntowniczością. Izolowane działania dyssocjalne lub przestępcze same w sobie nie stanowią podstawy do rozpoznania, które implikuje trwałość wzorca nieprawidłowych zachowań. 6 Prócz pojęcia zaburzenia zachowania w literaturze funkcjonują inne terminy dla oznaczenia nieprawidłowych relacji dziecka z otoczeniem społecznym. Odbiegające od norm zachowania określa się bardzo często mianem "niedostosowania społecznego". Termin ten został opracowany przez Światowy Związek Opieki Nad Dziećmi i Młodzieżą, a przeszczepiony na grunt polski przez M. Grzegorzewską (A. Makowski, 1992). Pojęcie niedostosowania społecznego jest pojęciem wieloznacznym z uwagi na to, że jest zjawiskiem które interesuje nie tylko pedagogów ale również psychologów, psychiatrów, socjologów i prawników. W zależności od punktu widzenia, pojęcie i zakres niedostosowania są różnie definiowane, a w związku z tym i terminologia nie jest zgodnie stosowana. Generalnie pojęcie niedostosowania społecznego odnoszone jest do dalszych etapów rozwojowych zaburzeń w zachowaniu, bądź też utożsamianie z terminami: trudności wychowawcze i nieprzystosowanie społeczne. O specyfice niedostosowania społecznego decydują nieprawidłowe stosunki zachodzące między daną jednostką a innymi jednostkami, czy też jednostką a grupą społeczną. W literaturze psychologicznej istotę niedostosowania społecznego rozpatruje się w ścisłym związku z wewnętrznymi przeżyciami jednostek (niepokojem, lękiem, frustracją, czy wreszcie cierpieniem lub złym samopoczuciem) (J. Konopnicki, 1972, s.1622).W socjologii traktowane jest jako poważne zaburzenie wobec wymagań społecznych, wyrażające się w naruszeniu podstawowych norm społecznych i w niezrealizowaniu zadań społecznych (Ostrihanska, 1972, s.251). Pomimo różnych interpretacji, treści określające niedostosowanie społeczne są wspólne: - społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznawanych społecznie wartości; - jest wyrazem trudnej wewnętrznie sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej; - trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna trwałość postaw aspołecznych lub antyspołecznych; - jest ogólną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych (O. Lipkowski, 1976, s.106) Zamiennie z powyżej wymienionymi terminami stosowany jest termin "nieprzystosowanie społeczne". Według (L. Pytki, 1995) nieprzystosowanie społeczne jest wadliwym przystosowaniem jednostki do społeczeństwa i jego kultury. Wiążę się również z charakterystycznym układem postaw lub stanami osobowości skłaniającymi jednostkę do reagowania w sposób niezgodny z zaleceniami aksjologii pedagogicznej i wymaganiami ról społecznych. Terminem powszechnie stosowanym choć wzbudzającym wiele kontrowersji jest termin „trudności wychowawcze”. Zdaniem A. Lewickiego (1974) trudności wychowawcze odnoszą się tylko do niektórych objawów zachowania dziecka, tj. pozostających w niezgodzie z powszechnymi normami życia społecznego, a jednocześnie charakteryzujących się uporczywością i nie poddających się zwykłym zabiegom wychowawczym. Konfrontując wymienioną terminologię należy stwierdzić, że żaden z terminów nie jest rozumiany jednoznacznie. Wydaje się jednak, że nie sposób pominąć żadnego z nich, bowiem każdy jest nośnikiem pewnych relacji między dzieckiem a jego środowiskiem. 7 1.2. KRYTERIA I KLASYFIKACJE ZABURZEŃ ZACHOWANIA Stworzenie odpowiedniego podziału symptomów zaburzeń zachowania umożliwia kwalifikowanie dzieci do określonego typu trudności wychowawczych. Chodzi tu o osobliwe zespoły charakterystyczne dla pewnych grup uczniów albo z podziałem na możliwe rodzaje i stopień nasilenia tych trudności. Klasyfikacja taka jest ciągle problemem otwartym, niemniej jednak dokonano już pewnych interesujących prób klasyfikacji. W literaturze przedmiotu spotkać można klasyfikacje przeprowadzone w oparciu o analizę czynnikową, klasyfikacje fenomenologiczne i klasyfikacje etiologiczne. Pierwsze badania oparte o analizę czynnikową przeprowadzili L. E. Hewitt i R. L. Jenkins w wyniku której wyodrębnili: 1. model agresji nieusocjalizowanej (przeciwstawianie się autorytetowi, tendencje do atakowania, bójki, brak adekwatnego do sytuacji poczucia winy, nadmierna wrażliwość); 2. model nieusocjalizowanej przestępczości (wagary, ucieczki z domu, włóczęgostwo, udział w gangach); 3. model nadmiernego zahamowania ( wzmożona uległość, wrażliwość, tendencje do odosobnienia, apatia ) ( H. Spionek, 1976, s. 227-229 Na uwagę zasługuje podział zaburzeń zachowania opracowany przez K. Hartmanna w roku 1978. Autor wyodrębnił 3 zespoły zaburzeń naruszających przyjęte normy społeczne: 1. 1. zespół niestabilności ( skłonności depresyjne, tendencje do wycofywania się, słabość kontaktów społecznych, skłonność do konfliktów, ucieczki ) stanowiący niewielkie zagrożenie społeczne, 2. zespół zachowania aspołecznego ( niechęć do nauki i pracy, nadużywanie alkoholu, włóczęgostwo, konfliktowość ) - jest to średni stopień zagrożenia dla społeczeństwa, 3. zespół przestępczości (zagrożenie dla innych osób, niszczenie mienia, znęcanie się nad innymi osobami, wczesne przed 14 r. ż. ujawnianie skłonności przestępczych, wykroczenia przeciw prawu (ujawnione i nieujawnione ) stanowiący znaczne zagrożenie dla porządku społecznego (H. Sulestrowska, 1989 r. s. 120 ). Według DSM - IV uznaje się, że istotnym objawem zaburzeń zachowania jest powtarzający i utrzymujący się wzorzec zachowania, w którym podstawowe prawa innych i ważne, stosowne do wieku życia normy społeczne i reguły są łamane, a manifestują się wystąpieniem trzech lub więcej spośród następujących zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy: 8 1. ZACHOWANIA AGRESYWNE, które powodują zagrożenie fizyczne lub wyrządzają krzywdę innym ludziom lub zwierzętom. Kwalifikują się do nich: - tyranizowanie, grożenie, zastraszanie innych, - częste inicjowanie walk fizycznych, - używanie broni, mogącej powodować poważne fizyczne uszkodzenia, - okrucieństwo fizyczne wobec ludzi, - okrucieństwo wobec zwierząt, - dokonywanie kradzieży bezpośrednio od ofiary (wymuszanie, kradzieże kieszonkowe i inne ), - świadome branie udziału w podpaleniu z intencją spowodowania poważnej szkody, - świadome niszczenie cudzej własności. 2. OSZUSTWA LUB KRADZIEŻE, do których zalicza się: - włamania do domu, budynku lub samochodu, - kłamstwo w celu uniknięcia zobowiązań lub uzyskania określonych dóbr, - kradzież rzeczy o większej wartości bez konfrontacji z ofiarą 3. POWAŻNE ŁAMANIE ZASAD, NORM, REGUŁ, NAKAZÓW I PRAW. - przebywanie wbrew zakazom rodziców poza domem rodzinnym w nocy przed 13 r. ż., - ucieczka z domu bez zamiaru powrotu, - wagarowanie (częste). Uwzględniając wiek życia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń wyróżnia się następujące ich kategorie: - typ dziecięcych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło przed 10 r. ż. ), - typ młodzieńczych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło po 10 r. ż.). W nasileniu zaburzeń zachowania różnicuje się 3 stopnie: - stopień lekki - zaburzenie powoduje niewielkie szkody, - stopień umiarkowany - liczba zaburzeń zachowania i ich wpływ na innych są pośrednie między stopniem lekkim a znacznym, stopień znaczny - liczba zaburzeń i ich wpływ na innych jest duży, objawy zaburzeń są sprzężone ze sobą np. kradzież w konfrontacji agresywnej z ofiarą ( M. Pecyna, 1998, s. 196 - 197 ) W rozpoznaniu powinny być uwzględnione również kryteria ogólno środowiskowe i normy zachowania akceptowane w najbliższym otoczeniu dziecka. W niniejszej pracy przyjmuję badawcze kryteria diagnostyczne zaburzeń zachowania oraz kategorie wyróżnione zgodnie z podziałem zaproponowanym przez ICD - 10, a mianowicie: G1. Powtarzający się i utrwalony wzorzec zachowania, cechujący się gwałceniem albo podstawowych praw innych osób, albo poważniejszych norm i reguł społecznych właściwych dla wieku, trwających co najmniej 6 miesięcy, w czasie których występują niektóre z następujących przejawów: 1. wybuchy złości nadzwyczaj częste lub ciężkie w stosunku do poziomu rozwojowego, 9 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. częste kłótnie z dorosłymi, często aktywne odrzucanie wymagań dorosłych lub niespełnianie reguł, często jakby rozmyśle robienie rzeczy, które budzą gniew u innych ludzi, częste oskarżenie innych za swoje własne pomyłki lub niewłaściwe zachowanie, częsta "wrażliwość" i łatwość wprowadzania w złość przez innych, częste wpadanie w złość lub rozżalenie, częsta złośliwość lub mściwość częste kłamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dóbr lub przywilejów, lub dla uniknięcia obowiązków, 10. częste inicjowanie starć fizycznych (nie obejmuje to starć z rodzeństwem), 11. używanie broni, która może powodować u innych poważne uszkodzenia ciała (np. kij, cegła, rozbita butelka, nóż, strzelba), 12. pozostawanie poza domem po zapadnięciu zmroku, mimo zakazu rodziców (rozpoczynające się przed 13 rokiem życia), 13. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec innych osób (np. krępowanie, ranienie lub podpalanie ofiar ), 14. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt, 15. rozmyślne niszczenie własności innych osób inaczej niż przez podpalenie). 16. rozmyślne podkładanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania poważnych zniszczeń, 17. kradzieże przedmiotów o niebanalnej wartości bez konfrontacji z ofiarą, zarówno w domu, jak i poza nim (np. kradzieże w sklepach, włamania, fałszerstwa ), 18. częste wagary ze szkoły, rozpoczynające się przed 13 rokiem życia, 19. co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastępczego, albo ucieczka jednorazowa trwająca dłużej niż jedną noc (nie obejmuje opuszczania domu w celu uniknięcia molestowania fizycznego lub seksualnego), 20.popełnianie przestępstw wymagających konfrontacji z ofiarą (włączając kradzieże kieszonkowe, wymuszania, napady ), 21.zmuszanie innych osób do aktywności seksualnej, 22.częste terroryzowanie innych (np. rozmyślne zadawanie bólu lub ran połączone z uporczywym zastraszaniem, dręczeniem, molestowaniem ), 23.włamanie do cudzego domu, samochodu, budynku. Do spełnienia kryterium wystarczy choćby jednorazowe wystąpienie objawów wymienionych w punktach 11, 13, 15, 16, 20, 21, 23. G2. Zaburzenie nie spełnia kryteriów osobowości dyssocjalnej, schizofrenii, epizodu maniakalnego, epizodu depresyjnego, całościowego zaburzenia rozwojowego, ani zaburzenia hiperkinetycznego. Jeżeli spełnione są kryteria zaburzenia emocjonalnego, należy rozpoznać mieszane zaburzenia zachowania i emocji: - postać z początkiem w dzieciństwie: początek przynajmniej jednego rodzaju trudności z zachowaniem przed 10 rokiem życia. - postać z początkiem w wieku młodzieńczym : bez trudności z zachowaniem przed 10 rokiem życia. 10 Ciężkość zaburzeń zachowania: - łagodna - tylko nieliczne ( lub prawie żadne ) trudności z zachowaniem przekraczają granice wymagane dla ustalenia rozpoznania oraz trudności z zachowaniem powodują tylko małe schody u innych osób - umiarkowana - liczba trudności z zachowaniem oraz ich wpływ na innych pozostaje pośrednia pomiędzy "łagodnym" i "ciężkim" - ciężka - występują liczne trudności z zachowaniem przekraczające granicę uprawiającą do ustalenia rozpoznania albo problemy z zachowaniem powodują istotne szkody u innych, np. ciężkie urazy fizyczne, akty wandalizmu, kradzieże.