Zarys anatomii cZłowieka - Centrum Rozwoju Edukacji Edicon sp. z oo
advertisement
dr n. med. Małgorzata Bujnowska Zarys arys anatomii anatomii człowieka człowieka Książka należy do Imię Nazwisko E-mail Telefon Autor Opracowanie redakcyjne Korekta Recenzent Projekt Opracowanie okładki graficzne, skład i łamanie, przygotowanie do druku Ilustracje Wydawnictwo dr n. med. Małgorzata Bujnowska Monika Nowicka Magdalena Otlewska (www.bezbledu.pl) dr n. med. Jolanta Bielawska Magdalena Skrzydlewska UKRYTY WYMIAR Krzysztof Kanclerski [email protected] Opracowanie własne na podstawie: Fotolia® Centrum Rozwoju Edukacji EDICON sp. z o. o. ul. Kościuszki 57 61-891 Poznań Wydanie II ISBN Druk i oprawa 978 – 83 – 943650 – 0 – 4 CGS drukarnia sp. z o.o. ul. Towarowa 3, Mrowino k. Poznania 62-090 Rokietnica Materiały edukacyjne obejmują zagadnienia zawarte w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach. Spis treści 9 1. Wprowadzenie do anatomii 11 2. Wybrane elementy cytologii i histologii ogólnej 11 Komórka 17 Tkanka 26 Narządy i układy 27 TEST KONTROLNY 29 3. Organizm ludzki jako całość 33 4. Układ szkieletowy 34 Budowa kości 38 Budowa kręgosłupa 46 Klatka piersiowa 50 Budowa czaszki 60 Kości obręczy kończyny górnej (obręcz barkowa) 62 Kości części wolnej kończyny górnej 71 Kości obręczy kończyny dolnej (obręcz miedniczna) 75 Kości części wolnej kończyny dolnej 82 TEST KONTROLNY 85 5. Budowa ogólna połączeń kości 89 Stawy czaszki, kręgosłupa i klatki piersiowej 96 Stawy kończyny górnej 103 Stawy kończyny dolnej 112 TEST KONTROLNY 115 6. Układ mięśniowy 116 Ogólny podział mięśni 120 Mięśnie grzbietu 125 Mięśnie klatki piersiowej 132 Mięśnie brzucha 135 Mięśnie szyi 138 Mięśnie głowy 142 Mięśnie obręczy kończyny górnej i kończyny górnej wolnej 155 Mięśnie obręczy kończyny dolnej i kończyny dolnej wolnej 168 TEST KONTROLNY 171 7. Układ pokarmowy 173 Jama ustna 188 Gardło 191 Przełyk 192 Żołądek 197 Jelito cienkie 201 Jelito grube 205 Wątroba, drogi żółciowe, trzustka 214 Otrzewna 215 TEST KONTROLNY 217 8. Układ oddechowy 219 Jama nosowa i gardło 223 Krtań 226 Tchawica 229 Oskrzela 231 Płuca 237 Opłucna 240 TEST KONTROLNY 243 9. Układ moczowy (wydalniczy) 244 Nerka 251 Drogi wyprowadzające mocz 259 TEST KONTROLNY 261 10. Układ rozrodczy 261 Budowa żeńskiego układu płciowego 273 Ciąża, poród, połóg 278 Budowa męskiego układu płciowego 287 TEST KONTROLNY 289 11. Układ wewnątrzwydzielniczy 291 Hormony 292 Przysadka mózgowa 295 Szyszynka 296 Gruczoł tarczowy (tarczyca) 299 Gruczoły przytarczyczne 299 Grasica 301 Trzustka 302 Gruczoły nadnerczowe 304 Jądra i jajniki 307 Ciałka przyzwojowe 308 TEST KONTROLNY 311 12. Układ krwionośny 312 Położenie i budowa zewnętrzna serca 316 Budowa wewnętrzna mięśnia sercowego 321 Budowa mięśnia sercowego 325 Unaczynienie mięśnia sercowego 328 Cykl pracy mięśnia sercowego 331 Naczynia krwionośne 348 Krew i jej funkcje 353 Śledziona 355 TEST KONTROLNY 357 13. Układ limfatyczny (układ chłonny) 359 Naczynia chłonne 363 Węzły chłonne 366 Limfa (chłonka) 368 TEST KONTROLNY 371 14. Układ nerwowy 373 Ośrodkowy układ nerwowy 399 Obwodowy układ nerwowy 420 Autonomiczny układ nerwowy 426 TEST KONTROLNY 429 15. Narządy zmysłów 429 Receptory 432 Narząd powonienia 434 Narząd smaku 436 Narząd wzroku 446 Narządy czucia powierzchownego 448 Narząd przedsionkowo-ślimakowy 455 TEST KONTROLNY 457 16. Skóra 459 Budowa skóry 464 Gruczoły skóry 467 Wytwory skóry 473 TEST KONTROLNY 475 Klucz odpowiedzi 476 Bibliografia 477 Spis tabel 478 Spis ilustracji Od Autora Oddaję w Państwa ręce książkę do anatomii, która powstała z myślą o słuchaczach kierunków medycznych szkół policealnych. Anatomia jawi się jako nauka, której znajomość stanowi warunek konieczny właściwego