Angiogeneza – Część I. Mechanizm powstawania nowych naczyń

advertisement
Zielonka T.M. Angiogeneza – Czêœæ I. Mechanizm powstawania nowych naczyñ krwionoœnych
Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), 169-174
169
Angiogeneza – Czêœæ I. Mechanizm powstawania
nowych naczyñ krwionoœnych
Angiogenesis – Part I. Mechanism of neovascularization
TADEUSZ M. ZIELONKA
Katedra i Klinika Chorób Wewnêtrznych, Pneumonologii i Alergologii Akademii Medycznej w Warszawie, ul. Banacha 1a,
02-097 Warszawa
Angiogeneza to proces nowotworzenia naczyñ krwionoœnych na
bazie ju¿ istniej¹cych. W okresie pozap³odowym rzadko tworz¹ siê
nowe naczynia w stanach fizjologicznych. Czêsto jednak dochodzi do
proliferacji naczyñ krwionoœnych w stanach patologicznych.
Angiogeneza ma szczególnie du¿e znaczenie w procesach nowotworowych oraz zapalnych. Neowaskularyzacja jest g³ówn¹ odpowiedzi¹
naczyniow¹ na niedotlenienie i zapalenie. Proces ten jest wieloetapowy.
Rozpoczyna siê od pobudzenia komórek œródb³onka i degradacji b³ony
podstawnej oraz macierzy pozakomórkowej, nastêpnie dochodzi do
proliferacji œródb³onka z utworzeniem nowego naczynia, które
z czasem otoczone zostaje b³on¹ podstawn¹, miêœniówk¹ i przydank¹.
Nowotworzenie naczyñ krwionoœnych zale¿y od wielu czynników, ale
szczególnie wa¿ny jest VEGF, bFGF oraz metaloproteazy i integryny.
Angiogeneza zale¿y równie¿ od udzia³u wielu komórek, czynników
hormonalnych, genetycznych itp. Jednak, pomimo du¿ego postêpu
wiedzy, patomechanizm tego procesu nadal nie jest w pe³ni wyjaœniony.
Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), 169-174
Angiogenesis is a process characterized by the sprouting of new
blood vessels from pre-existing ones. Rarely new vessels are sprouted,
in physiological condition, during the postnatal period. However in
pathology, proliferation of blood vessels occurs frequently. Angiogenesis
is a fundamental process with respect to, in particular, cancer, ischemic
diseases and chronic inflammation. Neovascularization is principal
vascular response to hypoxia and inflammation. It is a multi-stage
process. Angiogenesis begins with stimulation of endothelial cell and
degrading extracellular matrix and the basement membrane, following
by endothelium proliferation with capillary formation, to be, with time,
surrounded with basement membrane, smooth muscle and pericytes.
The process depends upon a number of factors including, in particular,
VEGF, bFGF, metalloproteinases, integrins etc. It also depends on a
large number of cells involved as well as on hormonal and genetic
factors. In spite of significant progress in medical sciences,
patomechanism of angiogenesis remains unclear.
Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), 169-174
S³owa kluczowe: angiogeneza, patogeneza, immunologia, VEGF,
bFGF
Key words: angiogenesis, pathogenesis, immunology, VEGF, bFGF
Angiogenez¹ nazywamy tworzenie nowych naczyñ
w³osowatych na bazie istniej¹cych naczyñ krwionoœnych
[1]. W okresie p³odowym bardzo istotn¹ rolê w organogenezie odgrywa inny proces zwany waskulogenez¹, który
polega na powstawaniu naczyñ krwionoœnych poprzez
ró¿nicowanie i proliferacjê komórek œródb³onka de novo
w oparciu o komórki macierzyste (angioblasty) [2].
Znacznie wiêksze znaczenie ma angiogeneza u osób
doros³ych, gdy¿ w okresie pozap³odowym w stanach fizjologicznych nie dochodzi do waskulogenezy. Szczególnie uprzywilejowanym miejscem dla angiogenezy jest
uk³ad rozrodczy dojrza³ych kobiet. Angiogeneza jest czêœci¹ regeneracji naczyñ œluzówki macicy w cyklu menstruacyjnym a procesowi temu nie towarzyszy tworzenie
blizn. W trakcie cyklu miesiêcznego dochodzi do znacznego wzrostu i redukcji sieci naczyniowej. Natomiast
w jajniku obserwuje siê neowaskularyzacjê pêcherzyków
i cia³ka ¿ó³tego [4]. Nowotworzenie naczyñ krwionoœnych
jest tak¿e niezbêdne dla implantacji zarodka do b³ony
œluzowej macicy i utworzenia ³o¿yska [5].
