OBJAWY ASYMETRII W POSTAWIE CIAŁA DZIECI I MŁODZIEŻY

Nowiny Lekarskie 2006, 75, 4, 394–398
EWA ZEYLAND-MALAWKA, ELŻBIETA PRĘTKIEWICZ-ABACJEW
OBJAWY ASYMETRII W POSTAWIE CIAŁA DZIECI I MŁODZIEŻY –
POTENCJALNE ZAGROŻENIE PEŁNOSPRAWNOŚCI UKŁADU RUCHU I ZDROWIA
SYMPTOMS OF ASYMMETRY IN THE POSTURE OF CHILDREN AND YOUNG PEOPLE –
A THREAT TO A FULLY EFFICIENT LOCOMOTOR SYSTEM AND TO HEALTH
Katedra Zdrowia Publicznego – kierownik: dr hab. Marcin Krawczyński, prof. nadzw.
Zakład Antropomotorycznych Podstaw Zdrowia – kierownik: prof. dr hab. Józef Drabik
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku
Streszczenie
Na przykładzie własnych badań i przytoczonych wyników badań innych autorów wykazano częstość występowania różnych objawów
asymetrii uwidaczniających się w postawie ciała. Omówiono ewentualność negatywnego ich oddziaływania na funkcje układu ruchu, poprzez nierównomierne obciążenie powierzchni nośnych doprowadzających do zmian zwyrodnieniowych, a także poprzez ucisk na korzenie
nerwowe skutkujące dolegliwościami bólowymi, a nawet niedowładami kończyn. Zwrócono uwagę na możliwość ich przyczynowości z
powstawaniem wielopłaszczyznowego zniekształcenia ciała w postaci skoliozy, będącej nie tylko defektem kosmetycznym, ale i powodem
utrudnień pracy narządów wewnętrznych. W konkluzji podkreślono znaczenie profilaktyki powstawania asymetrii postawy oraz ważność
dążenia do ich korygowania.
SŁOWA KLUCZOWE: postawa ciała, asymetria, dzieci i młodzież, zdrowie.
Summary
The author’s own research and the findings of other authors are cited to provide evidence for the frequent occurrence of various symptoms of
asymmetry manifested in body posture. The possibility is discussed of these having an adverse influence on the operation of the locomotor
system through uneven weighting of the load-bearing areas, which leads to degenerative changes, and also through pressure on the nerve
roots, resulting in acute pain and even in paresis of the limb. Attention is drawn to the possibility that the origin of these conditions may lie in
complex physical deformity in the form of scoliosis, which is not only a superficial defect but is also a cause of impediment to the work of
the internal organs. In conclusion the significance of measures to prevent the occurrence of postural asymmetry is stressed, as is the importance of attempts to correct it.
KEY WORDS: posture, asymmetry, children and young people, health.
Ciało człowieka oglądane od przodu i od tyłu wydaje
się symetryczne. Temu złudnemu wrażeniu zaprzecza dokładniejsze przyjrzenie się, doświadczenie i wyniki badań
naukowych. Wprawdzie ustrój ludzki zawiązuje się obustronnie symetrycznie zarówno pod względem zewnętrznych kształtów ciała, jak i narządów wewnętrznych, jednak
już w bardzo wczesnym okresie ontogenezy pojawiają się
i stopniowo narastają liczne przejawy asymetrii. Dlatego też
na równi z symetrią, asymetria określana jest często jako
typowy i normalny objaw budowy ciała człowieka [1, 2].
Pomimo takiej konstatacji, asymetria kształtów ciała –
morfologiczna i funkcjonalna – jest przedmiotem zainteresowania wielu badaczy, co doprowadziło do wyodrębnienia
dalszych jej rodzajów. Są to: asymetria dynamiczna – różnica zakresów ruchu i siły mięśni oraz sensomotoryczna –
różnica wrażliwości zmysłów po prawej i lewej stronie
ciała, a także psychiczna, dotycząca nierównomiernego
umiejscowienia ośrodków procesów psychicznych w obu
półkulach mózgu.