( T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999 r. s. 107 - 109 ). Klasyfikacja ICD - 10 dzieli zaburzenia zachowania na następujące kategorie: · zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego · zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji · zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji · zaburzenie opozycyjno - buntownicze. Zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego: · występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania, · występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryteriach G1, w tym co najmniej trzy z punktów (9)-(23), · co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował przez co najmniej 6 miesięcy, · zaburzenia zachowania są ograniczona do środowiska (kontekstu) rodzinnego "(T.Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s.109). Do tej kategorii zaliczane są zaburzenia zachowania, które charakteryzuje zachowanie dyssocjalne, agresywne a nie tylko zachowania buntownicze, opozycyjne lub niszczycielskie i są całkowicie lub prawie całkowicie ograniczone do środowiska rodzinnego albo do interakcji z członkami rodziny. Mogą występować kradzieże w domu, zachowania destrukcyjne jak łamanie zabawek, niszczenie ubrań, uszkadzanie mebli, przemoc wobec członków rodziny i celowe podpalenia ograniczone do domu rodzinnego ( Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 221 ). Rozpoznanie wymaga, aby nie było poważniejszych zaburzeń zachowania poza środowiskiem rodzinnym i aby relacje społeczne dziecka poza nim mieściły się w normie (T.Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1998, s.221). Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji: · występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania, · występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryteriach G1, w tym co najmniej trzy z punktów (9)-(23), · co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował przez co najmniej 6 miesięcy, · wyraźnie słabe związki osoby z grupą rówieśniczą, przejawiające się izolacją, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem trwałych, bliskich, 11 wzajemnych przyjaźni "(T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s.109-110)". Ten typ zaburzeń charakteryzuje kombinacja całościowego zaburzenia dyssocjalnego lub agresywnego z globalnie nieprawidłowym związkiem dziecka z innymi dziećmi. Zaburzone relacje rówieśnicze przejawiają się izolacją od innych dzieci, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem bliskich przyjaciół, empatycznych związków z innymi członkami tej samej grupy wiekowej. Relacje z dorosłymi cechują się rozdźwiękiem, wrogością i urazami. Typowe zachowania to tyranizowanie, bójki, stosowanie siły i przemocy, nasilone nieposłuszeństwo, niegrzeczność, brak współpracy, opór wobec autorytetów, ciężkie napady złości i wściekłości (niekontrolowanej), okrucieństwo wobec dzieci i zwierząt, niszczenie własności i podpalenia. Zaburzenie ujawnia się w większości sytuacji, ale najbardziej widoczne jest w szkole (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10 . Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 221 -222 ). "Zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji: · występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania, · występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryterium G1, w tym co najmniej spośród punktów (9)-(23), · co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował co najmniej 6 miesięcy, · zaburzenia zachowania występują w sytuacjach poza domem lub środowiskiem (kontekstem) rodzinnym, · związki rówieśnicze pozostają w prawidłowych granicach" (T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s. 110). Tę kategorię cechuje utrwalone występowanie zachowań dyssocjalnych lub agresywnych, które występuje u dzieci raczej dobrze zintegrowanych z grupą rówieśniczą. Cechą różniącą jest obecność właściwych, trwałych przyjaźni z rówieśnikami. Relacje z dorosłymi stanowiącymi autorytet są raczej złe, ale mogą zachodzić dobre relacje z innymi osobami. Często zaburzenie najwyraźniej ujawnia się poza domem rodzinnym, a jego ograniczenie do szkoły potwierdza rozpoznanie (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 222 ). Zachowania opozycyjno-buntownicze: · występują cztery lub więcej z objawów wyliczonych w kryterium G1, w tym nie więcej niż dwa spośród punktów (9)-(23), · objawy kryterium B wiążą się z nieprzystosowaniem i nie są zgodne z poziomem rozwojowym, · co najmniej cztery objawy występowały przez co najmniej 6 miesięcy" (T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s 110). Cechą charakterystyczną tej grupy zaburzeń zachowania jest występowanie u dzieci poniżej 9 lub 10 roku życia. Wyróżnia je obecność nasilonego zachowania buntowniczego, nieposłusznego, prowokującego i nieobecność poważnych działań dyssocjalnych lub 12 agresywnych, które naruszają prawo lub prawa innych osób. Podstawową cechą zaburzenia jest utrwalony wzorzec zachowania buntowniczego, prowokacyjnego, negatywistycznego i niszczycielskiego, które przekracza normy zachowania wieku i kontekstu społeczno-kulturowego. Dzieci z tego typu zaburzeniami skłonne są do złości, urazy, reagowania zdenerwowaniem wobec innych osób. Wykazują niski próg tolerancji na frustrację i łatwo tracą panowanie nad sobą. Ich bunt ma charakter prowokacyjny, inicjujący konfrontację. W stosunku do innych zaburzeń zachowania w tym zaburzeniu brak jest takich zachowań, które naruszają prawo i podstawowe prawa innych jak: kradzież, tyranizowanie, napaści i niszczycielstwo (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 223). W związku ze znacznymi zmianami kryteriów zaburzeń zachowania w kolejnych międzynarodowych klasyfikacjach trudno jest podać częstość ich występowania w populacji. DSM-IV podaje, że rozpowszechnienie zaburzeń zachowania wśród chłopców wynosi 6-10%, zaś wśród dziewcząt jest niższe i wynosi 2-9%. W badaniach przeprowadzonych przy użyciu kryteriów ICD-9 w Niemczech (Mannheim) stwierdzono, iż rozpowszechnienie zaburzeń zachowania jest mniejsze niż 1%. Według szacunku MEN około 140-150 tyś. dzieci i młodzieży w wieku szkolnym jest nieprzystosowanych społecznie (2% populacji), zaś około miliona ( 10%-15% ) jest zagrożonych niedostosowaniem („Raport o sytuacji polskich rodzin” w: „Problemy opiekuńczo-wychowawcze” 1996/9 r, s. 15 ). Inaczej przedstawiają się dane jeśli chodzi o jednostki z subnormą intelektualną. W świetle diagnoz J. Konopnickiego (1971) zjawisko to występuje u 55,0% uczniów szkół specjalnych, natomiast badania przeprowadzone przez W. Rempel (1997) wykazały występowanie zaburzeń zachowania u 34,4% ogółu diagnozowanych. Porównywanie rozmiarów zaburzeń ustalonych w różnych badaniach jest ogromnie utrudnione, co wynika w dużej mierze z płynności pojęcia i wielości definicji a także zastosowanych kryteriów. Ocena zaburzeń zachowania może, więc zależeć od kryteriów, jakie przyjmiemy. 1.3 ETIOPATOGENEZA ZACHOWAŃ NIEPRZYSTOSOWAWCZYCH UWARUNKOWANYCH BIOLOGICZNIE Od dawna badacze analizują czynniki wyznaczające ludzki zachowanie. Obecnie nie spotyka się badaczy o skrajnych poglądach, którzy akcentują rolę czynników środowiskowych, a odrzucają wpływy biologiczne lub odwrotnie. Wieloczynnikowa koncepcja zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży ma wyraźną wyższość nad jednoprzyczynowymi próbami wyjaśnienia problemu. Jak pisze H. Sulestrowska (1989, s.122) "Pociąga to za sobą konieczność wielowymiarowej diagnostyki". Autorka podkreśla, iż nieprawidłowy rozwój psychospołeczny dziecka jest "(...)wypadkową ilościowej i jakościowej kombinacji warunków zewnętrznych 13 (środowiskowych) i właściwości osobowościowych danego dziecka. W diagnozie należy więc uwzględnić następujące składowe patogenetyczne: 1) czynniki środowiskowe (przede wszystkim wpływy rodziny, ale także szkoły i grupy rówieśniczej), 2) możliwość następstw osobowościowych i charakterologicznych organicznego uszkodzenia mózgu, 3) czynnik indywidualnej predyspozycji genetycznej, najmniej zresztą uchwytny i zbadany" (H. Sulestrowska, 1989, s.122). Badacze problemu podkreślają, iż u znacznej liczby dzieci z zaburzeniami zachowania wyłączne znaczenie patogenne wydają się mieć niekorzystne wpływy środowiskowe, przy czym środowiskiem najsilniej oddziaływującym jest rodzina. Mniej lub bardziej wyrażona patologia mózgowo-organiczna odgrywa rolę czynnika znacznie sprzyjającego pojawieniu się nieprawidłowego rozwoju psychospołecznego przy współistnieniu niekorzystnych wpływów środowiskowych. Tak więc na powstanie zaburzeń rozwoju psychofizycznego dziecka, a tym samym zaburzeń zachowania ogromny wpływ mają dwie grupy czynników, wśród których wyróżnia się czynniki biologiczne i czynniki psychosocjalne: środowisko rodzinne, środowisko szkolne oraz grupy rówieśnicze (A. Popielarska, 1989) Z uwagi na zakres i charakter publikacji wpływy środowiska rodzinnego wymagają szerszego potraktowania, dlatego zostaną omówione w następnym rozdziale. 1.3.1 CZYNNIKI BIOLOGICZNE Czynniki biologiczne dotyczące różnych cech somatycznych organizmu zawiązane są ściśle z czynnikami psychologicznymi wchodzącymi w skład mechanizmu regulującego zachowania człowieka (A. Firkowska - Mankiewicz, 1972). Powiązanie procesów somatycznych i psychicznych nie podlega dziś dyskusjom. Mówi się o nim jako o powiązaniu dynamicznym i dwukierunkowym. Do czynników biologicznych zalicza się przede wszystkim czynniki genetyczne, tj. zestaw genów przekazywanych przez rodziców w chwili poczęcia. Zawierają one zarówno potencjalne możliwości, jak i anomalie rozwojowe dziecka, a także czynniki paragenetyczne, działające w okresie rozwoju zarodka i płodu, wpływające na powstawanie różnorodnych wad rozwojowych o. u. n. oraz skutki urazów fizycznych, chorób, stanów niedoborów w odżywianiu dziecka, zaburzeń hormonalnych, mających wpływ na jego potencjalne możliwości psychoruchowe po urodzeniu. Czynniki genetyczne i paragenetyczne ujmowane są w ścisłym powiązaniu i określane jako czynniki konstytucjonalne. Jak podkreśla A. Popielarska (1989) przy obecnym stanie wiedzy nie jest jeszcze możliwe oddzielanie w każdym przypadku skutków anomalii genetycznych od wad rozwojowych nabytych w życiu płodowym, jak i wyizolowanie pewnych form zachowania, które podlegają procesom biologicznym, a mogą być uwarunkowane także przez czynniki zewnętrzne działające po urodzeniu 14 dziecka. Ostatnio dzięki rozwojowi wiedzy z zakresu cytogenetyki wyodrębniono wiele zespołów uwarunkowanych genetycznie określanych jako: 1. mono i poligenopatie, istniejące w rozrodczych komórkach rodziców przed zapłodnieniem i przekazywanych potomstwu przez dziedziczenie dominujące lub recesywne, 2. genopatie, powstające w trakcie dojrzewania komórek rozrodczych lub też po zapłodnieniu komórki jajowej ( np. na skutek zadziałania wirusów ), 3. chromosopatie, dotyczące chromosomów autosomalnych, jak i płciowych, spowodowane zaburzeniami zapłodnienia komórki jajowej lub nieprawidłowym podziałem zygoty, bądź też świeżą mutacją komórki rozrodczej ( H. Sulestrowska, 1989 ). Wielu autorów uważa, że patologiczne geny stanowią podłoże nieprawidłowego rozwoju osobowości, specyficznych zaburzeń zachowania i agresywności. Należy również podkreślić, że nosiciele podłoża genetycznego , tj. rodzice, są jednocześnie