Fizjologiczn¹ angiogenezê obserwuje siê równie¿
w krezce jelita [6]. Proces nowotworzenia naczyñ
Fizjologiczne znaczenie angiogenezy
Angiogeneza odgrywa wa¿n¹ rolê w rozwoju zarodka. Dla powstania wszystkich narz¹dów konieczne jest
utworzenie naczyñ krwionoœnych. Dlatego u krêgowców
uk³ad kr¹¿enia rozwija siê jako pierwszy [3]. W okresie
embrionalnym naczynia krwionoœne powstaj¹ zarówno
drog¹ waskulogenezy jak i angiogenezy [2,3].
Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), 169-174
170
krwionoœnych odgrywa wa¿n¹ rolê w powstawaniu ziarniny podczas naturalnego gojenia siê ran [7]. Odpowiednie
unaczynienie uszkodzonego miejsca umo¿liwia ograniczenie strefy martwicy i rozpoczêcie procesów naprawczych
[8]. Upoœledzenie procesu angiogenezy zaburza gojenie siê
ran.
by naczyñ, przerostu miêœniówki naczyñ krwionoœnych
i nadciœnienia p³ucnego [16]. Niedotlenienie jest silnym
bodŸcem dla angiogenezy w chorobie niedokrwiennej serca, w mia¿d¿ycy naczyñ krwionoœnych z obwodowym
upoœledzeniem unaczynienia, udarze, niedokrwieniu koñczyn dolnych i w odle¿ynach [17,18].
Angiogeneza w stanach chorobowych
Rola naczyñ krwionoœnych
Z pewnoœci¹ najwa¿niejsz¹ rolê odgrywa nowotworzenie naczyñ krwionoœnych w procesach rozrostowych.
Uwa¿a siê, ¿e wzrost guza nie jest mo¿liwy bez angiogenezy [9]. Proces nowotworzenia naczyñ rozpoczyna siê
gdy guz ma zaledwie kilkadziesi¹t komórek, a nowe naczynie powstaje gdy sk³ada siê z kilkuset komórek [10].
W chorobie nowotworowej nowe naczynia mog¹ powstawaæ nie tylko w wyniku angiogenezy lecz równie¿ waskulogenezy [11].
Angiogenezê obserwowano tak¿e w wielu nienowotworowych chorobach. G³ówne przyczyny nowotworzenia naczyñ krwionoœnych to niedotlenienie i zapalenie
[12]. Neowaskularyzacja jest czêœci¹ obrazu patologicznego przewlek³ych zapaleñ np. astmy, reumatycznego
zapalenia stawów, ³uszczycy, przewlek³ych zapaleñ przewodu pokarmowego takich jak choroba Crohn’a i wrzodziej¹ce zapalenie jelita grubego [13]. Podkreœla siê, ¿e
angiogeneza jest najczêstsz¹ przyczyn¹ œlepoty w wyniku przewlek³ych zmian zapalnych siatkówki i rogówki
(retinopatia cukrzycowa, zwyrodnienie plamki zwi¹zane
z wiekiem) [14]. Wiadomo równie¿, ¿e angiogeneza jest
œciœle zwi¹zana z rozwojem tkanki t³uszczowej i bierze
udzia³ w powstawaniu oty³oœci [15]. Proces ten odgrywa
tak¿e istotn¹ rolê w patogenezie endometriozy.
Hipoksja nie tylko pobudza angiogenezê, ale odpowiedzialna jest za przebudowê (remodeling) tkanek w takich chorobach jak astma i przewlek³a obturacyjna choroba p³uc, w których mo¿e dochodziæ do zmniejszenia licz-
Naczynia krwionoœne to nie tylko rurki transportuj¹ce
krew, ale wa¿ny narz¹d odgrywaj¹cy istotn¹ rolê w utrzymaniu integralnoœci ca³ego organizmu. Jego wielkoœæ siêga 900 m2 . Szczególnie wa¿ne znaczenie w tym uk³adzie
maj¹ komórki œródb³onka naczyñ, które maj¹ bezpoœredni
kontakt z b³on¹ podstawn¹, komórkami miêœni g³adkich
i przydanki, z fibroblastami i z macierz¹ pozakomórkow¹
[19]. Œródb³onek reguluje ekspresjê czynników pro- i antykoagulacyjnych oraz tworzy pó³przepuszczaln¹ barierê
dla bia³ek i peptydów pomiêdzy krwi¹ a otaczaj¹cymi tkankami [20]. Wp³ywa on na ekspresjê cz¹stek przylegania,
u³atwiaj¹c przyleganie leukocytów i ich migracjê z krwi
do tkanek. Komórki œródb³onka s¹ odpowiedzialne za przebudowê i nowotworzenie naczyñ krwionoœnych.