przygotowania zawodowego dla przyszłych przedstawicieli profesji medycznych. W miarę pisania książki doszłam jednak do wniosku, że krąg odbiorców powinien być znacznie szerszy. Tak, jak każdy z nas posiada zapewne w swojej biblioteczce Atlas Polski lub Atlas świata, tak każdy powinien mieć na półce „atlas człowieka”, ponieważ jest to nauka o nas samych. Jednym z zasadniczych problemów związanych z nauką anatomii jest pytanie: jak to robić skutecznie i (w domyśle) nie oszaleć? Każdy musi znaleźć na to swój sposób. Nauka anatomii wymaga dobrej pamięci, systematyczności oraz wyobraźni. Wystarczy jednak odrobina chęci poznania swojego ciała, a wówczas wiedza z tego zakresu jest przyswajana niemalże automatycznie. Dla mnie Zarys anatomii człowieka był „miłością” od pierwszego akapitu i mam nadzieję, że Państwo również rozbudzą w sobie podobną pasję, czytając tę książkę. Małgorzata Bujnowska Legenda Na polach oznaczonych żarówką znajdziesz różnego rodzaju ciekawostki. W ramkach otrzymasz dodatkowe informacje. Znajdziesz tu m.in. oznaczenie, dla jakich kierunków przeznaczone są dane treści. opiekun medyczny technik masażysta asystentka stomatologiczna higienistka stomatologiczna technik dentystyczny technik usług kosmetycznych Przykład informacje dodatkowe dla kierunków: Elementami pomocniczymi są więzadła: więzadło promieniste głowy żebra i więzadło żebrowo-poprzeczne. wprowadZenie do anatomii 01 Anatomia to nauka o prawidłowej budowie ciała człowieka. Termin pochodzi od greckiego anatomē ‒ sekcja (zwłok), najstarszej metody wykorzystywanej do poznania budowy człowieka, jego układów i narządów. Ze względu na sposoby prowadzonych obserwacji można wyróżnić: • anatomię makroskopową ‒ zajmującą się opisywaniem struktur i narządów ciała widocznych gołym okiem, • anatomię mikroskopową ‒ zajmującą się mikroskopową budową ciała człowieka, w obrębie której wyróżniamy: cytologię (nauka o budowie i funkcjonowaniu komórki) oraz histologię (nauka o budowie i funkcjonowaniu tkanek). Ze względu na formę prezentacji budowy ciała człowieka wyróżnia się: • anatomię opisową (systemową) ‒ przedstawiającą budowę człowieka według poszczególnych układów, • anatomię topograficzną ‒ prezentującą powiązania między narządami w odniesieniu do części i okolic ciała, • anatomię czynnościową ‒ przedstawiającą budowę ciała człowieka z funkcjonalnego punktu widzenia. Ponadto anatomię można podzielić m.in. na anatomię kliniczną (opisującą wzajemne powiązania topograficzne i funkcjonalne narządów, warunkujące występowanie najczęstszych chorób człowieka oraz ich objawów), radiologiczną (opisującą budowę ciała człowieka z wykorzystaniem 9 Zarys anatomii cZłowieka technik obrazowych, takich jak tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny czy promieniowania rentgena), plastyczną (opisującą kształt ciała oraz proporcje pomiędzy poszczególnymi strukturami anatomicznymi). Dodatkowo wyróżnia się anatomię prawidłową, opisującą prawidłową budowę człowieka, oraz anatomię patologiczną, która zajmuje się badaniem budowy narządów zmienionych wskutek choroby lub wykazujących wady rozwojowe. Nauką ściśle powiązana z anatomią jest fizjologia, nauka o czynnościach organizmów oraz zależnościach pomiędzy poszczególnymi strukturami anatomicznymi. Zdj. 1. Lekcja anatomii doktora Tulpa (Rembrandt) 10 wyBrane elementy cytologii i Histologii ogÓlnej KOMÓRKA 02 Komórka stanowi podstawową, a zarazem najmniejszą strukturalną i funkcjonalną jednostkę budującą organizm człowieka, zdolną do przeprowadzania wszystkich podstawowych procesów życiowych, takich jak przemiana materii, wzrost, podział i różnicowanie. Komórki jednej tkanki na ogół posiadają jednakową budowę, a komórki różnych tkanek, na skutek przystosowania