osobami, które kształtują środowisko dziecka od chwili jego urodzenia. Z wnikliwych obserwacji wielu badaczy wynika, że niektóre dzieci szczególnie łatwo ulegają demoralizującym wpływom środowiska, inne zaś opierają się nim w zadziwiający sposób. Jeśli u dziecka nie stwierdza się uszkodzeń organicznych, a jego środowisko jest zdrowe, wówczas na myśl przychodzą uwarunkowania genetyczne. Wśród zaburzeń zachowania pochodzenia dziedziczno - konstytucjonalnego wymienia się często psychopatię definiowaną jako wrodzone odchylenie struktury osobowości od przeciętnej miary, szczególnie w zakresie charakteru, włącznie z nieprawidłowościami życia uczuciowo-popędowego, uczuciowości wyższej, temperamentu, sposobu reagowania na bodźce oraz napędu psychoruchowego (H. Spionek, 1975 za: T. Bilikiewicz). Innym zaburzeniem uwarunkowanym genetycznie jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej, który do niedawna uważany był za zaburzenie organiczne powstające w wyniku mikrouszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego w okresie okołoporodowym. Nazwa powyższego zaburzenia ulegała wielokrotnym zmianom. Obecnie w piśmiennictwie światowym dominują oficjalnie dwie nazwy. W klasyfikacji DSM-IV jest mowa o Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) czyli o „zespole nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi”, zaś w klasyfikacji ICD-10 występuje termin Hyperkinetic Disorder czyli „zespół hiperkinetyczny” lub „zaburzenia hiperkinetyczne”. Zgodnie z najnowszymi badaniami ryzyko wystąpienia u dzieci ADHD wynosi około 3-10% i wzrasta do 50% w przypadku gdy jedno z rodziców obarczone było zespołem hiperkinetycznym ( T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999 ). W chwili obecnej uważa się raczej, że ADHD dziedziczony jest wielogenowo tzn., że w naszym materiale genetycznym nie można znaleźć jednego miejsca odpowiedzialnego za zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Osoby cierpiące z powodu ADHD mogą mieć specyficzne wzorce pracy mózgu. Dotyczy to zwłaszcza pracy kory przedczołowej obu półkul mózgowych, struktur głębokich, spoidła wielkiego oraz móżdżku. Prawdopodobnie istnieje także zaburzona równowaga pomiędzy dwoma podstawowymi przekaźnikami - noradrenaliną i dopaminą. Nadpobudliwość psychoruchowa rozumiana medycznie oznacza zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem i charakteryzujący się występowaniem 3 grup objawów: 15 · zaburzenia koncentracji uwagi, · nadruchliwość, · impulsywność. W klasyfikacji DSM-IV dodatkowo rozpoznajemy podtypy ADHD (podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi; podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej; podtyp mieszany). "Jednym z czynników zwiększających ryzyko wystąpienia zaburzeń zachowania jest zespół hiperkinetyczny. ADHD i zaburzenia zachowania współistnieją, w zależności od tego co umówimy się nazywać zaburzeniami zachowania (od 30-80%) Współwystępowanie zaburzeń zachowania i ADHD daje dużo większe zaburzenia rozwoju psychiki człowieka niż obecność tylko jednego z nich (T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s. 111). Większa jasność niż w przypadku czynników genetycznych panuje w sprawie zależności zaburzeń zachowania od uszkodzeń o.u.n. - uszkodzenie takie może mieć charakter organiczny lub funkcjonalny. Czynności paragenetyczne często decydują o rozmiarach uszkodzenia o.u.n. i jego funkcji u dziecka. Istotny wpływ na rozwój układu nerwowego mają niedobory tlenu wynikające zarówno z chorób matki, jak i wadliwej budowy łożyska, zatrucia ciążowego i złej wymiany gazowej między łożyskiem a płodem ( A. Popielarska, 1989 za: J. Czochańska, 1985). Do czynników uszkadzających o.u.n. płodu w drugiej połowie ciąży zalicza się także zakażenie matki pierwotniakiem Toxoplasma gandii lub krętkiem bladym oraz niezgodność immunologiczna między nią a płodem w zakresie antygenu Rh i grup głównych krwi. W 25% przypadków przyczynami organicznych uszkodzeń o.u.n. płodu są nieprawidłowy przebieg porodu i powikłania okołoporodowe (A. Popielarska, 1989 ). Urazy czaszki ze wstrząsem należą do najczęstszych przyczyn uszkodzenia układu nerwowego. Najcięższa postać to urazy otwarte, w których dochodzi do miejscowego zniszczenia tkanki mózgu (M. Bogdanowicz, 1985). Skutkiem uszkodzenia c.u.n. może być epilepsja. Kolejnym czynnikiem powodującym uszkadzającym c.u.n. są infekcje mózgowe (zapalenie opon mózgowych i mózgu). Również niektóre choroby somatyczne mogą szkodliwie oddziaływać na c.u.n. (np. choroba reumatyczna). Istnieją choroby, które w prostej linii wpływają na zaburzenia w zachowaniu. Należą do nich m.in.: astma, powodująca wzmożoną pobudliwość, choroba Basedowa wynikająca z nadczynności tarczycy, cukrzyca i inne. Omówione przyczyny w znaczeniu czynnika ryzyka wystąpienia zaburzeń zachowania nie wyczerpują całego ich rejestru (M. Łobocki, 1989). A. Popielarska (1989) podkreśla, iż czynniki patogenne nie zawsze wykazują jednakowy stopień szkodliwości działania na o.u.n. dziecka. Wiąże się to nie tylko z odmiennymi, uwarunkowanymi genetycznie sposobami reagowania organizmu na czynnik patogenny. O stopniu powstałych uszkodzeń pod wpływem danego czynnika szkodliwego decydują mechanizmy obronne dziecka, których siła i zakres zależą od osobniczych właściwości dziecięcego organizmu, przekazywanych przez rodziców dziedzicznie. 16 2. RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ ZACHOWANIA 2.1 ROZWÓJ DZIECKA W ŚRODOWISKU RODZINNYM. Rodzina jest podstawowym i najważniejszym środowiskiem w życiu człowieka. Jej oddziaływanie zaznacza się już w pierwszych dniach a nawet godzinach życia, dostarczając dziecku doświadczeń które decydują o cechach osobowości człowieka. W rodzinie dziecko zdobywa wiedzę o sobie samym i uczy się świata zewnętrznego. Z oczy rodziców odczytuje po raz pierwszy obraz samego siebie i dowiaduje się ile jest warte. Obserwując rodziców i rodzeństwo uczy się podstawowych sposobów reagowania wobec wydarzeń i osób. Naśladując osoby znaczące, zdobywa umiejętności rozwiązywania trudności, nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, przedstawiania swojego punktu widzenia, zyskiwania sympatii i osiągania zamierzonych celów. Rodzina bardzo głęboko oddziałuje na osobowość człowieka, kształtując jej podstawowe rysy i wyposażając ją w schematy zachowań, które mogą być powielane przez całe życie (W. Bołoz, 1997). Rozwój dziecka jest powolną drogą podzieloną na etapy, które następują po sobie, ale są także nawzajem do siebie zależne. Jeśli przeżywane są w sposób właściwy, dojrzewanie osobowości przebiega normalnie, jeśli natomiast jakieś wewnętrzne lub zewnętrzne czynniki zakłócają realizację pewnego etapu, to istnieje niebezpieczeństwo, że całe dojrzewanie zatrzyma się na tym właśnie poziomie. W dalszym okresie życia dojrzewanie osobowości może powodować poważne problemy wychowawcze, bowiem każda osobowość jest wypadkową czynników wrodzonych i dziedzicznych oraz elementów środowiskowych (M. Pecyna,1998). Rodzice powinni dać dziecku jedzenie, ubranie, schronienie, wsparcie emocjonalne, zapewnić zdrowy kontakt fizyczny, opiekę medyczną, poczucie bezpieczeństwa i wyposażyć w system poznawczy umożliwiający prawidłowe rozumienie świata. W sposób naturalny rodzice mają bardzo delikatnie zaznaczoną władzę. Rodzina ma za zadanie stworzyć warunki egzystencji człowieka oraz umożliwić zaspokojenie podstawowych potrzeb wśród których najczęściej wymienia się: potrzebę bezpieczeństwa, potrzebę miłości i potrzebę akceptacji (M. Konopczyński,1996). Potrzeba bezpieczeństwa, uczucia stałości jest podstawową potrzebą, którą powinni zaspokoić opiekunowie. Dziecko ma wówczas pewność że nic złego się nie stanie, a wszelkie jego kłopoty będą właściwie rozwiązane. Potrzeba miłości wynika z pragnienia bycia kochanym i podziwianym. Niezaspokojenie tych pragnień może być przyczyną zachowań antyspołecznych. Potrzeba akceptacji wyraża się w przyjęciu dziecka takim, jakie ono jest, niezależnie od jego zewnętrznych cech czy braków wewnętrznych. Dziecko akceptowane wzmacnia swoje poczucie bezpieczeństwa. Niezaspokojenie potrzeb dziecka powoduje powstanie u niego mechanizmów obronnych, które z kolei powodują zakłócenia w jego zachowaniu. 17 Jedną z istotnych, a może najistotniejszą funkcją rodziny jest jej działalność socjalizacyjna. Dokonuje się ona poprzez mechanizmy naśladownictwa, identyfikacji i internacjonalizacji (M. Konopczyński, 1996). Spełnienie funkcji wychowawczej przez rodziców wymaga zabezpieczenia rozwoju fizycznego i umysłowego dzieci, wprowadzenia ich w świat kultury i sztuki, przygotowania do samodzielnego życia poprzez wyrobienie postawy twórczej i współuczestniczącej w otaczającym świecie, a także wprowadzenie w krąg zagadnień polityczno-społecznych. Wzorem rodziny jako prawidłowo funkcjonującego środowiska wychowawczego może być tzw. rodzina pełna, oparta na więzi biologicznej między rodzicami, realizująca wspólne cele (M. Ochmański,1997). Rodzina nie zawsze jest w stanie należycie wywiązywać się ze swojego zadania polegającego na umożliwieniu dziecku rozwoju psychospołecznego. W powszechnym przekonaniu rodzina zaburzająca rozwój dziecka to rodzina rozbita, przestępcza, pijacka. To prawda, że rodziny z marginesu społecznego nie są w stanie wychować dzieci przystosowanych do wymogów kulturalnego społeczeństwa, ale wiele młodzieży ulegającej chorobom psychicznym pochodzi z rodzin robiących wrażenie dobrych, spełniających zewnętrzne kryteria społecznej poprawności. Zewnętrzny obserwator nie zawsze jest w stanie dostrzec tego, w jakich wzajemnych układach pozostają członkowie takiej rodziny, tym bardziej, że ta zazwyczaj starannie ukrywa swoje problemy (J. Storojnowski, 1998, s.126). Tak więc rodzina może mieć istotną role w kształtowaniu nieprawidłowych cech osobowości i zaburzeń zachowania. Są one najczęściej wynikiem nieprawidłowego funkcjonowania rodziny. Przejawy nieprawidłowego funkcjonowania rodziny mogą wyrażać się poprzez: 1. niewypełnianie podstawowych zadań opieki nad dzieckiem lub delegowaniem jej na inne osoby; 2. brak silnych więzi emocjonalnych między poszczególnymi członkami rodziny, separację emocjonalną lub izolowanie całej rodziny od innych ludzi; 3. nadmierną symbiozę między członkami rodziny, niewypuszczanie dziecka z "pola" oddziaływania rodziny, wytwarzanie nadmiernej zależności; 4. nadopiekuńczość w stosunku do dziecka, która może być wyrazem postawy lękowej, ale może być także maską odrzucenia dziecka; 5. zaburzenia komunikacji trojakiego typu; a. wszyscy w rodzinie muszą wiedzieć wszystko o wszystkich, b. brak jest przepływu informacji, zwłaszcza dotyczących przeżyć emocjonalnych, c. występuje tzw. „podwójne wiązanie”, tzw. komunikaty werbalne są sprzeczne z komunikatami niewerbalnymi, 6. erotyzacja stosunku rodzice - dziecko: 7. patologia ról w rodzinie - np. wrogość rodziny spada na tzw. kozła ofiarnego: 8. opór rodziny przed ujawnieniem konfliktów, zaprzeczanie ich istnieniu (A. Popielarska, 1989). 