mezenchymalna
II etap
FGFR
Angiopoetyna 1
III etap
FGF
VEGFR
Dziêki licznym pracom prowadzonym zarówno in vitro jak i in vivo uda³o siê ustaliæ w jaki sposób przebiega
tworzenie nowych naczyñ i jakie czynniki bior¹ udzia³ w tym
procesie. Wyró¿niono 5 kolejnych etapów angiogenezy:
- zwiotczenie œciany naczynia i pobudzenie komórek
œródb³onka,
- degradacja b³ony podstawnej i macierzy pozakomórkowej,
- migracja i proliferacja komórek œródb³onka,
- wytworzenie rurkowatych struktur nowego naczynia,
- otoczenie nowopowsta³ych naczyñ przez komórki
mezenchymalne.
komórka
I etap
VEGF
Etapy angiogenezy
Tie-2
IV etap
MMP
V etap
Integryny
αβ
I etap.
Pobudzenie angiogenezy przez proangiogenne
czynniki (VEGF i FGF), które wi¹¿¹ siê z receptorami
(VEGFR i FGFR)
II etap. Pobudzenie enzymów proteolitycznych (MMP), które
rozk³adaj¹ b³onê podstawn¹ i macierz pozakomórkow¹ umo¿liwiaj¹c migracjê komórek œródb³onka
III etap. Integryny αβ u³atwiaj¹ adhezjê i migracjê komórek
œródb³onka
IV etap. Proliferacja komórek œródb³onka z wytworzeniem
rurkowatych struktur nowego naczynia krwionoœnego
PDGFR
komórki
œródb³onka
PDGF-BB
komórki
przydanki
b³ona podstawna
Ryc. 1. Schemat angiogenezy
V etap. Dojrzewanie komórek œródb³onka, stabilizacja
naczynia z powstaniem b³ony podstawnej przy
udziale angiopoetyny-1 uwalnianej przez komórki
mezenchymalne i wi¹¿¹cej siê z receptorem Tie-2
oraz rekrutacja komórek przydanki pod wp³ywem
PDGF-BB uwalnianego przez komórki œródb³onka
wi¹zanego z odpowiednim receptorem PDGFR
Zielonka T.M. Angiogeneza – Czêœæ I. Mechanizm powstawania nowych naczyñ krwionoœnych
Czynniki inicjuj¹ce angiogenezê
W odpowiedzi na niedotlenienie lub niedokrwienie pod
wp³ywem uwalnianych cytokin dochodzi do zapocz¹tkowania nowotworzenia naczyñ. Wstêpnym sygna³em dla
komórek œródb³onka powoduj¹cym uruchomienie kaskady angiogennej jest zwiotczenie naczyñ krwionoœnych np.
pod wp³ywem tlenku azotu [21]. Zarówno w stanach fizjologicznych jak i patologicznych wa¿nym elementem
w zapocz¹tkowaniu angiogenezy jest pobudzenie komórek œródb³onka. W pierwszym etapie dochodzi do zmian
morfologicznych tych komórek, które powoduj¹ zmniejszenie ich przylegania i czyni¹ je bardziej wra¿liwymi na
mitogeny [12].
171
18 kDa wi¹¿e siê z komórkami œródb³onka pobudzaj¹c
receptor dla bFGF, a to powoduje wzrost ich mobilnoœci
i proliferacji. Natomiast cz¹steczka 22-24 kDa bFGF mo¿e
wp³ywaæ na proliferacje komórek œródb³onka po translokacji do j¹der komórek œródb³onka poprzez pobudzenie
transkrypcji rDNA [33]. Angiogeneza jest bardzo czu³a na
niewielkie zmiany takich czynników jak VEGF i bFGF.
Proliferacja komórek œródb³onka
Wa¿n¹ rolê w procesie angiogenezy odgrywaj¹ tak¿e
integryny. Tworzenie nowych naczyñ nie zale¿y tylko od
dzia³ania czynników wzrostu i ich receptorów, lecz tak¿e
od wp³ywu bia³ek pozakomórkowych na receptory komórkowe a to mo¿liwe jest dziêki integrynom [34]. Za
Czynnik wzrostu œródb³onka naczyñ (vascular endo- ich poœrednictwem odbywa siê proces przylegania kothelial growth factor - VEGF)
mórek, który niezbêdny jest dla nowotworzenia naczyñ
G³ówn¹ cytokin¹ zapocz¹tkowuj¹c¹ angiogenezê jest krwionoœnych. Integryny wp³ywaj¹ na ró¿nicowanie, proliferacjê, migracjê i prze¿ycie komórek œródb³onka [35].