się do wykonywania odmiennych czynności, różnią się pod względem budowy oraz kształtu. Pomimo istniejących różnic w budowie prawie każdej komórki można jednak wyróżnić szereg stale występujących struktur, m.in. błonę komórkową, cytoplazmę, mitochondria czy jądro. Komórki mają zrożnicowane kształty i wielkości. Bywają okrągłe, płaskie, wałeczkowate, kostkowe czy gwiazdkowe z wypustkami. Te o kształtach zmiennych występują przede wszystkim we krwi, jako krwinki białe (zmienność ta jest związana z wykonywaniem ruchu pełzakowatego). Do przejawów życia komórki należą: przemiana materii, ruch, pobudliwość i zdolność do podziału. moje notatki ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. 11 Zarys anatomii cZłowieka Wszystkie komórki organizmu człowieka (poza nielicznymi wyjątkami) zawierają następujące struktury wewnątrzkomórkowe (organella komórkowe): • błonę komórkową, • cytoplazmę, • siateczkę śródplazmatyczną gładką i szorstką, • aparat Golgiego, • lizosomy, • mitochondria, • rybosomy, • jądro komórkowe. Zdj. 2. Komórki organizmu człowieka 12 wyBrane elementy cytologii i Histologii ogÓlnej Błona komórkowa W każdej komórce istnieje wiele struktur błoniastych. Jedne z nich oddzielają komórkę od środowiska zewnętrznego, inne ograniczają określone obszary cytoplazmy, a jeszcze inne stanowią osłonki dla organelli komórkowych, oddzielając je od cytoplazmy. Wszystkie komórki otoczone są tzw. plazmolemą, czyli błoną wytyczającą granicę między cytoplazmą komórki a środowiskiem. Posiada ona trzy warstwy: blaszkę wewnętrzną, blaszkę zewnętrzną oraz przestrzeń między nimi. Plazmolema tworzy barierę dyfuzyjną pomiędzy wnętrzem komórki a środowiskiem. Jej najważniejszą właściwością jest wybiórcza przepuszczalność, co warunkuje stałość środowiska wewnętrznego. Może również współuczestniczyć w procesie rozpoznawania innych komórek, a także przetwarzania sygnałów. Błony oddzielające organella komórkowe (wewnątrzcytoplazmatyczne) dzieli się na błony szorstkie (posiadają na powierzchni rybosomy) oraz gładkie. Cytoplazma stanowi największą część masy komórki. Buduje ona środowisko wewnątrzkomórkowe, w którym rozmieszczone są organella komórkowe. W jej strukturze można wyróżnić tzw. egzoplazmę, czyli część obwodową cytoplazmy pozbawioną ziarnistości, oraz część środkową, tzw. endoplazmę. W skład cytoplazmy wchodzą woda, białka, tłuszcze, cukrowce oraz składniki nieorganiczne. Cytoplazma moje notatki ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. 13 Zarys anatomii cZłowieka Szczęka Zaraz po żuchwie największa kość twarzoczaszki; bierze udział w tworzeniu sklepienia jamy ustnej, nosowej i oczodołu. W prawym i lewym trzonie kości szczęki można wyróżnić przestrzenie wypełnione powietrzem, tzw. zatoki szczękowe, które łączą się z jamą nosową przez otwór szczękowy. Pojemność zatok szczękowych to około 20 cm3, a ich kształt zbliżony jest do piramidy. Zdj. 19. Czaszka ‒ widok z przodu Zdj. 20. Podstawa czaszki 54 układ sZkieletowy W szczęce można wyróżnić cztery wyrostki: • jarzmowy ‒ stanowi trójkątną wyniosłość położoną w miejscu, w którym zbiegają się powierzchnie: przednia, podskroniowa i oczodołowa trzonu szczęki, • czołowy ‒ to mocna blaszka kostna, biegnąca ku górze i ku tyłowi, w przedłużeniu ściany przedniej i przyśrodkowej szczęki, • zębodołowy ‒ stanowi najgrubszą gąbczastą część kości, • podniebienny ‒ to gruba i mocna blaszka kostna, tworzy część dna jamy nosowej i sklepienie jamy ustnej. informacje dodatkowe dla kierunków: koŚCi ParZYste ukryte Rozwój wyrostka zębodołowego zależy od stanu uzębienia. Tworzy on szeroki łuk zębodołowy, który zawiera ujścia ośmiu zębodołów w obrębie jednej kości szczęki, oddzielonych przegrodami międzyzębodołowymi. Każdy z ośmiu zębodołów jest dokładnym odlewem korzenia zęba. Kośćpodniebienna Położona w tylnym odcinku jamy nosowej; współuczestniczy w budowie trzech jam: dna i ściany jamy nosowej, sklepienia jamy ustnej oraz dna oczodołu. Zbudowana jest z dwóch blaszek: poziomej i pionowej. Kośćłzowa Cienka parzysta kość, umiejscowiona w przedniej przyśrodkowej ścianie oczodołu. Małżowinanosowadolna Kość parzysta, położona w dolnej, bocznej części jamy nosowej. 