18 Wymienione wskaźniki nieprawidłowego funkcjonowania rodziny to tylko niektóre z długiej listy. W grę wchodzą także: brutalne traktowanie dziecka, nadmierny rygoryzm, liberalizm oraz wiele innych. Większość badaczy jest zdania, że zakłócenia środowiska rodzinnego stanowią zupełnie wystarczający czynnik patogenny, który może doprowadzić do powstania zaburzeń zachowania. Głównie zaś wymienia się zaburzenia struktury rodziny, niewłaściwą atmosferę rodzinną, wadliwe postawy rodzicielskie, metody nadzoru i kontroli oraz przejawy patologii jako czynniki wyzwalające nieaprobowane społecznie formy zachowania dzieci i wpływające na formowanie się osobowości nieprawidłowej. 2.2 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE RODZINY DYSFUNKCJONALNEJ Każda rodzina boryka się z problemami dnia codziennego, które trzeba pokonywać. Są rodziny potrafiące sprostać tym obowiązkom. Takie rodziny, które pomyślnie rozwiązują swoje problemy, kierując się chęcią utrwalenia swojej wspólnoty i realizacji przypisanych im funkcji nazywamy rodzinami funkcjonalnymi. Rodziny, które nie potrafią wypełniać należycie swych funkcji, nazywamy rodzinami dysfunkcjonalnymi(S. Kawula, 1998, s. 129). Termin „dysfunkcja” w odniesieniu do rodziny oznacza „system charakteryzujący się takimi interakcjami jego członków, które prowadzą do frustracji ich podstawowych potrzeb, wykorzystywania niektórych osób z rodziny, pogwałcenia ważnych praw osobistych, zaniku odpowiedzialności lub nadmiernej odpowiedzialności niektórych osób z rodziny. W zakresie kontaktu system dysfunkcjonalny cechują: inwazja, deprywacja, wchłanianie lub stapianie granic poszczególnych osób” (C. Wills - Brandon, 1996r. s.193). W każdej rodzinie dzieci, szczególnie te małe są bezbronne i wymagają ochrony rodziców we wszystkich strefach swej rzeczywistości: fizycznej, seksualnej, emocjonalnej, intelektualnej i duchowej. Rodzina funkcjonalna troszczy się o zaspokojenie tych potrzeb, a w miarę jak dziecko rośnie - uczy je jak te potrzeby zaspokajać samodzielnie. W rodzinie funkcjonalnej dzieci są ochraniane nie w sposób nadopiekuńczy lub niewystarczający ale w taki, który strzeże je przed poniżającym zachowaniem innych. Jednocześnie wspierane są w konstruowaniu własnych granic. Wszystkie dzieci rodzą się z pięcioma charakterystycznymi dla istoty ludzkiej cechami, takimi jak: cenność, bezradność, niedoskonałość, zależność i niedojrzałość. Funkcjonalni rodzice pomagają rozwinąć każdą z tych cech, tak aby dzieci stały się osobami szczęśliwymi w dorosłym życiu (P. Mellody, 1995, s.71). W rodzinach dysfunkcjonalnych rodzice nie reagują właściwie na wrodzone cechy dziecka. Zamiast dziecko wspierać i ochraniać, ignorują je, albo atakują za to, że takie właśnie jest. Drogocenność dziecka nie jest mu uświadamiana. Miast tego dziecko jest bombardowane komunikatami podkreślającymi jego mniejszą wartość. W efekcie dysfunkcjonalnych działań takich jak ignorowanie, wyśmiewanie i itp. Wartość dziecka 19 ulega obniżeniu i rodzą się w nim postawy samozachowawcze wyrażające się tym, że czuje się ono gorsze od innych. Niedoskonałość dziecka nie jest szanowana i uznawana. Dzieci są atakowane za swą niedoskonałość, za to, że są dziećmi. Odmawia się im prawa do popełniania błędów, w wyniku czego w życiu dorosłym często stają się perfekcjonistami. Zależność dziecka w dysfunkcjonalnej rodzinie nie jest właściwie postrzegana. Rodzice albo nadmiernie troszczą się o dziecko, nie pozwalając mu na samodzielność, albo je atakują za posiadanie i wyrażanie swych pragnień. Niedojrzałość dziecka w nieprawidłowo funkcjonującej rodzinie traktowana jest błędnie. Od dzieci wymaga się zachowań zbyt dojrzałych lub infantylizuje się je. H. N. Wright do zjawisk świadczących o dysfunkcjonalności rodziny zalicza: nadużycia; perfekcjonizm; rygoryzm; milczenie; represyjność; triangulacje; "podwójne komunikaty"; niedostatek zabawy; cierpiętnictwo; wzajemne uwikłania. "Obecność tych zjawisk" w życiu rodziny oraz częstość ich występowania mówią o stopniu odejścia od normy"(H. N. Wright, 1996, s.115). 1. Nadużycia Nadużycia, które są typową cechą źle funkcjonującej rodziny, mogą mieć charakter krzywdy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej, jak również poważnych zaniedbań w tych dziedzinach. Znęcać się nad dzieckiem można w sposób jawnie drastyczny np. bijąc je - lub trudno uchwytny: ignorując je. Krzywdę wyrządza się dziecku zmuszając je do oglądania aktów przemocy wobec innych członków rodziny. Inną formą przemocy jest zadawanie cierpień emocjonalnych. Przykładami takiego postępowania są: · przedstawianie samych negatywnych alternatyw · systematyczne zrzucanie winy na dziecko · zniekształcanie rzeczywistości wypowiedziami typu: "Twój ojciec nie ma problemu z alkoholem, po prostu pracuje zbyt ciężko i jest zmęczony" · postawa nadopiekuńcza · obarczanie innych winą za kłopoty dziecka · podwójne komunikaty 2. Perfekcjonizm Perfekcjonizm rzadko uważa się za symptom nieprawidłowości, niemniej jednak jest on częstą przyczyną problemów rodzinnych. Rodzic - perfekcjonista komunikuje innym swoje zasady i wymagania takimi metodami, jak: reprymendy i karcenie, gniewanie, przeszywające spojrzenia itd. Wszystko to oznacza: „wciąż jeszcze nie jest dobrze”. W życiu codziennym kieruje się słowami: musisz, powinieneś, nie wolno. Słowa te to narzędzia służące do wzmagania poczucia winy i osłabiania ambicji. 3. Rygoryzm W nieprawidłowej rodzinie obowiązują niezłomne zasady, rygorystyczny tryb życia oraz taki sam system poglądów na świat. Życie składa się z przymusu, 20 rutyny, dokładnie uregulowanych sytuacji, kontrolowanych znajomości i fałszywych sądów. Radość, niespodzianki i spontaniczność nie mają prawa zaistnieć. 4. Milczenie Rodzina dysfunkcjonalna przestrzega reguły knebla. Żadne rozmowy nie mogą odbywać się poza obrębem własnych czterech ścian. Dzieciom nie wolno nikogo prosić o pomoc ani się zwierzać. 5. Represyjność Represyjność polega na tłumieniu i opanowywaniu emocji. Emocje to bardzo ważny element ludzkiej psychiki. Pomagają nam, działając jak zawór bezpieczeństwa, nie tylko właściwie "odczytać" smutki i radości, ale i odpowiednio ma nie reagować. Tłumienie uczuć to życie w zakłamaniu. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie ludzie umieją rozpoznać uczucia, wyrażać je i dzielić się nimi z innymi. Przede wszystkim potrafią ustalić na podstawie emocji potencjalne źródła zagrożeń. Rodzina dysfunkcjonalna „grzebiąc” emocje, podlega różnorodnym gwałtownym skutkom. 6. Triangulacja Termin ten w tym kontekście odnosi się do sposobu rodzinnego porozumiewania. O triangulacji mówimy wówczas, gdy dwaj członkowie rodziny używają trzeciego w charakterze pośrednika. Dziecko w takiej sytuacji wciągane jest w sprawy, w których nie powinno uczestniczyć. Zaczyna odpowiadać za winy nie popełnione, doświadczać uczuć przedwcześnie obciążających jego wrażliwą psychikę. 7. "Podwójne komunikaty" Podwójne komunikaty występują wówczas, gdy komunikatowi werbalnemu przeczy komunikat niewerbalny. 8. Niedostatek zabawy Źle funkcjonująca rodzina z reguły nie potrafi się odprężyć, bawić i cieszyć. Życie jest tu sprawą przeraźliwie zasadniczą, a motto brzmi: „Bądź poważny, pracuj bez wytchnienia, od tego zależy twoja wartość. Zabawa to strata czasu”. 9. Cierpiętnictwo Rodzina dysfunkcjonalna wykazuje wysoką odporność na bóle i zniewagi. Dzieci wciąż wysłuchują rodzicielskich kazań o potrzebie poświęcania się dla innych nie bacząc na własne koszty. 10. Wzajemne uwikłania Członkowie źle funkcjonującej rodziny są emocjonalnie oraz pod każdym innym względem wzajemnie uwikłani w swoje problemy. Rozmywają się indywidualności, zacierają kontury psychiki jednostek. Kłopoty rodziców stają się kłopotami dzieci. Nikt tu nie myśli sam w swojej odpowiedzialności, nikt nie odczuwa za siebie. W rodzinach dysfunkcjonalnych panują fałszywe zasady i reguły rodzinne. Z teoretycznego punktu widzenia zasady obowiązujące w rodzinie mają zapewnić dziecku bezpieczeństwo i właściwy kierunek wychowania. Niejeden rodzic więcej wysiłku wkłada w nauczenie dziecka ślepego bezwzględnego posłuszeństwa niż w jego rozwój w wymiarze ludzkim. „Dobre Dziecko” to takie, którego nie widać ani nie słychać. Tacy rodzice posługują się kodeksem zasad, które przejęli od swoich rodziców lub innych bliskich i uznają je za obowiązujący kanon. Wśród błędnych zasad Wright wymienia: 21 · Przywilejem rodziców jest bezwzględna władza i kontrola nad dzieckiem. · Jedynie rodzice mają prawo decydować, co jest dobre, a co złe. · Jeśli matka gniewa się, winę zawsze ponosi dziecko. · Dziecko ma obowiązek bronić i osłaniać rodziców. · Dom to nie miejsce dla dziecięcych fanaberii. · Najważniejsza rzecz to złamać wolę dziecka (H. N. Wright, 1996,s.124). Innym przypadkiem niefortunnego wkładu rodziców w funkcjonowanie rodziny jest brak troski o dziecko. Równa się to opuszczeniu bezbronnej i niezaradnej osoby. Opuszczenie może przybierać różne formy. Mamy z nim do czynienia wtedy, gdy jedno lub dwoje rodziców: · · · · Porzuca dziecko fizycznie. Nie okazuje mu uczuć. Nie przyjmuje dziecięcych objawów miłości. Nie zaspakaja właściwej dla każdej fazy rozwoju potrzeby opieki i oparcia. · Dopuszcza się nadużyć w sferze fizycznej, seksualnej, emocjonalnej bądź duchowej. · Czyni z dziecka obiekt zastępczy, służący do zaspokajania własnej nie spełnionej potrzeby emocjonalnego oparcia się na kimś. · Wykorzystuje dziecko do zaspokojenia innych istniejących w związku małżeńskim potrzeb. · Dopuszcza się czynów bezwzględnych. · Ukrywa te czyny przed ludźmi (...), a dziecko musi mu w tym pomagać (...). · Nie poświęca dziecku czasu ani uwagi, nie zajmuje się jego wychowaniem (H. N. Wright, 1996, s. 125) Tam gdzie występuje jedno lub więcej z opisanych zjawisk dochodzi do zamiany ról między dziećmi i rodzicami. Niektóre z narzuconych przez rodziców zasad rodzinnych mogą wywołać u dzieci wstyd. Wstyd jest jednym z najbardziej przygnębiających i wyniszczających nerwowo stresów ludzkiej psychiki. Uczucie wstydu sprawia, że życie traci blask i kładzie wiele plam na wizerunku własnym dziecka. Aby jakoś zwalczyć to cierpienie dziecko buduje osobowość fikcyjną: jest to maska ochronna, za którą chce ukryć cały swój ból i samotność. W rodzinach dysfunkcjonalnych, w których rodzice nie zaspakajają potrzeb psychicznych dzieci, nie uznają ich wartości, dzieci wchodzą w role, które pozwalają im zaskarbić sobie przychylność i względy dorosłych. Role te są zazwyczaj dokładnie przydzielone a ich schematy wg Wright (1996, s 130-137) przedstawiają się następująco: · Robotnica - to osoba dźwigająca na swoich barkach cały ciężar prowadzenia domu. Ma ona nieprawdopodobnie rozwinięte poczucie obowiązku. · Stabilizatorka, czyli gałązka oliwna -główny jej cel to zapobieganie konfliktom i strzeżenie rodzinnej jedności bez względu na ogrom wysiłków czy poświęceń. Stabilizatorka boi się o rodzinę, motorem jej działań jest lęk o to, by nikt jej nie opuścił. 