odkryty w 1983r. przez Dvorak’a czynnik wzrostu œródβ dochodzi do przylegab³onka naczyñ [22,23]. Powoduje on wzrost przepusz- Za poœrednictwem integryn αv 3
nia komórek do fibrynogenu, lamininy, kolagenu, witroczalnoœci naczyñ i poszerzenie naczyñ krwionoœnych stynektyny lub czynnika Willebrand’a [36]. Stwierdzono
muluj¹c produkcjê tlenku azotu przez pobudzony œródistnienie dwóch dróg przebiegu angiogenezy z udzia³em
b³onek naczyñ [24]. Pierwotnie VEGF by³ nazwany czynró¿nych αβ integryn. Ustalono, ¿e bFGF i czynnik marnikiem przepuszczalnoœci naczyñ [23]. Pobudza on taktwicy guza alfa (tumor necrosis factor – TNFα) indu¿e enzymy proteolityczne oraz ekspresjê receptorów wa¿kuj¹ angiogenezê zale¿n¹ αvβ 3, natomiast VEGF i przenych dla powstawania nacieków komórkowych i przebukszta³caj¹cy czynnik wzrostu β (transforming growth
dowy naczyñ krwionoœnych wykazuj¹c zdolnoœæ ochrofactor – TGF-β) zapocz¹tkowuj¹ angiogenezê zale¿n¹
ny komórek œródb³onka przed apoptoz¹ [25,26]. Pod
od αvβ5 [37].
wp³ywem niedotlenienia dochodzi do wzmo¿onej produkNa komórki œródb³onka dzia³aj¹ tak¿e sk³adniki macji VEGF przez komórki guza, makrofagi i inne komórki
cierzy
pozakomórkowej reguluj¹c ich czynnoœæ i zmieuk³adu odpornoœciowego) [22,27]. Wykazano, ¿e pod
niaj¹c
ich
strukturê. Wa¿n¹ rolê przypisuje siê trombowp³ywem czynnika indukowanego niedotlenieniem (hyspondynie,
której rozpuszczalna forma hamuje proliferapoxia-inducible factor – HIF) dochodzi do transkrypcji
cjê
komórek
œródb³onka, podczas gdy forma zwi¹zana
genu dla VEGF [28]. Œwiadczy to o wczesnym w³¹czeprzez macierz pobudza proliferacjê tych komórek [38].
niu siê VEGF w proces angiogenezy [29].
Równoczeœnie trombospondyna wi¹¿¹c siê i aktywuj¹c
Rozk³ad b³ony podstawnej i macierzy pozakomórkowej TGF-β oraz pobudzaj¹c enzymy proteolityczne mo¿e
wp³ywaæ na wzrost, migracjê i ró¿nicowanie komórek
Zapocz¹tkowanie angiogenezy nie jest zale¿ne tylko œródb³onka [38]. Drugim bia³kiem macierzy pozakomórod produkcji VEGF [30]. Istotn¹ barierê dla inwazji ko- kowej wp³ywaj¹cym na komórki œródb³onka naczyñ jest
mórek œródb³onka stanowi macierz pozakomórkowa i usu- laminina. Pobudza ona wydzielanie enzymów proteoliniêcie tej przeszkody mo¿liwe jest dziêki aktywnoœci tycznych, wchodzi w interakcje z innymi sk³adnikami
metaloproteinaz [31]. Enzymy te powoduj¹ tak¿e rozk³ad macierzy pozakomórkowej i nasila proliferacjê komórek
b³ony podstawnej, co jest niezbêdne dla penetracji ko- œródb³onka [39].
mórek œródb³onka do nowych miejsc i tworzenia nowych
naczyñ. Kolejnym etapem angiogenezy po roz³o¿eniu Dojrzewanie nowopowsta³ych naczyñ krwionoœnych
b³ony podstawnej i macierzy pozakomórkowej jest miKolejny etap angiogenezy to dojrzewanie nowopowgracja komórek œródb³onka i ich proliferacja. Proces ten
sta³ych
naczyñ. Dla stworzenia stabilnego uk³adu naczyñ
rozpoczyna uaktywnienie plazminogenu w plazminê, któw³osowatych
konieczna jest interakcja komórek œródb³onra rozk³ada fibronektynê, lamininê itp. Plazmina mobilika
z
macierz¹
pozakomórkow¹ i komórkami mezenchyzuje z macierzy pozakomórkowej czynnik wzrostu fibromy.