55 Zarys anatomii cZłowieka koŚCi nieParZYste Lemiesz Kość nieparzysta, ma postać płaskiego, wydłużonego czworoboku; buduje tylną część przegrody nosa. Jej nazwa odnosi się do kształtu lemiesza (dolna część korpusu pługa). Żuchwa Najmocniejsza i największa kość twarzoczaszki; w porównaniu z innymi kośćmi czaszki jest ruchoma; zbudowana z trzonu oraz dwóch gałęzi. Na gałęziach żuchwy znajdują się dwa wyrostki: dziobiasty i kłykciowy (służy do stawowego połączenia z kością skroniową), pomiędzy którymi występuje tzw. wcięcie żuchwy. Na powierzchni trzonu znajduje się guzowatość bródkowa. Po obu jej stronach występują otwory bródkowe. informacje dodatkowe dla kierunków: Na trzonie żuchwy znajduje się część zębodołowa, zawierająca zębodoły. Każdy zębodół stanowi dokładny odlew odnośnego korzenia zęba: zębodół kła jest najgłębszy, zębodoły trzonowców ‒ najobszerniejsze, a siekaczy ‒ głębokie i wąskie. U noworodków wyrostki zębodołowe nie występują i powstają dopiero w momencie wyrzynania się zębów. U osób starszych ulegają one zanikowi wraz z utratą zębów. Kośćgnykowa Nieparzysta kość twarzoczaszki, która nie ma połączenia z innymi kośćmi. Ma kształt podkowy, znajduje się w obrębie szyi i stanowi górną podporę krtani. W jej budowie można wyróżnić rogi większe, którymi skierowana jest do tyłu, oraz rogi mniejsze. Centralnie położony jest trzon. 56 układ sZkieletowy informacje dodatkowe dla kierunków: Otwory czaszki Do kości gnykowej przyczepiają się dwie grupy mięśni: nadgnykowe i podgnykowe. Biorą one udział w ruchach żuchwy, kości gnykowej i krtani. Otwory w kościach czaszki służą połączeniu narządów znajdujących się w jamie czaszki z resztą ciała. Przez otwory wchodzą lub wychodzą z jamy czaszki nerwy oraz naczynia krwionośne. Do najważniejszych otworów zalicza się: • otwór wielki ‒ znajduje się na kości potylicznej; za jego pomocą rdzeń kręgowy łączy się z rdzeniem przedłużonym. Przez otwór wielki przechodzą również tętnice kręgowe oraz XII nerw czaszkowy; • otwór poszarpany ‒ znajduje się pomiędzy kością klinową a skroniową; przez niego przechodzą naczynia tętnicze i żylne opony twardej; • otwór owalny ‒ znajduje się na kości klinowej; przez niego przechodzi nerw żuchwowy; • otwór szyjny ‒ znajduje się pomiędzy kością potyliczną a kością skroniową; przez niego przechodzą trzy nerwy czaszkowe (IX, X, XI) i żyła szyjna wewnętrzna; • kanał wzrokowy ‒ znajduje się na kości klinowej, stanowi miejsce przejścia nerwu wzrokowego i tętnicy ocznej; • otwór słuchowy zewnętrzny i wewnętrzny ‒ znajduje się na kości skroniowej; prowadzi do przewodu słuchowego. Połączenia kości czaszki Prawie wszystkie połączenia kości czaszki mają postać połączeń nieruchomych. Jedyny wyjątek to ruchomy staw skroniowo-żuchwowy, umożliwiający poruszanie żuchwą, mówienie i jedzenie. Pozostałe połączenia mają charakter szwów, czyli nieregularnych ścisłych połączeń poszczególnych kości. 