22 · Samotnica - jej obroną przed panującym w domu napięciem jest separacja fizyczna i emocjonalna. Unika ona bliższych kontaktów ze wszystkimi bez wyjątku. Samotnica jest zagubionym dzieckiem, zapomnianym przez całą rodzinę. · Bohaterka - dzięki jej sukcesom rodzina zdobywa poklask i rozgłos. Spełnianie wymagań, oczekiwań i zaspokajanie gustów innych to jej dewiza, to także przyzwyczajanie, które staje się drugą naturą. · Maskotka - osoba ta pełni funkcję familijnego błazna. Wnosi do rodziny elementy humoru i zabawy, rozładowuje tym napięcia. Błazeństwa służą ukryciu cierpień i dotkliwego poczucia izolacji. · Manipulatorka - to osoba używająca różnych metod aby zdobyć wszystko czego zapragnie. Może odgrywać osobę wątłą i słabą, symulować chorobę itp.. · Krytykantka - specjalizuje się w wytykaniu wszelkich potknięć i błędów innym członkom rodziny. Cechuje ją sarkazm, złośliwość i skłonność do narzekań. · Kozioł ofiarny -ta osoba służy całej rodzinie za ofiarę. Osoba uwięziona w roli kozła ofiarnego na pozór niczym się nie przejmuje, w rzeczywistości to ona jest najwrażliwszą w całej rodzinie jednostką. · Mała księżniczka tatusia( mały mężczyzna mamusi ) -dziecko w takiej sytuacji pełni namiastkę męża lub żony dla drugiego z rodziców. Pogwałcone tu zostają granice oddzielające krainę dzieciństwa od świata ludzi dorosłych. · Świętoszka - rodzina wiąże z dzieckiem nadzieje na przyszłość, życząc sobie aby zaangażowało się ono bez reszty w działalność misji chrześcijańskiej, czy innej instytucji o charakterze religijno - społecznym. W zdrowej rodzinie jednostce wolno być sobą, wolno śmiało prezentować i rozwijać prawdziwą osobowość. Dzieci, na których nie ciąży konieczność utrzymania rodziny nie muszą nakładać masek ani grać osobliwych ról. U dzieci wywodzących się ze źle funkcjonujących rodzin występować mogą liczne i bardzo różne symptomy ich dziecięcych przeżyć. Utrwalona reakcja obronna i twardy opór wewnętrzny pozwalają im znieść ból, ale noszą one w sobie żywe rany emocjonalne. 2.3 ZABURZENIA STRUKTURY A NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE DZIECI Ojciec matka i dziecko tworzą niezbędne elementy rodziny ludzkiej. Brak któregokolwiek z tych elementów stanowi zagrożenie deformujące zarówno biologiczną, jak i społeczną wartość tej podstawowej dla człowieka grupy społecznej. Rodzina dzięki stałości składu osobowego daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa. Stabilność 23 środowiska rodzinnego stanowi bardzo ważny czynnik równowagi emocjonalnej i zdrowia psychicznego jednostki. Większość badaczy uważa, że parą stanowiącą o pełności rodziny jest para małżeńska będąca też parą rodzicielską. Jednym z czynników zakłócających spełnianie przez rodzinę funkcji wychowawczej wobec dziecka są zmiany w strukturze rodziny. W literaturze pedagogicznej utrzymuje się, że struktura społeczna rodziny obejmuje swoim zasięgiem złożony zakres czynności środowiska rodzinnego, takich jak skład osobowy, stan liczebny, układ pozycji i ról społecznych, stosunki społeczno - prawne łączące członków rodziny, więzi osobiste funkcjonujące między nimi (M. Ochmański, 1997 za: M.Tyszkowa, 1964). Struktura rodziny w dużej mierze wpływa na powstawanie w rodzinie określonych sytuacji społeczno - wychowawczych, ponieważ im większa rodzina, tym większa liczba systemów oddziaływań wychowawczych na członków rodziny. Ponadto struktura rodziny może być rozpatrywana jako jeden z elementów, wpływających na poziom warunków bytowych oraz stan opieki i kontroli nad dzieckiem. Dla prawidłowego rozwoju dziecka nieobojętne jest, czy wychowuje się ono w rodzinie pełnej, niepełnej, zrekonstruowanej czy zastępczej. Na prawidłową socjalizację duży wpływ wywiera rodzina pełna. Przez rodzinę pełną rozumie się obecność obojga rodziców. W rodzinie niepełnej brak jest jednego z naturalnych rodziców z powodu separacji, rozwodu lub śmierci. Rodzinę zastępczą charakteryzuje adopcja lub przyjęcie przez opiekunów, którzy zastępują rodziców; rodzina zrekonstruowana to taka w której nastąpiło powtórne zawarcie związku małżeńskiego. Czynnikiem zakłócającym prawidłowe przystosowanie dziecka są zmiany w strukturze rodziny. W Polsce i na świecie dominują rodziny samotnych matek. Jak podkreśla W. Bołoz (1997) są to relacje cenne ale niewystarczające. Obecność obydwu wzorów osobowych ułatwia przyswojenie typu zachowań odpowiadających płci. Związek z matką odgrywa decydującą rolę w formowaniu się struktury emocjonalnej dziecka, natomiast związek z ojcem wpływa w sposób zasadniczy na formowanie się porządku otaczającego świata, a więc system norm etycznych, nagród i kar, hierarchii wartości ześrodkowanej wokół stosunków z innymi ludźmi, prawidłowych i pożądanych postaw i zachowań (K. Pospiszyl, 1980). Rozważając rolę rodziny w wychowawczym kształtowaniu osobowości dziecka i zależności efektów wychowawczych od czynników tkwiących w rodzinie, większość badaczy wysuwa na plan pierwszy te cechy życia rodzinnego, które można nazwać więzią emocjonalną dziecka z rodziną. Więź ta wykształca się w toku zaspokajania potrzeb dziecka i zależy od sposobu ich zaspokojenia przez rodzinę. Rodzinie jako pierwszemu środowisku życia dziecka przypada specyficzna rola w zaspokojeniu jego potrzeb. Szczególne zadanie ma matka. Psychoanalitycy i inni psychologowie głębi zwracają uwagę na uwarunkowaną biologicznie i popędowo więź emocjonalną matki z dzieckiem, a naruszenie owej więzi ich zdaniem powoduje nieuchronne i nieodwracalne zakłócenia w rozwoju osobowości dziecka. 24 Silniejszy związek matki z dzieckiem jest czymś zupełnie naturalnym, a przemawiają za tym następujące fakty: 1. silniejsza więź biologiczna ciała matki z ciałem dziecka warunkuje niezwykle silną więź psychiczną, 2. właściwości psychiczne kobiety pozwalają lepiej wniknąć w psychikę dziecka (K. Pospiszyl, 1980). Silną więź emocjonalną matki z dzieckiem zapewnia miłość macierzyńska. "Matka jest pokarmem, miłością, ciepłem, ziemią. Być kochanym przez nią to tyle, co być żywym, zakorzenionym, mieć ojczyznę i dom" (K. Pospiszyl, 1980, s 29 za: Fromm 1966). Wg Fromma znamienne dla miłości macierzyńskiej są: bezwarunkowość, wszechobecność i stałość. Miłość bezwarunkowa - oznacza, iż dziecko nie musi spełniać żadnych warunków aby być kochanym, wystarczy że jest. Wszechobecność - wyraża się tym, że matka potrafi kochać dziecko niezależnie od okoliczności. Stałość- oznacza, że matka nigdy nie przestaje kochać dziecka. Miłość macierzyńska stanowi podstawę prawidłowego rozwoju dziecka. Nie wszystkie matki pełnią właściwie swe role. Niektóre rzutują na dzieci swe lęki, co ogranicza ich właściwy rozwój. Należy wspomnieć także o matkach borykających się z dogłębnymi konfliktami i niespełnionymi pragnieniami, o matkach które w kontaktach ze swym dzieckiem przelewają na nie wszystkie swoje potrzeby usiłując je zaspokoić. W ten sposób dochodzi do powstania nieprawidłowych i niewystarczających relacji matka dziecko, cechujących się postawami dogłębnego odrzucenia dziecka, czy brakami emocjonalno - uczuciowymi. Niewystarczające relacje tworzą sytuacje braku i korespondują z zaburzeniami wynikającymi z niedostatków uczuciowych, które mogą być całkowite lub częściowe. Troskliwość materialna posiada mniejsze znaczenie niż troskliwość psychologiczna (uwaga, miłość, czułość). Wiele matek nie potrafi pomóc swym dzieciom, nie potrafi rozpoznać ich potrzeb. W ich relacjach brakuje tak istotnych składników jak; zaufanie, ciągłość, stałość, a przede wszystkim brakuje przestrzeni, w której dziecko może doświadczyć swoich własnych uczuć. Negatywnym zjawiskiem pozostającym w centrum uwagi pedagogów, psychologów i socjologów jest rozbicie rodziny. Rozbicie podstawowej struktury rodziny odbywa się poprzez separację, rozwód lub śmierć. Jest to rozbicie formalne lub poprzez wewnętrzne antagonizmy między małżonkami, nazywane emocjonalnym rozbiciem rodziny ze względu na zaburzenie więzi. Badacze zjawiska podkreślają, że w przypadku rozbicia rodziny nakładają się na siebie dwojakiego typu sytuacje fraumatyzujące dla dzieci. Pierwsza to poprzedzający rozbicie rodziny konflikt małżeński, który dziecko przeżywa jako zagrożenie, druga sytuacja traumatyzująca to wzrastanie potem w rodzinie niepełnej z jednym zamiast dwóch wzorów osobowych (M. Ziemska, 1975). Niektóre badania wykazały, że dla dzieci o wiele bardziej negatywne są postawy przemocy i otwartej wrogości, jakie mogą istnieć pomiędzy rodzicami, którzy żyją razem, niż ich faktyczna separacja, w konsekwencji której dziecko co prawda żyje tylko z jednym rodzicem, ale za to w otoczeniu bardziej spokojnym (Tejera de Meer, 1995). 25 Badacze zgodni są co do tego, że model antagonizmów i wzajemnego zwalczania się przez rodziców wpływa na powstawanie zaburzeń zachowania u dzieci. Niezgoda i brak miłości w stosunkach interpersonalnych wiążą się z rozwojem skłonności i zachowań aspołecznych. Odejście zaś rodzica tworzy w dziecku szczególnie bolesną deprywację i pustkę. Dzieci prawie zawsze dochodzą do wniosku, że jeżeli coś negatywnego dzieje się w rodzinie, to właśnie z ich winy. Dzieci z rodzin rozbitych mogą wycofywać się emocjonalnie, mogą uciekać w perfekcjonizm, przejawiać zaburzenia zachowania. Dzieci, których rodzice rozwiedli się znacznie częściej popełniają samobójstwa, przejawiają skłonności homoseksualne, wchodzą w konflikt z prawem, wykazują przejawy niedostosowania (J. Conway, 1995). Dopiero od lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w pracach naukowych z pedagogiki i socjologii podkreśla się istotną role ojca w procesie wychowawczym i rozwoju dziecka. Pogląd, że ojciec powinien uczestniczyć w procesie wychowania, jakkolwiek rozpowszechniony, bywa dość często tłumaczony intuicyjnie, a w codziennym życiu rozmaicie realizowany. Ojciec inaczej niż matka wyraża swoją miłość. Miłość ojcowska bywa nagrodą za coś; za wywiązywanie się z zadania, spełnienie jakiej nadziei wskutek czego dziecko nabiera przekonania, że na tę miłość trzeba sobie zasłużyć. W naturze miłości ojcowskiej tkwi fakt, że posłuszeństwo staje się główną zaletą, nieposłuszeństwo głównym grzechem, a karą jest odebranie ojcowskiej miłości (K. Pospiszyl, 1986). Brak ojca lub jego psychologiczna nieobecność wpływa na trudności przystosowawcze dzieci. Dowodzą tego badania nad genezą postaw lękowych, które bywają czynnikiem zdecydowanej większości patologicznych form zachowań. Niedostatki opieki ojcowskiej częste są w rodzinach schizofreników (pacjenci chorzy na schizofrenię poddawani byli rygorystycznemu wychowaniu). Agresywny ojciec wpływa na kształtowanie agresywnych postaw u chłopców, rzadziej u dziewcząt. Konieczność częstego obcowania z ojcem została wykazana w badaniach nad przyczynami psychopatii (K. Pospiszyl, 1986). Na rozwój społeczny dzieci wpływ ma dominacja rodziców. Badania dowodzą, że zarówno na dziewczęta jak i chłopców niekorzystny wpływ wywiera dominacja matki. Do objawów złego przystosowania wśród dziewcząt należą przede wszystkim nieśmiałość i zahamowanie. Wśród chłopców dominujące matki wytwarzają postawy agresywne, nadmierną impulsywność, szczególną wrogość wobec dziewcząt (K. Pospiszyl, 1984). Większość badaczy zgodnie podkreśla, że ukształtowanie się trwałej więzi uczuciowej dziecka z rodziną ma ogromną rolę w rozwoju i wychowaniu dziecka, jest mechanizmem zabezpieczającym jednostkę w późniejszym wieku przed wykolejeniem lub wypaczeniem. Zdecydowanie negatywnie na rozwój dziecka wpływa wczesna deprywacja kontaktu emocjonalnego z matką. Zdaniem wielu autorów skutki wczesnych doświadczeń deprywacyjnych są w zasadzie trwałe i nieodwracalne. Okresem krytycznym dla rozstania się z matką jest wiek chronologiczny między 5 miesiącem a trzecim rokiem życia. Dzieci wcześnie osierocone przejawiają w okresie adolescencji i wieku dojrzałym różnorodne zaburzenia o charakterze neuropatycznym i psychopatycznym oraz tendencje do zachowań aspołecznych. 