Do
powstania
pe³nowartoœciowego ma³ego naczynia
blastów 2 (fibroblast growth factor 2 FGF-2 zwany tak¿e
basic fibroblast growth factor bFGF) [20]. Czynniki krwionoœnego niezbêdne jest, aby wytworzone przez prowzrostu fibroblastów wywieraj¹ bezpoœrednie dzia³anie liferuj¹ce komórki œródb³onka rurkowate struktury otoproangiogenne. bFGF sk³ada siê z 2 cz¹steczek (18-kDa czone zosta³y warstw¹ komórek przydanki. W wiêkszych
i 22-24 kDa) [32]. W przebiegu angiogenezy cz¹steczka naczyniach krwionoœnych œródb³onek otoczony jest
172
Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), 169-174
warstw¹ miêœni g³adkich i przydank¹. W procesie tym
bierze udzia³ p³ytkowy czynnik wzrostu (platelet derived
growth factor – PDGF), który jest mitogenem i czynnikiem przyci¹gaj¹cym komórki mezenchymalne [40].
W nastêpnym etapie dochodzi do ró¿nicowania komórek
prekursorowych w komórki przydanki i miêœnie g³adkie.
Zmiany w miofibroblastach i w komórkach przydanki niezbêdne do stworzenia dojrza³ych naczyñ s¹ indukowane
przez TGF-β i FGF-1 [41,42].
W póŸnej fazie angiogenezy g³ówn¹ rolê odgrywaj¹
angiopoetyny i receptory kinazy tyrozyny (Tie1 i Tie2).
S¹ one niezbêdne do po³¹czenia komórek œródb³onka
z otaczaj¹cymi je komórkami mezenchymalnymi i stworzenia stabilnych interakcji komórkowych i biochemicznych [43]. Receptor Tie1 uczestniczy w ró¿nicowaniu komórek œródb³onka i utrzymaniu integralnoœci naczynia
krwionoœnego, natomiast receptor Tie2 jest wa¿ny w tworzeniu sieci naczyñ [44,45]. Ekspresja Tie2 jest ograniczona do komórek œródb³onka i jego rola jest podwójna,
gdy¿ uczestniczy zarówno w angiogenezie jak i w utrzymaniu integralnoœci naczynia [46]. Angiopoetyny 1 i 2
posiadaj¹ odpowiednie ligandy dla Tie2 i za ich poœrednictwem mog¹ pobudzaæ lub hamowaæ poprzez ten receptor komórki œródb³onka naczyñ krwionoœnych. Angiopoetyna 1 (Ang 1) jest bia³kiem proangiogennym powoduj¹cym dojrzewanie sieci naczyniowej. Natomiast
Ang 2 czyni komórki œródb³onka wra¿liwymi na czynniki angiogenne a poprzez utratê komórek miêœni g³adkich
i przydanki prowadzi do destabilizacji naczynia [43,47].
Ang1 jest rozpowszechniona, podczas gdy Ang2 jest znajdowana tylko lokalnie przy remodelingu naczyñ [48]. Nieprawid³owa budowa naczyñ krwionoœnych lub ich zniekszta³cenia mog¹ byæ spowodowane mutacj¹ genów odpowiedzialnych za wspó³dzia³anie komórek œródb³onka
z komórkami miêœni g³adkich. Zaburzona sygnalizacja
receptorów Tie2 wi¹¿e siê ze zmniejszeniem liczby komórek miêœni g³adkich w naczyniach, a defekt sygnalizacji TGFβ1 powoduje uszkodzenie stabilizacji naczyniowej, który predysponuje do têtniczo-¿ylnych wad wrodzonych u osób z dziedzicznymi krwotocznymi teleangiektazjami [49].
Udzia³ innych czynników w angiogenezie
Komórki uk³adu immunologicznego takie jak monocyty/makrofagi, limfocyty i mastocyty mog¹ wp³ywaæ na
równowagê pomiêdzy pro i antyangiogenymi czynnikami
[50,51]. W modelu in vitro wykazano, ¿e limfocyty T
poprzez interakcjê receptora CD40 z odpowiednim ligandem komórek œródb³onka mog¹ aktywowaæ ekspresjê
metaloproteinaz co nasila tworzenie nowych naczyñ krwionoœnych [52]. Obok VEGF, aFGF i bFGF do proangiogennych czynników zalicza siê wiele innych cytokin takich jak: TGFα i TGFβ, czynnik pobudzaj¹cy kolonizacjê
makrofagów i granulocytów (GM-CSF), czynnik wzrostu
nab³onka (epithelial growth factor – EGF), interleukina
1 (IL-1), czynnik aktywuj¹cy p³ytki (platelet activating
factor – PAF), IL-8 i substancja P [53,54,55]. Czynniki
te mog¹ dzia³aæ bezpoœrednio na komórki œródb³onka lub
poœrednio aktywuj¹c otaczaj¹ce komórki do produkcji innych czynników proangiogennych a tak¿e mog¹ wp³ywaæ
na receptory lub ich aktywnoϾ [54,55,56].