57 Zarys anatomii cZłowieka W wieku niemowlęcym i dziecięcym połączenie kości czaszki szwami pozwala na ich rozrost w odpowiednim ustawieniu. Zadaniem tych połączeń jest umożliwienie wzrostu czaszki w następstwie gwałtownego (w trakcie 1. roku życia dziecka) wzrostu tkanki nerwowej budującej mózg. Rozwijający się mózg zwiększa swoją objętość 2,5 do 3 razy w trakcie pierwszych 2 lat życia dziecka, dlatego szwy czaszkowe pozostają w tym okresie niezamknięte. Zarastanie szwów następuje w ściśle określonej kolejności, która jest zdeterminowana zakończeniem gwałtownego wzrostu leżących pod nimi struktur mózgu. CiemiĄCZka Ciemiączko to nieskostniała błona łącząca kości czaszki noworodka. Sprawia, że czaszka jest elastyczna i w trakcie porodu dostosowuje się do kształtu kanału rodnego matki. Wyróżnia się cztery ciemiączka: • przednie ‒ największe, zrasta się do 18. miesiąca życia, • tylne ‒ zrasta się do 4. miesiąca życia, • dwa boczne ‒ znajdują się w okolicy dołu skroniowego, zrastają się jeszcze w życiu płodowym. Przedwczesne zrośnięcie się szwów czaszkowych i ciemiączek skutkuje chorobą, tzw. kraniostenozą. W jej konsekwencji dochodzi do powstania małogłowia, czyli zmniejszonego obwodu czaszki. moje notatki ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. 58 układ sZkieletowy Pytania kontrolne Scharakteryzuj kości mózgoczaszki. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. Opisz kości wchodzące w skład twarzoczaszki. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. Wymień kości słuchowe i scharakteryzuj je. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. Omów budowę żuchwy. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. 59 Zarys anatomii cZłowieka Test kontrolny ‒ cd. 7. Co oddziela jelito cienkie od grubego? a) zastawka krętniczo-kątnicza b) zastawka krętniczo-okrężnicza c) błona krętniczo-kątnicza 8. Jakim gruczołem jest trzustka? a) zewnątrzwydzielniczym b) wewnątrzwydzielniczym c) zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczym 9. Który płat wątroby jest największy? a) prawy b) lewy c) ogoniasty 10. Na jakim więzadle jest zawieszona wątroba? a) na więzadle trójkątnym lewym b) na więzadle trójkątnym prawym c) na więzadle wieńcowym wątroby ZAPAMIĘTAJ! Z aPisZ waŻne inFormaCje do ZaPamiĘtania na eGZamin. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. 216 układ oddecHowy 08 Układ oddechowy pełni bardzo ważną funkcję w organizmie człowieka. Jego głównym zadaniem jest dostarczanie tlenu i eliminacja dwutlenku węgla, a ponadto: do jego funkcji należą również regulacja kwasowo-zasadowa, odbieranie bodźców zapachowych oraz udział w wytwarzaniu dźwięków. W układzie oddechowym można wyróżnić drogi oddechowe oraz właściwy narząd oddechowy, czyli płuca. Drogi oddechowe dzielą się na: • drogioddechowegórne:jama nosowa, gardło, • drogi oddechowe dolne: krtań, tchawica, oskrzela, płuca. Zdj. 71. Układ oddechowy człowieka 217 Zarys anatomii cZłowieka Drogi oddechowe pełnią cztery podstawowe funkcje: • transportują powietrze do płuc, • nawilżają wdychane powietrze, • ogrzewają wdychane powietrze, • oczyszczają wdychane powietrze. Płuca zbudowane są z pęcherzyków płucnych. To w nich dochodzi do najważniejszego procesu, a mianowicie wymiany gazowej. Oddychanie polega na wymianie gazowej pomiędzy organizmem a powietrzem atmosferycznym. Powietrze atmosferyczne składa się z mieszaniny gazów: • azotu ‒ 78%, • tlenu‒21%, • dwutlenkuwęgla‒0,03%, • innych gazów ‒ 0,97%. Pod taką postacią i w takim składzie powietrze dociera do pęcherzyków płucnych podczas wdechu. Podczas wydechu skład powietrza zmienia się w związku z wymianą gazową, która zaszła w pęcherzykach płucnych. Skład powietrza wydychanego: • azot ‒ 78%, • tlen‒17%, • dwutlenekwęgla‒4%, • inne gazy ‒ 1%. W ciągu doby przez płuca przechodzi 10 000 l powietrza, z czego pobierane jest 360 l tlenu. 