26 2.4 POSTAWY RODZICIELSKIE I ICH ZNACZENIE W ŻYCIU DZIECKA W życiu rodzinnym ważnym problemem są postawy rodzicielskie, które określają uczuciowy stosunek rodziców do dzieci. M. Ziemska (1969) określa postawę rodzicielską jako tendencję do zachowania się w pewien specyficzny sposób w stosunku do dziecka. Wg autorki każda postawa zawiera trzy zasadnicze komponenty; uczuciowy, myślowy i działaniowy. Element uczuciowy w postawie jest najbardziej charakterystyczny i znaczący, gdyż wyznacza kierunek i charakter myślenia i działania rodziców. Składnik myślowy znajduje wyraz w poglądach na temat dziecka, w ocenie jego zachowania. Komponent działania to przejaw czynnego zachowania się wobec dziecka. Autorka wyodrębniła postawy pozytywne i negatywne. Do grupy postaw pozytywnych zalicza; akceptację dziecka; współdziałanie z dzieckiem; dawanie dziecku rozumnej swobody i postawę uznania praw dziecka. Do grup postaw niewłaściwych M. Ziemska zalicza: 1. Postawę unikającą - cechuje ją ubogi stosunek uczuciowy lub zupełna obojętność. Przy tej postawie występuje zaniedbywanie dziecka pod różnymi względami - zarówno jego potrzeb uczuciowych, jak i w zakresie opieki nad nim. Zaznacza się niedbałość i niekonsekwencja w przestrzeganiu wymagań, lekkomyślność lub wręcz obojętność wobec niebezpieczeństwa. 2. Postawa odtrącająca - charakteryzuje się nadmiernym rygoryzmem, jawną wrogością lub zaniedbywaniem, stosowaniem nadmiernych kar, oschłością, agresywnością werbalną i fizyczną. Rodzice nie lubią dziecka i nie życzą go sobie, żywią wobec niego rozczarowania. Opiekę nad nim uważają za odrażającą lub przekraczającą ich siły. 3. Postawa nadmiernie wymagająca - przejawia się w stawianiu dziecku zbyt wysokich wymagań, w żądaniu sukcesów. Dziecko ma zdaniem rodziców dostosować się do wytworzonego przez nich wzoru osobowego. Inne cechy tej postawy to: nieprzyznawanie prawa do samodzielności, ograniczanie swobody i aktywności przez zakazy, nakazy i nagany, zmuszanie, stosowanie sztywnych reguł. Dziecko traktowane jest z pozycji autorytetu bez uznawania jego praw. 4. Postawa nadmiernie ochraniająca - podejście do dziecka jest bezkrytyczne, a ono uważane za wzór doskonałości. Rodzice traktują dziecko pobłażliwie, z nadmierną opiekuńczością, starają się rozwiązać za nie wszystkie problemy życiowe, nie dopuszczając go do głosu i samodzielności. Inne cechy tej postawy to izolowanie społeczne dziecka i paniczny nieuzasadniony lęk o jego bezpieczeństwo. Postawy rodzicielskie uznawane za negatywne przyczyniają się do niezaspokojenia potrzeb dziecka i wpływają na rozwój określonych form jego zachowania. Postawa odtrącająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłamstwa, zahamowania rozwoju uczuć społecznych i zachowaniu aspołecznemu. Inne 27 negatywne postawy wyzwalają podobne zachowania a także powodują narastanie stanów lękowych, przyczyniają się do rozwoju egoizmu u dzieci (M. Ziemska 1969). Należy jednak podkreślić, że postawy rodzicielskie nie są jednymi czynnikami wpływającymi pozytywnie lub negatywnie na efektywność pracy wychowawczej. Określają tylko pewne kierunki czy tendencje w kształtowaniu się osobowości dziecka, natomiast nie tłumaczą w pełni jego zachowania. Z postawami rodzicielskimi łączą się w sposób istotny typy osobowości rodziców. W literaturze zagadnienia wymienia się różne ich typy i znaczenie patogenne dla powstawania zaburzeń zachowania. J. Obuchowska (1976) wyodrębniła sześć typów osobowości matek będących przyczyną negatywnego funkcjonowania dziecka. Są to matki: autokratyczne, pedantyczne, niezrównoważone, niekochające, nieszczęśliwe. Matka autokratyczna wymaga od dziecka bezwzględnego podporządkowania, bezustannie nim steruje. Dziecko boi się matki, dlatego za wszelką cenę chce spełnić jej oczekiwania. Matka pedantyczna jest drobiazgowa, nieustępliwa, korygująca, ciągle narzuca dziecku zbyt wysokie wymagania. Dziecko nie mogąc sprostać tym wymaganiom narażone jest na utratę miłości. Matka lękowa jest niezmiernie skrupulatna i opiekuńcza. Nie potrafi docenić możliwości dziecka. Chroni je przed rówieśnikami, rozwiązuje za nie wszelkie problemy. Matka niezrównoważona, nerwowa, najczęściej przemęczona pracą nie potrafi znaleźć czasu dla siebie i dla rodziny co powoduje jej wybuchowość i drażliwość. Matka niekochająca nie troszczy się o dziecko, nie poświęca mu czasu, podrzuca dziecko pod opiekę krewnym. Dziecko czuje się nieszczęśliwe, pozbawione bezpieczeństwa. Matka nieszczęśliwa to kobieta smutna, zgorzkniała, często zawiedziona pożyciem małżeńskim. Niekiedy przelewa na dziecko wszystkie swoje uczucia, czasami odrzuca je, gdy jest podobne do ojca. Matka stresująca działa niezależnie od innych układów w rodzinie. Jej ujemny wpływ na dziecko może być z trudem kompensowany. Zdarza się, że niektóre właściwości matek występują równocześnie i wówczas ich stresujący wpływ jest jeszcze większy. Wśród typów ojców najsilniej zaznaczoną rolę patogenną przypisuje się następującym typom: typ ojca „nieobecnego”; rygorystycznego i surowego oraz ojca groźnego (H. Spionek 1975 , s. 52). 28 Typ ojca nieobecnego stosuje się zarówno do określenia sytuacji, w której autorytet ojca sprowadzony jest do minimum wobec dominującej matki, jak również dla oznaczenia braku zainteresowania ojca sprawami dziecka. Typ ojca rygorystycznego i surowego cechuje nadmierne egzekwowanie wymagań w stosunku do dziecka. U ojców groźnych neuropsychiatrzy wykrywają nierzadko utajoną wrogość i nienawiść do własnych dzieci. Typ ojca groźnego jest często spotykany w rodzinach alkoholików. Wymienione typy osobowości ojców i matek wpływają niekorzystnie na kształtowanie się stosunków rodzinnych i atmosferę życia domowego co powoduje zaburzenia i deformacje rozwoju emocjonalno-społecznego u dzieci. 2.5 METODY NADZORU I KONTROLI A ZABURZENIA ZACHOWANIA Do najczęściej stosowanych metod wychowawczych należą kary i nagrody. Za zachowanie niepożądane stosuje się różnego rodzaju kary, które stanowią świadomy zabieg wychowawczy. Są one nieuchronnym skutkiem postępowania niezgodnego z ogólnie przyjętymi normami. Pojęcie kary obejmuje różnorodne próby eliminacji niewłaściwych poczynań dziecka. Jako narzędzie świadomego wychowania, kara musi być stosowana w zależności od tego, w jakim momencie rozwoju znajduje się dziecko. Na ogół kary wymierzane są w zdenerwowaniu, bez jakiegokolwiek przemyślenia, celem wyładowania na dziecku własnego gniewu. Bywają przez to często niesprawiedliwe i poniżające dziecko (M. Pecyna, 1998). Karzące zachowania to najczęściej krytyka dziecka, ograniczanie jego praw przez system nakazów i zakazów, wpajanie dziecku poczucia winy, ignorowanie go, dystansowanie się, odbieranie miłości oraz dość powszechnie stosowane kary fizyczne. A. Piekarska zalicza kary do zachowań polegających na zastosowaniu przemocy. I. Pospiszyl (1993, s. 14) przemocą nazywa wszystkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, akty wykraczające poza zasady wzajemnych relacji. Znaczna część aktów przemocy dokonywana jest pod "płaszczykiem" stosowanych przez rodziców metod wychowawczych. Z badań A. Piekarskiej wynika, że "(..) surowe metody karania takie jak bicie pasem lub innym przedmiotem, a także coś, co rodzice określają jako porządne lanie stosuje ponad 40% rodziców - 3-5% często" (I. Pospiszyl, 1993, s. 96). Kobiety częściej niż mężczyźni wyrażały przekonanie o konieczności stosowania kar fizycznych - 71,4%. Wśród kar mających znamiona przemocy psychicznej dominują: groźby, ostrzeżenia, krzyczenie - 84,97%, ośmieszanie - 28,6%, wyszydzanie 21%, wyzywanie - 18,1%, groźby wyrzucenia z domu - 3,5%. 29 Na znęcanie się i przemoc dzieci reagują w różny sposób. Jedne stają się agresywne, inne są apetyczne, popadają w depresje i przeżywają silne lęki nierzadko prowadzące do nerwicy. Maltretowanie dziecka może stanowić zaprzeczenie jego osobowości - całkowicie uprzedmiotowiona ofiara doznaje utraty poczucia siebie, czyli depersonalizacji (J. Herman, 1998). Znęcaniu fizycznemu towarzyszą na ogół eksplozje werbalnej agresji, obelgi, poniżenia, próby zniszczenia poczucia własnej wartości i godności. Krzywdzenie dziecka szczególnie negatywnie odbija się na jego rozwoju emocjonalnym. Bezpośrednią reakcją dziecka na zachowania krzywdzące jest wzrost agresywności, niska samoocena, wrogość do otoczenia przy jednoczesnym silnym przywiązaniu do opiekunów (I. Pospiszyl, 1993). Omawiając zagadnienie stosowanych przez rodzinę metod wychowawczych należy zwrócić uwagę, na styl wychowania charakterystyczny dla danej rodziny, gdyż jest on odbiciem sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny. Rozpatrując różne rodzaje procesów wychowawczych za najbardziej zaburzające rozwój dziecka należy uznać następujące style wychowania: autokratyczny, liberalny oraz wychowanie niekonsekwentne. Styl autokratyczny określany również jako wychowanie rygorystyczne ma konsekwentny charakter i oparty jest na „autorytecie przemocy”. Z reguły styl autokratyczny oparty jest na karach i wzbudzaniu lęku, dystansie oraz jednostronnym komunikowaniu. Autokratyczny styl w jego skrajnej postaci nie sprzyja na ogół osiąganiu pozytywnych efektów wychowawczych. Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego posłuszeństwa, a darzące rodziców uczuciem przyjmują często wzorce postępowania rodziców, zachowują się despotycznie i agresywnie. Styl liberalny może wynikać z braku zainteresowania dzieckiem i pewnego chłodu uczuciowego. Dziecku pozostawia się nadmierną swobodę, nie koryguje jego zachowań. Jeśli towarzyszy temu dystans uczuciowy, może dojść do zerwania więzi z rodzicami. Inną przyczyną tego stylu może być bezkrytyczna miłość rodziców, przejawiająca się pełnym podporządkowaniem wobec dziecka. Wychowanie niekonsekwentne jest postępowaniem najczęściej spotykanym wobec dzieci. Polega ona na braku jednolitości postaw, wymagań i wzmocnień. Może to być niezgodność między matką i ojcem; wymagania jednej strony są podważane przez drugą, czasami zatajane są przewinienia. Uczucia do dziecka bywają ambiwalentne. Wychowanie niekonsekwentne prowadzi u dzieci do zaburzeń zachowania oraz zaburzeń nerwicowych. Siła patogennego wpływu wadliwego wychowania, niekorzystnych cech osobowości rodziców i ich postaw zależy od układu tych czynników i od tego jak dalece dezorganizują one życie rodziny. 