W procesie tym mog¹ uczestniczyæ równie¿ hormony. Zaobserwowano, ¿e niedobór hormonów p³ciowych
przyczynia siê do rozwoju angiogenezy nowotworowej
uk³adu rodnego [57]. W przypadku angiogenezy nowotworowej podkreœla siê tak¿e znaczenia czynników genetycznych [58]. Wykazano, ¿e wiele onkogenów pobudza ekspresjê czynników proangiogennych takich jak
TGFα, TGFβ, VEGF. Onkogeny mog¹ tak¿e uczestniczyæ w angiogenezie poœrednio wp³ywaj¹c na komórki
œródb³onka i aktywacjê enzymów rozk³adaj¹cych macierz
pozakomórkow¹ [53,58].
Podsumowanie
Angiogeneza to wa¿ny proces, stwierdzany w wielu
stanach fizjologicznych i patologicznych, szczególnie
nowotworowych, niedokrwiennych i zapalnych. W ostatnim czasie dokona³ siê znacz¹cy postêp w wyjaœnieniu
mechanizmów tworzenia nowych naczyñ. Poznano ju¿
kolejne etapy neowaskularyzacji oraz zidentyfikowano
komórki, ich mediatory i inne czynniki moduluj¹ce ten
proces. Wœród nich najwa¿niejsze s¹ komórki œródb³onka oraz g³ówne czynniki proangiogenne VEGF i bFGF.
W angiogenezie podkreœla siê równie¿ wa¿n¹ rolê enzymów rozk³adaj¹cych b³onê podstawn¹ i macierz pozakomórkow¹ oraz znaczenie integryn dla proliferacji œródb³onka. Natomiast dla ostatecznego ukszta³towania naczynia niezbêdne jest dzia³anie angiopoetyn i receptorów kinazy tyrozyny. Konieczne s¹ jednak dalsze prace
wyjaœniaj¹ce mechanizm angiogenezy, gdy¿ modulacja
procesu nowotworzenia naczyñ mo¿e byæ wykorzystana
w leczeniu wielu chorób.
Zielonka T.M. Angiogeneza – Czêœæ I. Mechanizm powstawania nowych naczyñ krwionoœnych
173
Piœmiennictwo
1. Risau W. Mechanisms of angiogenesis. Nature 1997; 386: 671-674.
2. Risau W, Flamme I. Vasculogenesis. Ann Rev Cell Dev Biol
1995; 11: 73-91.
3. Breier G. Angiogenesis in embryonic development – a review.
Placenta 2000; 21 (Suppl.14): S11-S15.
4. Hazzard TM, Stouffer RL. Angiogenesis in ovarian follicular
and luteal development. Bailliere’s Clin Obstet Gynecol 2000;
14: 883-900.
5. Smith S. Angiogenesis and implantation. Hum Reprod 2000;
15(Suppl.6): 59-66.
6. Hansen-Smith FM, Morris L. Patterns of physiological
angiogenesis in adult mesentery. w: Angiogenesis: Models,
Modulators, and Clinical Applications. (wyd.) ME Maragoudakis
Plenum Press, NY 1998; 75-84.
7. Witte MB, Barbul A. General principles of wound healing. Surg
Clin North Am 1997; 77: 509-528.
8. Lingen M. Role of leukocytes and endothelial cells in the
development of angiogenesis in inflammation and wound healing.
Arch Pathol Lab Med 2001; 125: 67-71.
9. Folkman J. Addressing tumor blood vessels. Nature Biotechn
1997; 15: 510-511.
10. Holash J, Wiegand SJ, Yancopoulos GD. New model of tumor
angiogenesis: dynamic balance between vessel regression and
growth mediated by angiopoietins and VEGF. Oncogenes 1999;
18: 5356-5362.
11. Nacov E. Tumor angiogenesis formation of vessels de novo at
germ cell tumors. Cancer 1990; 66: 916-922.
12. Folkman J. Angiogenesis and angiogenesis inhibition. EXS 1997;
79: 1-8.
13. Carmeliet P, Jain RK. Angiogenesis in cancer and other diseases.
Nature 2000; 407: 249-257.
14. Limb GA, Hickman-Casey J, Hollifield RD, Chignell AH.
Vascular adhesion molecules in vitreous from eyes with
proliferative diabetic retinopathy. Invest Ophthalmol Vis Sci
1999; 40: 2453-2457.
15. Bouloumié A, Drexler H, Lafontan M, Busse R. Leptin, the
product of Ob gene, promotes angiogenesis. Circ Res 1998; 83:
1059-1066.