218 układ oddecHowy JAMA NOSOWA I GARDŁO Jama nosowa stanowi pierwszy odcinek dróg oddechowych. Ze względu na funkcje, które pełni, wyróżnia się w niej przedsionek nosa, część oddechową i część węchową. Funkcje jamy nosowej: • ogrzanie powietrza, • nawilżenie powietrza parą wodną, • oczyszczenie powietrza, • odbiór i identyfikacja zapachów. Budowa jamy nosowej Jamę nosową tworzy nos zewnętrzny, czyli struktura w kształcie piramidy, położona w części środkowej twarzy. Do elementów składowych nosa zewnętrznego zalicza się: • nasadę nosa, • grzbiet nosa, • koniec nosa, • parzyste skrzydełka nosa. Szkielet nosa zewnętrznego zbudowany jest z kości nosowych, wyrostków nosowych szczęki oraz chrząstek. Kości nosowe formują nos przy nasadzie (omówione zostały w rozdziale 4.), a jego dalszą część tworzą chrząstki. Do najważniejszych chrząstek można zaliczyć: • chrząstkę nosa boczną, • chrząstkę skrzydłową większą, • chrząstkę skrzydłową mniejszą, • chrząstkę przegrody nosa. 219 Zarys anatomii cZłowieka jama nosowa właŚCiwa Długość jamy nosowej wynosi około 6 cm, a jej wysokość 4 cm. Rozciąga się ona od nozdrzy przednich do gardła. Jama nosowa zwęża się ku górze i podzielona jest przegrodą nosa na połowy. Jama nosowa rozpoczyna się nozdrzami przednimi, których pierwszym elementem jest przedsionek nosa. Ten następnie przechodzi w jamę nosową właściwą. Jama nosowa przedzielona jest na połowy przegrodą nosową, która utworzona jest z kości (lemiesz i blaszka pionowa kości sitowej) oraz chrząstki przegrody nosa. Jama nosowa przedzielona jest trzema małżowinami nosowymi (górną, środkową i dolną). Małżowiny nosowe dzielą jamę nosową na trzy przewody: • górny ‒ zawarty pomiędzy małżowiną górną i środkową, • środkowy ‒ zawarty pomiędzy małżowiną środkową a dolną, • dolny ‒ zawarty pomiędzy małżowiną dolną a podniebieniem. Za małżowinami znajduje się przewód nosowo-gardłowy. Tutaj łączą się przewody nosowe, które w tym miejscu przez nozdrza tylne uchodzą do gardła. Do przewodów nosowych uchodzą zatoki przynosowe, czyli puste przestrzenie w kościach czaszki, wyścielone błoną śluzową. Zwiększają one swoją powierzchnię w miarę dojrzewania organizmu. W pełni wykształcone mają objętość około 80 cm3. Zatoki pełnią wiele funkcji, a do najważniejszych z nich zalicza się: • nawilżanie i ogrzewanie wdychanego powietrza, • termoizolację oraz ogrzewanie podstawy czaszki i oczodołu, • ochronę mózgoczaszki przed urazami, 220 układ oddecHowy • zmniejszenie wagi szkieletu twarzoczaszki, • tworzenie przestrzeni rezonacyjnej (ochrona ucha wewnętrznego przed przewodzeniem drogą kostną własnego głosu). Zdj. 72. Budowa jamy nosowej U człowieka wyróżnia się następujące zatoki przynosowe: • zatokę szczękową ‒ jest największa, znajduje się w trzonie szczęki, • zatokę czołową ‒ umiejscowioną w kości czołowej, • zatokę sitową ‒ stanowiącą skupisko komórek sitowych, • zatokę klinową ‒ znajduje się w trzonie kości klinowej. Wnętrze jamy nosowej pokrywa błona śluzowa. Można wyróżnić dwie okolice błony śluzowej: • okolicę oddechową ‒ pokryta nabłonkiem migawkowym, którego zadaniem jest oczyszczanie wdychanego powietrza, • okolicę węchową ‒ pokryta nabłonkiem węchowym, którego zadaniem jest odbieranie bodźców węchowych. Gardło Gardło stanowi część wspólną układów oddechowego i pokarmowego. Budowa gardła została omówiona w rozdziale 7. 221 Zarys anatomii cZłowieka Najistotniejszą część siatkówki stanowią komórki światłoczułe, tzw. pręciki i czopki. Czopki to komórki, które reagują na barwę światła i odpowiadają za widzenie kolorów. Bardzo szybko wykazują reakcję na zmianę natężenia światła. Są odpowiedzialne za tzw. widzenie dzienne. Liczba czopków w siatkówce wynosi około 7 mln. Pręciki odbierają natężenie światła oraz ruch. Wolno reagują na zmianę natężenia światła, dlatego odpowiedzialne są za widzenie nocne (czarno-białe). Ich liczba w siatkówce człowieka wynosi około 125 mln. Zdj. 140. Budowa dna oka moje notatki ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. 