30 2.6 ZJAWISKA PATOLOGICZNE W ŻYCIU RODZINY Zjawiska patologiczne w życiu rodziny najczęściej rozpatrywane są w dwóch aspektach: jako patologia społeczna oraz patologia biologiczna członków rodziny (M. Ziemska, 1975). Do przejawów patologii powodujących dysfunkcję wydolności wychowawczej rodziny zalicza się kryminalizm, pasożytnictwo, prostytucję, przemoc seksualną wobec dzieci, uzależnienia w tym: alkoholizm, narkomanię, hazard. Szczególnie negatywne prognozy stawiane są dla dzieci wychowanych w rodzinach z problemem alkoholowym. Na gruncie polskim problemem alkoholizmu i sytuacją dzieci pochodzących z tych środowisk zajmował się M. Ochmański (1997). Doświadczenia dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym to doświadczenia totalnego chaosu i zagubienia. Tego rodzaju chaos sprawia, że dziecko odrywa się od rzeczywistości. Życie tych rodzin podlega wielu niebezpiecznym zasadom. Do najpowszechniejszych należą: „ nie mów”, „nie ufaj”, „nie odczuwaj”. W. Sztander (1993) zwraca również uwagę na obronne role dzieci pełnione w tych środowiskach. Należą do nich: bohater rodzinny, wyrzutek, zagubione dziecko, ułatwiacz (wspomagający). W rodzinie z problemem alkoholowym, jak w każdej, w której zachodzą zjawiska patologiczne dochodzi do odwrócenia ról (J. G. Woititz, 1994). Podstawowe funkcje rodzicielskie i małżeńskie zostają naruszone, zaburzeniu ulegają także procesy socjalizacyjne dzieci. Przebywanie w patologicznym środowisku prowadzi do współuzależnienia członków rodziny. S. Forward (1989) określa rodzinę alkoholiczną mianem toksycznej. W rodzinach alkoholicznych ze względu na stan chronicznego napięcia emocjonalnego stan transu staje się sposobem na życie. Stanem normalnym staje się nieprzewidywalność, przemoc i terror. Zdarzają się również ostre epizody, np. wybuchy przemocy, kazirodztwo, awantury, porzucenia psychiczne i fizyczne. Długotrwałe alkoholizowanie rodziców prowadzi u niektórych do ujawniania się psychopatycznych rysów osobowości. Według szacunkowych danych liczba przypadków znęcania się nad dziećmi sięga w Polsce około 200 tysięcy rocznie (M. Ochmański, 1997, s. 51). Stosowana przez rodziców przemoc fizyczna, psychiczna i seksualna odciska swój ślad w psychospołecznym funkcjonowaniu dziecka, niekorzystnie wpływa na proces jego rozwoju intelektualnego, fizycznego i społeczno - emocjonalnego. "Ofiary przemocy opisują charakterystyczny wzorzec totalitarnej kontroli, wymuszanej przemocą i groźbami, chimeryczne narzucanie szczegółowych zasad postępowania w mało ważnych sprawach, sporadyczne nagradzanie oraz atmosferę izolacji, skrytości i zdrady, przenikające wszystkie alternatywne relacje społeczne" (J. L. Herman, s. 108). Dziecko czasami jest uciszane przemocą lub bezpośrednim grożeniem śmiercią, bądź śmiercią kogoś bliskiego: brata, siostry czy nieagresywnego rodzica. U dzieci wyrastających w takiej atmosferze ogniska domowego rozwija się chorobliwe przywiązanie do osób, które je wykorzystują. „W patologicznym środowisku rodzinnym władza rodzicielska jest arbitralna, kapryśna i absolutna. Narzucone zasady są niekonsekwentne, sprzeczne lub rażąco niesprawiedliwe” (J. L. Herman, 1998, s. 108). 31 Bardzo niebezpiecznym zjawiskiem patologicznym występującym w niektórych rodzinach dysfunkcjonalnych jest wykorzystanie seksualne. Kazirodztwo jest najbardziej okrutnym i zaskakującym doświadczeniem człowieka. Jest ono zdradą najbardziej podstawowego zaufania między rodzicem a dzieckiem i doprowadza do całkowitego spustoszenia emocjonalnego u dziecka. Kazirodztwo zdarza się w rodzinach, gdzie istnieje duży stopień uczuciowej izolacji, oraz brak wzajemnego szacunku. Charakterystyczną cechą związku rodzic- dziecko jest ogrom psychologicznego przymusu. Uczestnictwo w działalności seksualnej przyczynia się do poczucia winy wykorzystywanego dziecka. Uczucia gniewu i fantazji o morderczej zemście są reakcją na seksualne wykorzystanie. Poczucie wewnętrznego zła staje się rdzeniem, wokół którego kształtuje się tożsamość dziecka. Traumatyczne doświadczenia zaburzają normalną regulację stanów emocjonalnych, wywołują przerażenie, żal i gniew. Stan ten przez psychiatrów określany jest mianem „dysforii”. Charakteryzuje się on zagubieniem, pobudzeniem, pustką i niewypowiedzianą samotnością. Maltretowane i wykorzystywane dziecko dla pozbycia się tego przykrego stanu szuka bardzo silnego wstrząsu jakim może być okaleczenie ciała. Samo okaleczenie trwa do czasu, aż nie spowoduje silnego uczucia spokoju i ulgi. Jest ono mechanizmem patologicznego kojenia bólu. W warunkach powtarzającego się wykorzystania i przemocy zachowania obronne oparte na dysocjacji, fragmentaryzacji tożsamości i patologicznym regulowaniu stanów emocjonalnych umożliwiają dziecku przetrwanie ( J. Herman, 1998 ). Innymi negatywnymi zjawiskami mającymi wpływ na rozwój dzieci są zjawiska przestępczości i pasożytnictwa. Dzieci wychowane w rodzinach gdzie łamane są normy obyczajowe, moralne i prawne nie mają właściwych wzorów do naśladowania. Stałe kłótnie, zajmowanie się kradzieżą, wciąganie dzieci do czynów przestępczych prowadzi do ich wykolejenia. 3. DIAGNOZA, TERAPIA I PROFILAKTYKA ZABURZEŃ ZACHOWANIA 3.1 ROZPOZNAWANIE ZABURZEŃ ZACHOWANIA Ocenie, czy zachowanie dziecka mieści się w granicach normy służy diagnoza. Stanowi ona punkt wyjścia do zaprogramowania oraz prowadzenia pracy terapeutycznej. Wartościowa z punktu widzenia terapii pedagogicznej jest diagnoza interdyscyplinarna zawierająca informacje w zakresie społecznym, medycznym, psychologicznym i pedagogicznym (J. Lausch-Żuk, 1996). Najczęściej przy ustalaniu norm w zachowaniu pedagodzy i psycholodzy posługują się określeniem społeczne przystosowanie dziecka, przy czym za prawidłowe uważa się takie zachowanie, które zaspokaja potrzeby osobiste oraz spełnia wymagania społeczne. W tym wypadku przez normę rozumie się zasady i zwyczaje przyjęte w danym 32 środowisku. Stopień odchylenia od tej normy będzie świadczył o sile i natężeniu danego zjawiska. Nie można więc rozważać społecznych konsekwencji zachowania bez uwzględniania zwyczajów danej rodziny i wymagań stawianych przez najbliższe otoczenie a także wieku dziecka (H. Spionek, 1975). Rozważania dotyczące normy w zachowaniu dzieci często bazują na badaniach statystycznych - zgodnie z nimi to co jest wspólne dla większości dzieci w określonym wieku, może być uznane za normalne (A. Kozłowska, 1984). Aby w sposób prawidłowy odróżnić zaburzenia od zachowań mieszczących się w granicach normy w prawidłowej diagnozie należy uwzględnić przede wszystkim: 1. wiek dziecka, 2. środowisko rodzinne, w którym się wychowuje, 3. wymagania stawiane dziecku, 4. zasady i normy przestrzegane przez rodziców i wpojone dziecku, 5. zwyczaje kulturowe i moralne panujące w szeroko rozumianym środowisku dziecka - w szkole, grupie rówieśniczej, na ulicy, 6. płeć dziecka i wynikające stąd różnice w ocenie zachowania, 7. poziom tolerancji rodziców nauczycieli, 8. właściwości indywidualne dziecka (M. Pecyna, 1998; A. Kozłowska, 1984). Lista wymienionych czynników warunkujących prawidłową diagnozę danego zachowania nie decyduje jeszcze o możliwości rozpoznania stopnia zaburzenia u dzieci. Poszukiwania idące w tym kierunku okazały się bezowocne ponieważ objawy zaburzeń zachowania nie są jakościowo różne od tych symptomów, które występują również u dzieci normalnie rozwijających się. Większość badaczy uważa, że wskaźnikami takimi mogą być: · trwałości występujących objawów - za przejaw zaburzeń zachowania można uznać te symptomy, które trwają dłużej, · intensywność objawów - duża ich liczba oraz duże natężenie są kryteriami, które mogą wskazywać na rzeczywiste występowanie zaburzeń zachowania, słabo zaznaczone symptomy nie mogą być uznane za przejaw patologii, · częstość występowania patologicznych objawów - objawy rzadko występujące nie mogą być wskaźnikiem rozpoznania zaburzeń (M. Pecyna, 1998, s. ). Zgodnie z kryteriami DSM -IV powinny być one analizowane w każdym przypadku diagnozowania dziecka w aspekcie zaburzeń zachowania wraz z uwzględnieniem wieku życia, jego indywidualnych właściwości, a także środowiska, w jakim ono się rozwija. Ta uwaga nasuwa przekonanie, iż u dzieci podstawową przyczyną powstawania i rozwoju zaburzeń zachowania są warunki stworzone dziecku głównie w środowisku rodzinnym. „Rozumienie to uzasadnia słuszność przekonania, że dziecko i rodzice tworzą psychologiczną jedność. Od nich uczy się ono wzorów zachowania w konkretnych sytuacjach życiowych” (M. Pecyna, 1998, s.20). 33 Przy diagnozie zaburzeń zachowań u dzieci można napotkać wiele trudności wynikających stąd, że dzieci znajdują się w stanie permanentnego rozwoju fizycznego, psychicznego i duchowego. Należy także uwzględnić, że określony objaw zachowań, nie zawsze musi być traktowany jako symptom zaburzeń zachowania, ale na pewno powinien być wskazówką, że istnieje istotny problem, który wymaga rozwiązania. Przyczyny konkretnego zachowania są zawsze złożone i zwykle charakteryzują się różnorodnością, co oznacza, że działa jednocześnie kilka szkodliwych czynników. Mogą to być skutki urazów fizycznych lub psychicznych, ale także chęć naśladowania patologicznych zachowań środowiskowych. Mogą także wynikać z uwarunkowań genetycznych. Zdarza się, że początkiem zaburzeń zachowania jest kłamstwo. Małe dzieci kłamią często nieświadomie. Najczęściej jednak dziecko kłamie dlatego, że prawda się nie opłaca, że za jej mówienie ponosi się karę, kłamstwo zaś ułatwia wiele rzeczy pozwala uniknąć przykrości, zyskać uznanie. Kłamstwo u dorastającej młodzieży bywa próbą zdobycia pozycji społecznej, zwrócenia na siebie uwagi, szacunku i uznania wśród rówieśników. Przyczyny powstawania kłamstwa można podzielić na dwie grupy: wewnętrzne zależne od charakteru i zewnętrzne - zależne od przykładu rodziców, atmosfery domu rodzinnego i wychowania. Kolejnym problemem spotykanym u dzieci z zaburzeniami zachowania są kradzieże. Kradzież u dzieci bywa desperacką próbą zwrócenia na siebie uwagi, zainteresowania sobą innych osób. Motywem może być też głód wywołany trudnymi warunkami materialnymi lub brakiem należytej opieki ze strony rodziców. Innym objawem zaburzeń są zachowanie agresywne polegające na robieniu szkody lub zadawaniu cierpienia innym. Najczęściej mówi się o agresji fizycznej i słownej oraz o agresji bezpośredniej i pośredniej. Agresja u dzieci uzależniona jest w dużej mierze od stosowanych wobec nich metod wychowawczych. Syntonia będąca emocjonalnym współbrzmieniem między matką a dzieckiem stanowi podstawę wszelkich późniejszych kontaktów społecznych. Brak bliskiego i serdecznego kontaktu z matką w pierwszych miesiącach życia odbija się na przyszłym stosunku do świata i samego siebie. Innym problemem jest niebezpieczeństwo kontaktu emocjonalnego między zbyt kochającą i zaborczą matką, mająca poczucie absolutnej niezbędności w życiu dziecka, kontrolującą nieustannie każdy jego ruch, a przez to przeszkadzającą w uzyskiwaniu samodzielności i niezależności. Dziecko nie muszące nigdy zabiegać o miłość i aprobatę matki przyjmuje postawę egoistyczną. Z kolei dziecko odrzucone przez nią i najbliższych staje się przedwcześnie zgorzkniałe, cyniczne i okaleczone wewnętrznie. Jego stosunki z innymi ludźmi są powierzchowne - dziecko takie rzadko zdolne jest do miłości, przyjaźni i braterstwa. Innym czynnikiem, który może powodować trudności w społecznym przystosowaniu może być kompleks różnicy (M. Pecyna, 1998, s. 206). Przyczyną powstania tego kompleksu może być defekt fizyczny, odmienność psychiczna, a także świadomość wybitnych zdolności. 34 Szukając zasad wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburzeń zachowania należałoby: 1. Rodzicom i wychowawcom przekazać pewien zasób praktycznej wiedzy na temat problemów okresu dorastania, która umożliwi zorganizowanie właściwych warunków rozwojowo-wychowawczych, a przez to nie dopuści do wzmocnienia objawów patologicznego zachowania. 2. Uświadomić etiologię zaburzeń zachowania, ponieważ podstawowym warunkiem postępowania z dzieckiem zaburzonym jest poznanie i usunięcie źródeł objawów zaburzeń. 