16. Rabinovitch M. Pulmonary hypertension: patophysiology as
a basis for clinical decision making. J Heart Lung Transpl 1999;
18: 1041-1053.
17. Banai S, Shweiki D, Pinson A i wsp. Upregulation of vascular
endothelial growth factor expression induced by myocardial
ischemia: implications for coronary angiogenesis. Cardiovasc
Res 1994; 28: 1176-1179.
18. Manoonkitiwongsa PS, Jackson-Friedman C, McMillan PJ i wsp.
Angiogenesis after stroke is correlated with increased numbers
of macrophages: the clean-up hypothesis. J Cereb Blood Flow
Metab 2001; 21: 1223-1231.
19. Rajotte D, Arap W, Hagedron M, Koivunen E, Pasqualini R,
Ruoslahti E. Molecular heterogeneity of the vascular endothelium
revealed by in vivo phage display. J Clin Invest 1998; 102; 430-437.
20. Browder T, Folkman J, Pirie-Shephard S. The hemostatic system
as a regulator of angiogenesis. J Biol Chem 2000; 275:
1521-1524.
21. Näslund I, Norrby K. NO and de novo mammalian angiogenesis:
further evidence that NO inhibits bFGF-induced angiogenesis
while not influencing VEGF165- induced angiogenesis. APMIS
2000; 108: 29-37.
22. Ferrara N. Role of vascular endothelial growth factor in regulation
of angiogenesis. Kidney Int 1999; 56: 794-814.
23. Senger DR, Galli SJ, Dvorak AM i wsp. Tumor cells secrete
a vascular permeability factor that promotes accumulation of
ascites fluid. Science (Wash DC) 1983; 219: 983-985.
24. Ziche M, Morbidelli L, Choudhuri R i wsp. Nitric oxide synthase
lies downstream from vascular endothelial growth factor-induced
but not basic fibroblast growth factor-induced angiogenesis.
J Clin Invest 1997; 99: 2625-2634.
25. Ferrara N, Keyt B. Vascular endothelial growth factor: Basic
biology and clinical implication. EXS 1997; 79: 209-232.
26. Gupta K, Kshirsagar S, Li W i wsp. VEGF prevents apoptosis of
human microvascular endothelial cells via opposing effects on
MAPK/ERK and SAPK/JNK signaling. Exp Cell Res 1999; 247:
495-504.
27. Brown L, Detmar M, Claffey K i wsp. Vascular permeability
factor/vascular endothelial growth factor: A multifunctional
angiogenic cytokine. EXS 1997; 79: 33-69.
28. Forsythe JA, Jiang BH, Iyer NV i wsp. Activation of vascular
endothelial growth factor gene transcription by hypoxia-inducible
factor 1. Mol Cell Biol 1996; 16: 4604-4613.
29. Carmeliet P. Role of HIF-1a hypoxia-mediated apoptosis, cell
proliferation and tumour angiogenesis. Nature 1998; 94: 485-490.
30. Hansen-Algenstaedt N, Fukumura D, Stoll B, Hicklin D, Jain
RK. Second wave of angiogenesis during KDR/Flk-1 antibody
therapy. Proc Am Assoc Canc Res 1999; 40: 620-620.
31. Hiraoka N, Allen E, Apel I, Gyetko MR, Weiss SJ. Matrix
metalloproteinase regulate neovasularization by acting as
pericellular fibrinolysins. Cell 1998; 95: 365-377.
32. Gleizes PE Noaillac-Depeyre J, Amalric F, Gas N. Basic fibroblast
growth factor (FGF-2) internalization through the heparan sulfate
proteoglicans-mediated pathway: An ultrastructural approach. Eur
J Cell Biol 1995; 66: 47-59.
33. Klein S, Roghani M, Rifkin DB. Fibroblast growth factors as
angiogenesis factors: New insights into their mechanism of
action. EXS 1997; 79: 159-192.
34. Eliceiri BP, Cheresh DA. The role of av integrins during
angiogenesis: insights into potential mechanisms of action and
clinical development. J Clin Invest 1999; 103: 1227-1230.
35. Howe A, Aplin AE, Alaharie SK, Juliano RL. Integrin signaling
and cell growth control. Curr Opin Cell Biol 1998; 10: 220-231.
36. Strömblad S, Cheresh DA. Integrins, angiogenesis and vascular
cell survival. Chem Biol 1996; 3: 8818-85.
37. Friedlander M, Brooks PC, Shaffer RW, Kincaid CM, Varner JA,
Cheresh DA. Definition of two angiogenic pathways by distinct
Alpha v integrins. Science (Wash DC) 1995; 270: 1500-1502.