Asymetria morfologiczna, pomijając rozmieszczenie
narządów wewnętrznych, wyraża się różnicą ciężaru prawej
i lewej połowy ciała (co ma związek z rozmieszczeniem
narządów), długością i obwodami kończyn oraz usytuowa-
niem parzystych części ciała. Wyniki licznych badań wykazały, że na ogół cięższa jest prawa połowa ciała, dłuższa
kończyna górna prawa i kończyna dolna lewa, większy
obwód ramienia i przedramienia prawego oraz podudzia
lewego i silniej umięśniona jest prawa strona pasa barkowego [2, 3, 4, 5, 6].
Asymetria funkcjonalna, inaczej stronność lub dominacja czynności wykonywanych prawymi lub lewymi kończynami, wiąże się z asymetrią dynamiczną, czyli różnicą
siły mięśni i zakresu ruchów w stawach zlokalizowanych
po prawej lub lewej stronie ciała oraz wyrażająca się asymetrią chodu [4, 7].
Opisane objawy asymetrii, które uznawane są za naturalne u człowieka i nie stanowią przeszkody w funkcjonowaniu jego organizmu [8], w pozycji stojącej powodują
nieprawidłowe usytuowanie w stosunku do siebie, do pionu
i do poziomu poszczególnych elementów ciała. Nieobojętna
pod tym względem jest także asymetria sensoryczna w
postaci nierównej ostrości wzroku i słuchu, wywołująca
kompensacyjne przechylenie głowy. W ten sposób dochodzi do asymetrii postawy.
Postawa ciała według Zeyland-Malawki [9], czyli dwunożna pozycja stojąca z tułowiem i głową usytuowanymi w
395
Objawy asymetrii w postawie ciała dzieci i młodzieży – potencjalne zagrożenie pełnosprawności układu ruchu i zdrowia
przedłużeniu wyprostowanych kończyn dolnych, jest pozycją labilną (wysokie położenie środka ciężkości, mała
płaszczyzna podporu), wymagająca ciągłego równoważenia. Ustrój ludzki kierując się prawem najmniejszego wysiłku dąży do takiego umieszczenia ogólnego środka ciężkości, aby jego rzut padał na utworzony przez stopy
czworobok podstawy możliwie najbliżej jego środka, co
stwarza optymalne warunki dla utrzymania równowagi przy
minimalnej pracy mięśni. Każde wychylenie lub dodatkowe
obciążenie jednej strony ciała, powodujące przemieszczenie
środka ciężkości, wywołuje odruchowe wygięcie lub przesunięcie innej jego części, w stronę przeciwną, co przywraca względną równowagę, ale pogłębia asymetrię postawy.
Chwilowe niewielkie utraty równowagi regulowane na
drodze odruchu ortostatycznego [10] naturalną, podświadomą „grą” mięśniową, co odbywa się bez dużego wydatku
energii [11], ale korygowanie stale powtarzanych, asymetrycznych wychyleń tułowia, wyboczenia kręgosłupa, czy
też zmiany kształtu lub położenia jakiejś części ciała, wymaga pracy stale tych samych grup mięśni i napięcia tych
samych więzadeł i torebek stawowych. Taki asymetryczny
układ sił nie jest przez ustrój, który jak wspomniano, kieruje
się prawem najmniejszego wysiłku, tolerowany na dłużej.
Dochodzi do utrwalenia kompensacyjnych przemieszczeń
części ciała, czyli do wad postawy lub patologicznych zniekształceń. Pomimo wyrównawczych zmian w układzie
ciała nawet w przypadkach wyraźnej asymetrii, odchylenia
rzutu środka ciężkości są niewielkie, co wykazały badania
Kubisia [12] u osób ze skoliozami i Zeyland-Malawki [13],
dotyczące osób z kręczem szyi. Brak związku padania rzutu
środka ciężkości z asymetrią morfologiczną podali także
Demczuk [14] i Sipko [15]. Oznacza to prymat ogólnego
zrównoważenia ciała nad symetrią postawy, co w konsekwencji, doprowadzając do stałego nierównomiernego obciążania powierzchni nośnych kręgosłupa, miednicy i kończyn dolnych, może stać się jedną z przyczyn zmian strukturalnych.