4.2 TERAPIA I PROFILAKTYKA Wychowanie dziecka jest procesem trudnym i wymagającym odpowiedniego przygotowania, które można sprowadzić do: · uświadomienia znaczenia wychowania rodzinnego, · orientacji na temat właściwości fizycznego i psychicznego rozwoju dziecka, · znajomość zasad i metod wychowania oraz umiejętności doboru właściwych środków oddziaływania na dzieci, · umiejętnego organizowania życia dziecka w rodzinie i jego otoczeniu społecznym (M. Pecyna, 1998, s. 209). Aby zapobiegać zaburzeniom zachowania należy poznać i zrozumieć przyczyny występowania objawów charakteryzujących zaburzenia zachowania. Trzeba także dobrze poznać środowisko rodzinne dziecka, atmosferę jego domu, dotychczasowe doświadczenia życiowe i ocenić, które z aktualnie przeżywanych sytuacji są dla dziecka szczególnie trudne. Należy wyjaśnić jak dziecko odbiera i przeżywa swoją sytuację w domu i szkole. Nie wszystkim dzieciom wykazującym zaburzenia zachowania można zaproponować podobny sposób postępowania wychowawczego. Każde dziecko musi być oceniane indywidualnie i w stosunku do każdego z nich należy zastosować inne metody oddziaływania wychowawczego w zależności od jego wcześniejszych doświadczeń i aktualnej sytuacji. Jeśli dziecko uświadamia sobie swój problem, to w rozmowie z nim można ten problem zanalizować i wspólnie próbować go rozwiązać. Jeśli problem jest nieświadomie manifestowany, w takim przypadku pierwszym krokiem powinna być szczegółowa analiza postaw osób dorosłych i ustalenie ewentualnych błędów popełnionych w stosunku do dziecka. Taka analiza stanowi warunek opracowania planu pomocy dziecku. Nie zawsze samo zlikwidowanie niekorzystnych sytuacji w życiu dziecka jest wystarczające. Często zaburzenia zachowania osiągnęły już bowiem już taki stopień zaawansowania, że dziecko wymaga odpowiedniej terapii pedagogicznej i psychoterapii, którą może przeprowadzić psycholog zajmujący się dziećmi. 35 Wskazania do postępowania pedagogicznego i psychoterapii powinno się kształtować zgodnie z wiekiem życia i rozwojem dziecka, ale także adekwatnie do nasilenia, formy i struktury zespołu zaburzeń zachowania. Niekiedy wystarczają zmodyfikowane, bardziej konsekwentne i zdecydowane oddziaływania wychowawcze, niekiedy istnieją wyraźne wskazania do psychoterapii, w przypadku wyraźnej symptomatyki organicznej wskazana jest również farmakoterapia. Szanse na skuteczność kroków profilaktyczno - terapeutycznych są stosunkowo pomyślne, gdy dziecko i rodzice zdolni są do pozytywnej przemiany. Stosowanie psychoterapii u dzieci i młodzieży jest wskazane w przypadkach, gdy zaburzenia zachowania są wynikiem niedostatecznego lub wadliwego wychowania. Warunkiem koniecznym jest jednak uczestniczenie w terapii całej rodziny - szczególnie zaś rodziców. Oddziaływanie na rodziców powinno doprowadzić do uzyskania przez nich wglądu w związki między własną wadliwą postawą, zaburzoną atmosferą rodzinną a zaburzeniami zachowania u dzieci. Wpływ na rodziców można osiągnąć różnymi metodami. Może to być udzielanie porad w celu ułatwienia im zrozumienia szczególnych problemów dziecka, w celu skorygowania błędów wychowawczych, może to być szeroko rozumiana pedagogizacja rodziców. Bardziej skomplikowany i absorbujący jest tzw. trening rodzicielski. Umożliwia on opanowanie problemów wychowawczych za pomocą specjalnych programów dla całej grupy rodziców dzieci z zaburzeniami zachowania. W odniesieniu do dzieci przejawiających zachowania agresywne niezmiernie istotne jest „przerwanie kręgu akcji - reakcji między dzieckiem a jego otoczeniem” (H. Sulestrowska, 1989,s. 135). Takie przerwanie błędnego koła może nastąpić przez czasowe odłączenie dziecka od rodziców np. poprzez hospitalizację dziecka na oddziale psychiatrii dziecięcej, kiedy indziej zastosowanie psychofarmakoterapii łagodząc zaburzenia dziecka, powoduje osłabienie napięcia obu stron. W terapii indywidualnej i grupowej dzieci możliwe jest oddziaływanie na nich poprzez różnorodne metody i formy. Szczególnie przydatne w pracy nauczyciela i wychowawcy są m.in.: terapia z wykorzystaniem rysunku, terapia poprzez muzykę, sport, stosowanie technik relaksacyjnych, trening asertywności, psycho - i socjodrama a także metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne. Nieodzownym warunkiem powodzenia sukcesu wychowawczego jest zrozumienie, że dziecko z zaburzeniami zachowania nie jest dzieckiem złym, lecz dzieckiem, które ma trudności w kierowaniu swoim postępowaniem. Narzuca to konieczność pomocy, nie represji i karania. 36 PODSUMOWANIE Rosnącą troską społeczeństwa są agresywne, aspołeczne dzieci i nastolatki, którzy traktują innych jak przedmioty, a nie jak ludzi. Agresywna, aspołeczna jednostka nie pojawia się w próżni ale jest efektem poważnej społecznej deprywacji, winnej całego szeregu problemów: dzieci i młodych ludzi, którzy nie potrafią i nie chcą się uczyć, pracować, ich depresji, samobójczych myśli czy zachowań poważnie naruszających prawa innych ludzi. Tylko zrozumienie, co leży u podstawy tej skomplikowanej patologii, może wskazać na środki zaradcze. Głównymi czynnikami przyczyniającymi się do powstawania zaburzeń zachowania są: określona fizjologiczna reaktywność sprzężona ze środowiskiem rodzinnym, które zawodzi dziecko w wielu stadiach rozwojowych (włącznie z tymi, gdy dzieci formują ciepłe związki z innymi ludźmi, uczą się panowania nad sobą, przedstawiania intencji, uczuć), jak też społecznymi stresami takimi jak nędza. Jeżeli bezpośrednie otoczenie dziecka nie ustanawia konsekwentnych granic zachowania, albo jeśli są narzucane w sposób obraźliwy, tendencja szukania doznań może przyjąć nieaprobowaną społecznie formę. Nawet bardzo małe dziecko może zostać podpalaczem, niszczyć cudzą własność lub torturować zwierzęta. Później może ranić a nawet zabijać bez wyrzutów sumienia. Zaburzenia zachowania i wszystkie późniejsze porażki życiowe człowieka mają swoje źródło w niedoborach, które wynikają z emocjonalnej deprywacji i spustoszenia we wczesnych latach życia. Dzieci te zostały ograbione z lekcji, jakich może dostarczyć wczesna emocjonalna bliskość. Ich dysfunkcjonalne rodziny zawiodły je w najbardziej fundamentalnych obowiązkach: dostarczenia fizycznej ochrony, emocjonalnej stabilności, trwałego ciepła i opieki. Rodzina będąca pierwszym i najważniejszym środowiskiem w życiu dziecka może działać terapeutycznie niwelując bądź łagodząc zaburzenia rozwojowe pochodzenia biologicznego, ale może też zakłócać prawidłowy rozwój poprzez dysfunkcjonalne funkcjonowanie. Poznanie przyczyn zaburzeń zachowania uwarunkowanych wadliwym funkcjonowaniem środowiska rodzinnego ma ogromne znaczenie ze względów pedagogicznych i społecznych. Znacznie łatwiej jest bowiem zapobiegać nieprawidłowym zachowaniom niż je korygować. Warunkiem jest znajomość tych czynników środowiska rodzinnego, które mają największe znaczenie patogenne. Głównym celem mojej pracy było poznanie i analiza przyczyn tkwiących właśnie w środowisku najbliższym dziecku. Dzięki temu będę mogła wnikliwiej analizować środowisko rodzinne pod kątem dysfunkcjonalności i podejmować wcześniejszą interwencję. Również problematyka wychowania dziecka z zaburzeniami zachowania jest zagadnieniem mających wiele różnych, a równocześnie związanych ze sobą aspektów. 37 Jednym z podstawowych zadań rodziców i wychowawców jest wprowadzenie dzieci z zaburzeniami zachowania w świat wartości, ale nie na zasadzie moralizowania, lecz przeżywania. Wychowanie dziecka z zaburzeniami zachowania jest zadaniem trudnym ale i delikatnym. Wymaga od rodzica - nauczyciela równocześnie miłości i dystansu, łagodności i stanowczości, cierpliwości i zdecydowania. Te uzupełniające się, choć często kontrastowe cechy wymagają nie tylko serca ale także zdrowego rozsądku, życzliwości i równowagi. W procesie wychowawczym należy zmierzać do bezinteresownej przyjaźni z dzieckiem i bezwarunkowej akceptacji. Poznanie przyczyn patologicznego zachowania jest pierwszym i zasadniczym celem, do którego powinny zmierzać działania opiekunów. 38 B IB L IO G R AF I A 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna w wieku przedszkolnym. Warszawa 1985, WSiP. Bołoz W.: Życie w ludzkich rękach. Warszawa 1997, Wydawnictwo "Adam". Conway J.: Dorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców. Warszawa 1995, Oficyna Wydawnicza "Logos". Firkowska-Mankiewicz A.: Czynniki biopsychiczne a przestępczość nieletnich. Warszawa 1972, PWN. Formański J.: Psychologia . Warszawa 1998, Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Forward S.: Toksyczni rodzice . Warszawa 1989, Wydawnictwo J.Santorski. Herman Lewis J.: Przemoc - uraz psychiczny i powrót do równowagi . Gdańsk 1998, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Kawula S.: Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych. (W:) Kawula S., Brągiel J., Janke A.: Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki. Toruń 1998, Wydawnictwo Adam Marszałek. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków - Warszawa 1997, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius" Instytut Psychiatrii i Neurologii. Konopczyński M.: Twórcza resocjalizacja . Warszawa 1996, MEN. Konopnicki J.: Niedostosowanie społeczne . Warszawa 1971, PWN. Kozłowska A.: Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym . Warszawa 1984, WSiP. Lausch-Żuk J.: Terapia dzieci przejawiających zachowania agresywne . (W:) Burtowy M.: Terapia pedagogiczna dzieci w młodszym wieku szkolnym . Kalisz 1996, WOM. Lewicki A. (red).: Psychologia kliniczna . Warszawa 1974, PWN. Lipkowski O.: Resocjalizacja . Warszawa 1976, WSiP. Łobocki M.: Trudności wychowawcze . Warszawa 1989, WSiP. Mellody P.: Toksyczne związki . Warszawa 1995, Wydawnictwo J.Santorski. Obuchowska I.: Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwic u dzieci i młodzieży, Warszawa 1976, PWN. Ochmański M.: Alkoholizm ojców a sytuacja rodzinna i szkolna dzieci . Lublin 1997, Wydawnictwo UMCS. 20. Ostrihanska M.: Psychologiczne determinanty niedostosowania społecznego i przestępczości . (W:) Jasiński J. (red.): Zagadnienie nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce . 39 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. Warszawa - Wrocław - Kraków - Gdańsk 1978, Ossolineum. Pecyna M.: Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej . Warszawa 1998, WSiP. Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie . Warszawa 1993, WSiP. Pospiszyl K.: Ojciec a rozwój dziecka . Warszawa 1986, WP. Pospiszyl K.: O miłości ojcowskiej . Warszawa 1986, JWZZ. Pytka L.: Pedagogika resocjalizacyjna . Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne . Warszawa 1995, WSiP. Popielarska A.: Etiologia i patogeneza zaburzeń psychicznych u dzieci . (W:) Popielarska A.: Psychiatria wieku rozwojowego . Warszawa 1989, PZWL. Rembowski J.: Rodzina w świetle psychologii . Warszawa 1986, WSiP. Rempel W.: Subnorma intelektualna, a społeczne nieprzystosowanie. (W:) Szkoła specjalna, 1997, nr 5. Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne . Warszawa 1975, PWN. Sulestrowska H.: Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży . (W:) Popielarska A. (red.).: Psychiatria wieku rozwojowego . Warszawa 1989, PZWL. Wills - Brandon C.: Jak mówić nie i budować udane związki . Gdańsk 1996, Wydawnictwo "Atext". Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci . Lublin 1999, Wydawnictwo "Biofolium". Wright N. H.: Tatusiowa córeczka, czyli o niezwykłym wpływie ojca na osobowość córki . Warszawa 1996, Oficyna Wydawnicza "Vocatio". Ziemska M.: Postawy rodzicielskie . Warszawa 1969, PWN. Ziemska M.: Rodzinna a osobowość. Warszawa 1975, PWN. 40