440 narZądy ZmysłÓw Zdj. 141. Budowa szczegółowa gałki ocznej Z awartoŚĆ Gałki ocznej Promień światła, przechodząc przez gałkę oczną, załamuje się na trzech elementach: cieczy wodnistej, ciałku szklistym i soczewce. Ciecz wodnista Substancja, która wypełnia przednią i tylną komorę oka; powstaje z przesączu naczyń krwionośnych. Jej główne zadanie polega na odżywianiu elementów gałki ocznej oraz utrzymaniu gałki we właściwym kształcie. Ciałkoszkliste Stanowi największą część gałki ocznej; zajmuje ⅘ jej zawartości. Ma postać przezroczystej, galaretowatej substancji, która utrzymuje ciśnienie śródgałkowe. Soczewka Znajduje się w przedniej części gałki ocznej, pomiędzy tęczówką a ciałkiem szklistym; ma dwuwypukły kształt i jest przezroczysta. Tworzą ją trzy elementy: torebka, kora oraz jądro soczewki. 441 Zarys anatomii cZłowieka Rola soczewki polega na umożliwieniu ostrego widzenia przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach (tzw. akomodacja). Dostosowanie to polega na odpowiednim doborze długości ogniskowej układu optycznego oka, tak aby na siatkówce powstawał ostry obraz oglądanego przedmiotu. Za zmianę krzywizny soczewki odpowiada mięsień rzęskowy. Soczewka ogniskuje promienie świetlne w ten sposób, że obraz, który pada na siatkówkę, jest odwrócony oraz pomniejszony. Zdj. 142. Mechanizm przejścia bodźców świetlnych przez soczewkę Narządy dodatkowe oka Do narządów dodatkowych oka zalicza się: • aparat ruchowy oka – składa się z mięśni, • aparat ochronny oka – w jego skład wchodzą ciałko tłuszczowe, powieki, spojówka oraz narząd łzowy. aParat 442 ruCHowY Zbudowany jest z mięśni oka odpowiedzialnych za ruch gałki ocznej. Należą one do grupy mięśni poprzecznie prążkowanych, a ich zadanie polega na poruszaniu gałką oczną narZądy ZmysłÓw dookoła trzech osi. Można wyróżnić cztery mięśnie proste oka (dolny, górny, boczny i przyśrodkowy) oraz dwa mięśnie skośne oka (górny i dolny). Każdy mięsień prosty przyczepia się jednym końcem do pierścienia ścięgnistego, znajdującego się za gałką oczną, a drugim łączy z gałką oczną w miejscu styku twardówki i rogówki. Mięśnie skośne przyczepiają się jednym końcem w tylnej części oczodołu, a drugim wnikają w twardówkę. Zdj. 143. Aparat ruchowy gałki ocznej aParat oCHronnY Zabezpiecza oko przed urazami mechanicznymi oraz zapewnia odpowiednie nawilżanie gałki ocznej. Elementami aparatu ochronnego są: • ciało tłuszczowe oczodołu – wypełnia wolne przestrzenie pomiędzy gałką oczną a nerwem wzrokowym, mięśniami i oczodołem; • powieki – fałdy skórno-śluzowe, zabezpieczające gałkę oczną oraz zmniejszające szparę powiek; wyróżnia się powiekę górną oraz dolną, które łączą się w kącie bocznym i przyśrodkowym oka. Na powierzchni wolnej powieki 443 Zarys anatomii cZłowieka znajdują się rzęsy pełniące funkcję aparatu ochronnego oka (zabezpieczają przed ciałami obcymi). Mieszki włosowe rzęs zawierają zakończenia nerwowe, które odbierają ruch; • spojówka – mocno unaczyniona, ma komórki śluzowe; wyściela tylną powierzchnię powieki i tworzy tzw. worek spojówkowy. Posiada dwie części: oczną, która pokrywa twardówkę oka z wyłączeniem rogówki, oraz powiekową, która pokrywa wewnętrzną powierzchnię powieki górnej i dolnej; • narządłzowy – zbudowany z gruczołu, kanalików, przewodu nosowo-łzowego. Gruczoł łzowy znajduje się powyżej wewnętrznej strony oka, a swoim kształtem przypomina migdał o długości około 2 cm. Funkcja gruczołu polega na wydzielaniu łez, których zadaniem jest nawilżenie i oczyszczenie rogówki oraz worka spojówkowego. Każdy z gruczołów posiada około 12 przewodzików wyprowadzających łzy do worka spojówkowego. Po przejściu przez powierzchnię przedniej części gałki ocznej (podczas mrugania) łzy kierowane są do tzw. jeziorka łzowego, znajdującego się w kąciku oka i następnie przewodem nosowo-łzowym trafiają do jamy nosowej. W jamie nosowej nawilżają wdychane powietrze. Kolor oczu uzależniony jest od ilości oraz typu pigmentu znajdującego się w tęczówce i jest cechą dziedziczną (genetyczną). Noworodek ma zazwyczaj oczy niebieskie lub szare. Ilość melaniny w tęczówce jest na początku znikoma, dopiero kiedy do oczu dziecka dociera światło, jej produkcja wzrasta. Ostateczne zabarwienie tęczówki następuje około 3. roku życia. 