Bąk [3, 16] podkreśla, że nierówne napięcie mięśni
stabilizujących, potrzebne do utrzymania pionowej postawy w przypadku jej asymetrii, nie sprzyja ani biostatyce
ani kinetyce ciała, a kompensacyjne przemieszczenia,
szczególnie w obrębie krzyżowo-lędźwiowego odcinka
kręgosłupa, doprowadzają do morfologicznych zniekształceń. Marciszewska [17] wśród stomatologów nie spotkała
ani jednego, który by nie miał żadnej zmiany w kręgosłupie, a zwyrodnienia w różnych jego odcinkach stwierdziła
u 85% badanych. Jest to dowód szkodliwości asymetrycznych, przymusowych pozycji. Utrzymująca się asymetria
postawy ciała u dzieci i młodzieży też może negatywnie
wpływać na strukturę niewykształconego jeszcze w pełni
układu szkieletowego.
Poniżej, dla zobrazowania skali problemu, przedstawiono wyniki badań różnych autorów, w tym badań własnych, wykazujących częstość występowania u młodszych
dzieci i młodzieży szkolnej różnych objawów asymetrii
postawy oraz ich skutków.
Demel [18] wśród prawie połowy (47,8%) badanych
przedszkolaków wykrył asymetrie, które określił jako
rozwojowe, a u 36,9% postawy asymetryczne. Prętkiewicz-Abacjew i wsp. brak objawów asymetrii stwierdzili
tylko u niecałych 9,0% dzieci i młodzieży szkolnej,
więcej niż 3 objawy – u 76,3% [19, 20], a wśród 2108
dzieci obniżenie jednego barku miało 56,2% [19, 20, 21,
22]. Przewęda [23] pisze o nagminnym (90,0%) występowaniu tego objawu, a wielu autorów [5, 8, 24] podaje,
że częściej dotyczy to barku prawego, co także zauważono w badaniach własnych.
Boczne skrzywienie kręgosłupa (funkcjonalne albo statyczne) w obserwacjach Prętkiewicz-Abacjew i wsp. [19,
20, 22] wystąpiło u 32,7% dzieci; Śliwa i wsp. [25] podają
18,0%, Standera 48,0% [26], a Łabaziewicz [27] aż 50,0%.
Wielu autorów [2, 28, 29, 30, 31, 32] pisze o częstym (do
70,0%) występowaniu skolioz jako naturalnych skrzywień,
będących odpowiedzią na lateralizację kończyn górnych.
Tylman [33] podkreśla jednak, że długo utrzymujące się
skrzywienie funkcjonalne może przekształcić się w strukturalne, a Świderski i wsp. [34] wszelkie nieznaczne nawet
zaburzenia postawy zaliczają do oznak „preskoliozy” i zalecają jak najwcześniejszą profilaktykę. Besler i wsp. [35]
wykazali, że asymetria stawów międzywyrostkowych zaburza biomechanikę kręgosłupa i może doprowadzić do dyskopatii. Przez analogię, nawet przy jednakowej budowie
wyrostków stawowych stałe asymetryczne ich obciążenie
może mieć także patogenne działanie.