38. diPietro LA. Thrombospondin as a regulator of agiogenesis. EXS
1997; 79: 295-314.
39. Grant DS, Kleinman HK. Regulation of capillary formation by
laminin and other components of the extracellular matrix. EXS
1997; 79: 317-333.
40. Sato TN, Beitz JG, Kato J i wsp. Platelet-derived growth factor
indirectly stimulates angiogenesis in vitro. Am J Pathol 1993;
142: 1119-1130.
41. Hirschi KK, D’Amore PA. Control of angiogenesis by the
pericyte: Molecular mechanisms and significance. EXS 1997;
79: 419-428.
42. Kanda S, Landgren E, Ljungstrom M, Claesson Welsh L.
Fibroblast growth factor receptor 1-induced differentiation of
endothelial cell line established from TsA large T transgenic mice.
Cell Growth Differ 1996; 7: 383-395.
174
Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(4), 169-174
43. Maisonpierre PC, Suri C, Jones PF i wsp. Angiopoietin-2,
a natural antagonist for Tie2 that disrupts in vivo angiogenesis.
Science (Wash DC) 1997; 277: 55-60.
44. Puri MC, Rossant J, Alitalo K, Bernstein A, Partanen J. The
receptor tyrosine kinase TIE is required for integrity and survival
of vascular endothelial cells. EMBO J 1995; 14: 5884-5891.
45. Sato TN, Tozawa Y, Deutsch U i wsp. Distinct roles of the
receptor tyrosine kinases Tie-1 and Tie2 in blood vessel
formation. Nature (Lond) 1995; 376: 70-74.
46. Wong AL, Haroon ZA, Werner S, Dewhirst MW, Greenberg CS,
Peters KG. Tie2 expression and phosphorylation in angiogenic
and quiescent adult tissues. Circ Res 1997; 81: 567-574.
47. Asahara T, Masuda H, Takahashi T i wsp. Tie2 receptor ligands,
angiopoietin-1 and angiopoietin-2 modulate VEGF-induced
postnatal neovascularization. Circ Res 1998; 83: 233-240.
48. Korpelainen EI, Alitalo K. Signaling angiogenesis and
lymphangiogenesis. Curr Opin Cell Biol 1998; 10: 159-164.
49. Vikkula M, Boon L, Mulliken JB, Olsen BR. Molecular basis of
vascular anomalies. Trends Cardiovasc. Med. 1998; 8: 281-292.
50. Blair RJ, Meng H, Marchese MJ i wsp. Human mast cells
stimulate vascular tube formation. Tryptase is a novel potent
angiogenic factor. J Clin Invest 1997; 99: 2691-2700.
51. Sunderkotter C, Steinbrink K, Henseleit U i wsp. Activated T
cells induce expression of E-selectin in vitro and in an antigen
dependent manner in vivo. Eur J Immunol 1996; 26: 1571-1579.
52. Mach F, Schonbeck U, Fabunmi RP i wsp. T lymphocytes induce
endothelial cell matrix metalloproteinase expression by a CD40Ldependent mechanism – Implications for tubule formation. Am
J Pathol 1999; 154: 229-238.
53. Bouck N, Stellmach V, Hsu SC. How tumors become angiogenic.
Adv Cancer Res 1996; 69: 135-174.
54. Pepper MS, Mandriota SJ, Vassalli J-D, Orci L, Montesano R.
Angiogenesis-regulating cytokines: activities and interactions.
Curr. Topics Microbiol Immun 1996; 213: 31-67.
55. Yoshida S, Ono M, Shono T i wsp. Involvement of interleukin8, vascular endothelial growth factor, and basic fibroblast growth
factor in tumor necrosis α-dependent angiogenesis. Mol Cell
Biol 1997; 17: 4015-4023.
56. Giraudo E, Primo L, Audero E i wsp. Tumor necrosis factoralpha regulates expression of vascular endothelial growth factor
receptor-2 and of its co-receptor neuropilin-1 in human vascular
endothelial cells. J Biol Chem 1998; 273: 22128-22135.
57. Schiffenbauer YS, Abramovitch R, Meir G. Loss of ovarian
function promotes angiogenesis in human ovarian carcinoma.
Proc Natl Acad Sci USA 1997; 94: 13203-13208.
58. Okada F, Rak JW, Croix BS i wsp. Impact of oncogenesis in
tumor angiogenesis: Mutant K-Ras up-regulation of vascular
endothelial growth factor/vascular permeability factor is
necessary, but not sufficient for tumorigenicity of human
colorectal carcinoma cells. Proc Natl Acad Sci USA 1998; 95:
3609-3614.
Download