444 narZądy ZmysłÓw Pytania kontrolne Wymień błony gałki ocznej z ich elementami składowymi. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. Omów elementy aparatu ochronnego oka. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. Opisz zawartość gałki ocznej. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. 445 Spis tabel Str. Nazwa 122 Tabela 1. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych grzbietu 127 Tabela 2. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych klatki piersiowej 133 Tabela 3. Przyczepy i funkcje mięśni brzucha 136 Tabela 4. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych szyi 143 Tabela 5. Przyczepy i funkcje mięśni obręczy kończyny górnej 146 Tabela 6. Przyczepy i funkcje mięśni ramienia 147 Tabela 7. Synergizm mięśniowy mięśni ramienia 149 Tabela 8. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa przednia 150 Tabela 9. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa boczna 151 Tabela 10. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa tylna 156 Tabela 11. Przyczepy i funkcje mięśni obręczy kończyny dolnej ‒ grupa grzbietowa tylna 159 Tabela 12. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa przednia 160 Tabela 13. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa przyśrodkowa 161 Tabela 14. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa tylna 163 Tabela 15. Przyczepy i funkcje mięśni podudzia ‒ grupa tylna powierzchowna 201 Tabela 16. Różnice pomiędzy jelitem czczym a krętym 424 Tabela 17. Działanie części współczulnej i przywspółczulnej układu autonomicznego Spis ilustracji Str. Nazwa 10 Zdj. 1. Lekcja anatomii doktora Tulpa (Rembrandt) 12 Zdj. 2. Komórki organizmu człowieka 17 Zdj. 3. Budowa komórki eukariotycznej 19 Zdj. 4. Tkanka nabłonkowa jednorzędowa 21 Zdj. 5. Tkanka łączna na przykładzie tkanki kostnej 23 Zdj. 6. Rodzaje tkanki mięśniowej człowieka 25 Zdj. 7. Budowa neuronu 30 Zdj. 8. Osie i płaszczyzny ciała 34 Zdj. 9. Szkielet człowieka ‒ widok z przodu 36 Zdj. 10. Budowa kości 39 Zdj. 11. Budowa kręgosłupa 40 Zdj. 12.1. Budowa kręgu (na przykładzie kręgu piersiowego) 41 Zdj. 12.2. Budowa kręgu (na przykładzie kręgu piersiowego) 41 Zdj. 13. I kręg szyjny ‒ atlas 42 Zdj. 14. II kręg szyjny ‒ axis 43 Zdj. 15.1. Budowa kości krzyżowej ‒ powierzchnia miedniczna 44 Zdj. 15.2. Budowa kości krzyżowej ‒ powierzchnia grzbietowa 47 Zdj. 16. Budowa klatki piersiowej ‒ widok z przodu 49 Zdj. 17. Budowa mostka 51 Zdj. 18. Czaszka ‒ widok z boku 54 Zdj. 19. Czaszka ‒ widok z przodu 54 Zdj. 20. Podstawa czaszki 60 Zdj. 22. Obojczyk 61 Zdj. 23.1. Łopatka ‒ powierzchnia grzbietowa 62 Zdj. 23.2. Łopatka ‒ powierzchnia żebrowa 64 Zdj. 24.1. Kość ramienna ‒ widok z przodu 65 Zdj. 24.2. Kość ramienna ‒ widok z tyłu 66 Zdj. 25. Kość łokciowa ‒ widok z przodu i widok z boku 67 Zdj. 26. Kość promieniowa ‒ widok z przodu i widok z tyłu 68 Zdj. 27. Kości nadgarstka, śródręcza i palców 72 Zdj. 28. Miednica ‒ widok z przodu 72 Zdj. 29. Miednica ‒ widok z tyłu 77 Zdj. 30. Kość udowa ‒ widok z przodu, widok z tyłu, widok od strony przyśrodkowej 78 Zdj. 31. Kości podudzia. K. piszczelowa i k. strzałkowa ‒ widok z tyłu i widok z przodu 80 Zdj. 32. Kości stępu, śródstopia i palców 87 Zdj. 33. Budowa stawu