Boczne skrzywienie kręgosłupa jest częstym następstwem nierówności kończyn dolnych skutkującym zaburzeniem prawidłowego przestrzennego usytuowania miednicy; każde odchylenie w ustawieniu, budowie i funkcji
miednicy odbija się w ustawieniu, budowie i funkcji kręgosłupa [36]. Krämer [37] pisze, że skrócenie jednej kończyny
dolnej z wyrównawczym pochyleniem miednicy i bocznym
skrzywieniem kręgosłupa trzeba wyrównywać, dopóki
skrzywienie się nie utrwali, do czego dochodzi na skutek
niesymetrycznego obciążania płytek kostnych, zahamowania wzrostu trzonów kręgów i ich sklinowacenia. Wyrównywanie długości kończyn musi być przeprowadzone z dużą rozwagą, ponieważ nie zawsze przynosi ono spodziewaną korekcję w trójpłaszczyznowym zniekształceniu kręgosłupa [38], a ponadto nierówność kończyn dolnych może
być pozorna, wynikająca z asymetrycznych zmian w obrębie samej miednicy. Skośne ustawienie miednicy u dzieci
w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym Standera [26]
wykrył u 74,6% badanych, a rzeczywiste skrócenie jednej
nogi tylko u 30,0%. Bibrowicz i Groffik [39] asymetrię
w przestrzennym usytuowaniu miednicy stwierdzili wśród
40,0% dzieci 7–11-letnich, a Barczyk [40] u 7-latków, w
zależności od rodzaju asymetrii i płci, od 46,6% do 70,4%.
W przypadku dużych strukturalnych skolioz może zachodzić, co opisał Tylman [41], sytuacja paradoksalna – wtórne
zniekształcenie miednicy poprzez przemieszczenie kolców
biodrowych tylnych górnych pozoruje nierówność kończyn; wyrównywanie jej nie przyniesie korekcji a pogorszenie [42], co także dobitnie podkreśla Meziérès [43].
O związku zaburzeń w przestrzennym usytuowaniu
miednicy z bocznym skrzywieniem kręgosłupa pisze
Śliwiński i Milko [44], zalecając wczesne wykrywanie
Ewa Zeyland-Malawka, Elżbieta Prętkiewicz-Abacjew
asymetrii i jej korygowanie, które zależne jest od rzeczywistej lub pozornej nierówności kończyn dolnych. Jej
stwierdzenie, jak pisze Rakowski [45], nie jest możliwe
w warunkach domowych, wymaga bowiem dokładnego
badania technikami medycyny manualnej.
Standera [26] obok objawów asymetrii miednicy, tj.
skośnego ustawienia i skręcenia, stwierdzał jednostronne
skrócenie mięśni. Karski [46] przykurcz odwodzicieli
biodra prawego, jako przetrwały z „zespołu 7. przykurczów” noworodków i niemowląt, co opisał H. Mau [47],
uważa za główną przyczynę skolioz „tzw.” idiopatycznych. Innym czynnikiem powstawania skolioz jest według Karskiego [46] nawykowe stanie (większe obciążenie) na jednej, zwykle prawej nodze – zaleca on stanie
na lewej nodze lub stanie ze skrzyżowanymi nogami.
Hoppe [48] tak w staniu, chodzeniu, jak i w ćwiczeniach
preferuje symetrię, w czym widzi profilaktykę, a nawet
korygowanie bocznych skrzywień kręgosłupa. Z kolei
Stodolny [49], jako ochronę kręgosłupa przed przeciążeniami, sugeruje stanie na, nazwanej przez niego, „nodze
stojnej”, to jest tej, na której podświadomie częściej
stoimy i która jest lepiej przystosowana na znoszenie
obciążeń statycznych, a drugą nogę opierać na podwyższeniu lub ugiąć w stawie kolanowym.
Prawidłowa pozycja miednicy według Ackermanna
[50] warunkuje niezakłócony przebieg funkcji biologicznych. Od niej zależy właściwe ustawienie kręgosłupa, który
jest nie tylko osią całego ciała, ale stanowi ochronę dla
nerwów rdzeniowych i przykręgowych zwojów autonomicznego układu nerwowego. Wszelkie objawy asymetrii
związane z napięciem mięśni w pozycji stojącej powodują
asymetryczny tonus mięśniowy, który Gagey [51] nazywa
toksycznym. Gagey i Gentaz [52] podkreślają, że może on
leżeć u podłoża szeregu dolegliwości o nieustalonej etiologii, takich jak: zawroty głowy, uczucie niestabilności, złe
samopoczucie, a także bóle stóp i kręgosłupa.
Niekorzystna jest także asymetria w ruchach kręgosłupa związana z pracą, sportem czy preferowaniem w
życiu codziennym wykonywania pewnych czynności
zawsze w tę samą stronę. W badaniach własnych [19,
20] zaobserwowano ją u 38,4% dzieci, a Łubkowska
i wsp. [53] aż u 78,6% badanych dziewcząt.
Przyjmując ewentualność opisanych następstw oraz
wypowiedź anatomów [2], że istotna przyczyna asymetrii spoczywa w morfodynamice rozwoju ontogenetycznego, autorki niniejszego opracowania uznają, że w
miarę możliwości powinno się u dzieci przeciwdziałać
jej powstawaniu, pogłębianiu i utrwalaniu. Objawy asymetrii u płodów i noworodków są słabo zaznaczone
i stopniowo nasilają się wraz z wiekiem – dopiero po 4.
roku życia zaczyna się rozwijać dominacja jednej kończyny [1]. Majewska, cytowana przez Starostę [54] podaje, że przy urodzeniu człowieka brak funkcjonalnego
zróżnicowania półkul mózgu – przewaga jednej z nich
rozwija się wraz z praktyką i mową. Wykazała ona, że
do 1. roku życia występuje symetryczność ruchów
chwytnych, a wyodrębnienie rąk zależy od strony bodźców. Tak więc istnieje szansa wpływu na rozwój asyme-
396
trii funkcjonalnej, która jest podłożem asymetrii morfologicznej [55], poprzez wykształcanie oburęczności.
Opowiada się za tym Demel [56], sugerując nawet akcentowanie leworęczności (u dzieci praworęcznych) jako
sposobu równoważenia możliwych w przyszłości przeciążeń ręki prawej. Zwolennikiem takiej idei jest także
Wolański [5], który uważa, że posługiwanie się głównie
jedną ręką (prawą lub lewą) jest niekorzystne z punktu
widzenia czynności organizmu, a Starosta [54, 57] przytaczając przykład Japończyków, którzy rozwijają od
dzieciństwa obydwie ręce poprzez ćwiczenia, symetryzację ruchów widzi jako profilaktykę deformacji kręgosłupa i kontuzji w sporcie. Koszczyc [58] przyznając, że
asymetria ciała ludzkiego zmienia się pod wpływem
jednostronnych bodźców środowiskowych, przestrzega
jednak przed opóźnianiem lateralizacji i powołuje się
przy tym na Spiontek [59], która pisze, że dzieci słabo
zlateralizowane rozwijają się gorzej. Może jednak jest to
współwystępowanie obu zjawisk, a nie następstwo?
Wśród autorów podkreślających wyraźną asymetrię
morfologiczną u dzieci [7, 57], także Bibrowicz i Skolimowski [60] stwierdzili, że symetryczna budowa tułowia
spotykana jest niezmiernie rzadko, a Kuś [61] uważa, że
„w zasadzie nie ma dziecka symetrycznego”. Pokrywa się
to z cytowanymi już wypowiedziami, głównie anatomów,
o naturalnym braku symetrii ciała. Nawet wybitny znawca
posturologii, Maria Kutzner-Kozińska [62] asymetrię zalicza do drobnych odchyleń w postawie.
Pomimo tego, albo właśnie dlatego, autorki przedstawianego opracowania są zdania, że objawów asymetrii w
postawie ciała nie należy lekceważyć, traktując ją jako
przejaw zmienności osobniczej. W wychowaniu małych
dzieci należałoby dążyć do wykształcenia oburęczności, a u
starszych dzieci bacznie obserwować i korygować przybierane przez nich pozycje, jakie wywołują drobne nawet
odchylenia od symetrii ciała, gdyż utrwalane doprowadzić
mogą do deformacji i patologicznych skutków. Zwraca na
to uwagę także Frankowski [63], po zaobserwowaniu
u dzieci ze skoliozami nawyku siedzenia na jednej nodze.
Stąd też zasadność dążenia do symetrii postawy, jako przeciwdziałanie początkom zła, zgodnie ze wskazówką Owidiusza „principiis obsta”.
Piśmiennictwo
1. Malinowski A.: Wstęp do antropologii i ekologii człowieka.
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 1994, 129–134.
2. Reicher M., Łasiński.: Symetria i asymetria ustroju. W: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1990, 175–177.
3. Bąk S.: Fizjologiczne podłoże odchyleń w fizycznym rozwoju młodzieży szkolnej. W: Korektywa i kompensacja w rozwoju młodzieży szkolnej. Sport i Turystyka, Warszawa 1977,
38–41.
4. Drozdowski Z.: Biologiczny rozwój człowieka. AWF, Poznań 1977, 79–84.
5. Wolański N.: Uwagi na temat asymetrii budowy ciała człowieka w związku z asymetrią funkcji kończyn. Kult. Fiz.,
1957, 1, 59–69.
6. Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka. PWN, Warszawa 1983, 381–391.
397
Objawy asymetrii w postawie ciała dzieci i młodzieży – potencjalne zagrożenie pełnosprawności układu ruchu i zdrowia
7. Stokłosa H.: Kształtowanie się asymetrii funkcjonalnej i morfologicznej 7–15-letnich dziewcząt i chłopców. AWF, Katowice 1998, 69.
8. Ćwirko-Godycki M., Drozdowski Z.: Antropologia. AWF,
Poznań 1976, 108.
9. Zeyland-Malawka E.: Ćwiczenia korekcyjne. AWF, Gdańsk
1999, 6.
10. Żuk T., Dziak A.: Podstawy ortopedii i traumatologii. PZWL,
Warszawa 1972.
11. Best C. H., Taylor N. B.: Fizjologiczne podstawy postępowania lekarskiego. PZWL, Warszawa 1971, 100.
12. Kubiś W.: Kompensacja liniowa i pozaliniowa w bocznych
skrzywieniach kręgosłupa. W: Korektywa i kompensacja w
rozwoju młodzieży szkolnej. Sport i Turystyka, Warszawa
1977, 112–118.
13. Zeyland-Malawka E.: Wpływ przykurczu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego na postawę ciała. Rocz. Nauk.
WSWF, Gdańsk 1976, 6, 79–98.
14. Demczuk E., Anwajler J., Wojna D.: Zróżnicowanie ciała
w płaszczyźnie czołowej a cechy morfologiczne stóp u dzieci
w wieku 7–8 lat. Fizjoterapia, 1993, 1, 2, 33.
15. Sipko T., Giemza C., Anwajler J.: Przemieszczenie rzutu
ogólnego środka ciężkości ciała w płaszczyźnie czołowej
a wielkość asymetrii morfologicznej. Fizjoterapia, 1995, 3, 1,
30.
16. Bąk S.: Anatomiczno-fizjologiczne odchylenia w biostatyce
człowieka. Rocz. Nauk. AWF Kraków, 1968, 7, 57–74.
17. Marciszewska E.: i wsp.: Zmiany rentgenowskie w kręgosłupie u lekarzy stomatologów. W: Przeciążenia narządów ruchu w pracy zawodowej i sporcie. AWF, Warszawa 1990, 2,
65–69.
18. Demel M.: Badania nad budową i postawą ciała dzieci. Wychowanie w Przedszkolu, 1957, 10, 493–499.
19. Prętkiewicz-Abacjew E., Sykut L., Zeyland-Malawka E.: Objawy asymetrii w postawie ciała u młodszych dzieci szkolnych. W: Postawa ciała człowieka i metody jej oceny. AWF,
Katowice 1992, 175.
20. Prętkiewicz-Abacjew E., Zeyland-Malawka E.: Charakterystyczne objawy asymetrii w postawie ciała dzieci w wieku
szkolnym. W: Dysfunkcja kręgosłupa. Diagnostyka i terapia.
AWF, Katowice 1993, I, 239–249.
21. Prętkiewicz-Abacjew E., Zeyland-Malawka E., Wróblewska
A.: Nieprawidłowości w postawie ciała u dzieci i młodzieży
szkół gdańskich. Pediat. Pol., 1997, 72, 12, 1121–1126.
22. Prętkiewicz-Abacjew E. i wsp.: Spostrzeżenia i uwagi dotyczące oceny postawy ciała na podstawie badania metodą fotogrametryczną. Pediat. Pol., 2001, 86, 9, 643–650.
23. Przewęda R.: Rozwój somatyczny i motoryczny. PZWSz.,
Warszawa 1973, 97.
24. Koszczyc T.: Asymetria Morfofunkcjonalna dzieci w młodszym wieku szkolnym. Antropomotoryka, 1991, 6.
25. Śliwa W., Bugajski A., Czamara A.: Analiza postawy ciała
dzieci ze środowiska miejskiego i wiejskiego. Med. Sportu,
1995, 43, 13.
26. Standera J.: Analiza zaburzeń statycznych w obrębie miednicy oraz ich wpływ na powstawanie skoliozy. Med. Manual.,
1999, 3, 1–2, 28–34.
27. Łabaziewicz L.: Skolioza piersiowo-lędźwiowa lewostronna
najczęstsza wada postawy. W: Dysfunkcja kręgosłupa. Diagnostyka i Terapia. AWF, Katowice 1993, I, 147.
28. Krechowiecki A.: Zarys anatomii człowieka. PZWL, Warszawa 1958, 93.
29. Kubik W.: Zarys anatomii funkcjonalnej człowieka. WSWF,
Gdańsk 1981, 47–48.
30. Marciniak T.: Anatomia prawidłowa człowieka. PZWL,
Warszawa 1964, 219.
31. Marecki B.: Anatomia funkcjonalna. PWN, Warszawa – Poznań 1996, 120.
32. Żuk T., Dziak A.: Propedeutyka ortopedii. PZWL, Warszawa
1970, 87.
33. Tylman D.: Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa.
PZWL, Warszawa 1972, 68.
34. Świderski G. i wsp.: Preskolioza. Spondyliatria, 1990, 2, 2/3,
40–43.
35. Besler K. i wsp.: Wpływ tropizmu wyrostków stawowych na
zaburzenia biomechaniki w odcinku lędźwiowo-krzyżowym
kręgosłupa. W: Mechanika w Medycynie. Rzeszów 1996, 59.
36. Dziak A.: Bóle krzyża. PZWL, Warszawa 1990, 221, 336.
37. Krämer J.: Ortopedia. Springer PWN, Warszawa 1997, 31.
38. Saulicz E. i wsp.: Wpływ wyrównywania długości względnej
kończyn dolnych na jakość postawy ciała u dzieci i młodzieży z bocznym skrzywieniem kręgosłupa. Fizjoter. Pol., 2001,
1, 4, 376–380.
39. Bibrowicz K., Groffik M.: Zaburzenia przestrzennego usytuowania miednicy dzieci 7 i 11-letnich. Fizjoterapia, 2003, 11,
2, supl. 1, 42.
40. Barczyk K.: Kształtowanie się krzywizn przednio-tylnych
kręgosłupa i asymetrii tułowia u dzieci w młodszym wieku
szkolnym. Rozprawa Doktorska, AWF, Wrocław 2003, 97–
99.
41. Tylman D.: Kompensacyjne zmiany miednicy w bocznych
skrzywieniach kręgosłupa. W: Korektywa i kompensacja w
rozwoju młodzieży szkolnej. Sport i Turystyka, Warszawa
1977, 107–111.
42. Nowotny J.: Ćwiczenia korekcyjne w systemie stacyjnym.
AWF, Katowice 2001, 22.
43. Meziérès F. Orginalite de la methode Meziérès. Maloine S.A.
Editeur, Paris 1984.
44. Śliwiński Z., Milko D.: Prawidłowa funkcja miednicy warunkiem powodzenia w terapii skolioz. Fizjoter. Pol., 2002,
2, 4, 327–337.
45. Rakowski A.: Kręgosłup w stresie. Gdańskie Wyd. Psycholog., Gdańsk 1994, 213.
46. Karski T.: Skoliozy tzw. idiopatyczne – etiologia, rozpoznanie zagrożeń, nowe leczenie rehabilitacyjne, profilaktyka.
KGM, Lublin 2002, 27–28.
47. Mau H.: Powstawanie skoliozy u małych dzieci. W: Wczesne
wykrywanie i zapobieganie progresji bocznych skrzywień
kręgosłupa. PZWL, Warszawa 1983, 34–42.
48. Hoppe U.: Miejsce systemu osiowo-symetrycznego w korektywie. W: Dysfunkcja kręgosłupa. Diagnostyka i Terapia.
AWF, Katowice 1993, 403–416.
49. Stodolny J.: Jak chronić swój kręgosłup. ZL „Natura”, Kielce 1997, 30.
50. Ackermann W.P.: Chiropraktyka ukierunkowana, diagnoza
i technika. Natura Medica, Poznań 1997, 15.
51. Gagey P. M.: Les asymétries de tonus de posture. Kinésithérapie Sc. 1990, Oct. 294.
52. Gagey P. M., Gentaz R.: La posturologie du généraliste. Editions de Verlaque, Paris 1989.
53. Łubkowska W., Iwanowski W., Zalewski T.: Ocena symetrii
ruchomości kręgosłupa u dziewcząt w wieku 7–15 lat. Fizjoter. Pol., 2002. 2, 2, 154–163.
54. Starosta W.: Symetria i asymetria w sporcie. Sport i Turystyka, Warszawa 1975, 13–29.
55. Wolański N.: Asymetria ciała człowieka i jej zmienność w
świetle funkcji kończyn. Prz. Antrop., 1957, 2, 23, 461–463.
Ewa Zeyland-Malawka, Elżbieta Prętkiewicz-Abacjew
56. Demel M.: Ogólne wytyczne do walki o prawidłową budowę
i postawę dziecka. Wychowanie w Przedszkolu, 1957, 10,
538.
57. Starosta W.: Kształt kręgosłupa z punktu widzenia motoryki
człowieka i motoryki sportowej. Post. Rehab., 1993, 7, 4.
58. Koszczyc T.: Asymetria morfologiczna i dynamiczna oraz
możliwości jej kształtowania u dzieci w młodszym wieku
szkolnym. Studia i monografie AWF, Wrocław 1991, 27.
59. Spiontek H.: Powstawanie orientacji w prawej i lewej stronie
schematu ciała w ontogenezie. PWN, Warszawa 1961.
60. Bibrowicz K., Skolimowski T.: Występowanie zaburzeń symetrii postawy w płaszczyźnie czołowej u dzieci od 6 do 9
lat. Fizjoterapia, 1995, 3, 2, 26–29.
61. Kuś W. M.: Dziecko z wadą postawy. Instytut Wyd. Związków Zawodowych, Warszawa 1982, 8–22.
62. Kutzner-Kozińska M., Wlaźnik K.: Gimnastyka korekcyjna
dla dzieci 6–10-letnich. Wyd. Szkolne i Pedagog., Warszawa
1995, 71.
398
63. Frankowski A.: Zmiany skórne stopy jako objaw rozpoznawczy w patogenezie bocznego skrzywienia kręgosłupa. W:
Wczesne wykrywanie i zapobieganie progresji bocznych
skrzywień kręgosłupa. PZWL, Warszawa 1983, 77.
Adres autora odpowiedzialnego za korespondencję z Redakcją:
Dr hab. Elżbieta Prętkiewicz-Abacjew, prof. ndzw.
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego
80-336 Gdańsk, ul. Wiejska 1.
Tel. (058) 5547112
e-mail: [email protected]
Adres prywatny:
81-559 Gdynia, ul. Armatorów 21 A
Tel. (058) 6649029