Wpływ innych języków

Jak każdy inny język także hebrajski nie rozwijał się w izolacji od wpływów innych języków. Różne
z nich wywarły większy lub mniejszy wpływ na przestrzeni dziejów.
Oto wybrane przykłady wpływu różnych języków na hebrajski.
Język angielski wywarł wpływ na język hebrajski w pierwszej połowie XX wieku, w okresie Mandatu
Brytyjskiego. Odcisnął na hebrajszczyźnie piętno w dziedzinach techniki, sportu, i motoryzacji.
Ponowny wpływ angielskiego na język hebrajski nastąpił w latach sześćdziesiątych XX wieku i trwa
do dziś.
‫ ברקס‬hamulec
‫ גז‬paliwo
‫ סוויץ‬przełącznik
‫ פיוז‬zapalnik
‫ קלאץ‬sprzęgło
‫ רדיאטור‬grzejnik (kaloryfer)
‫ פנדל‬rzut karny
‫ טרנינג‬dres
‫ נוק אאוט‬nokaut
‫ פאוול‬faul
Wpływ języka tureckiego na hebrajski jest stosunkowo niewielki, zważywszy prawie
czterysta lat otomańskiego panowania w Palestynie.
Przykłady:
'‫ ברידג‬brydż
‫ דוגרי‬dugri- poważnie, do rzeczy
‫ דונם‬dunam, miara powierzchni
‫ קבב‬kebab
‫ יוגורט‬jogurt
‫ בקלאווה‬Baklawa
‫ קיוסק‬kiosk
‫ שישליק‬szaszłyk
‫ בורקאס‬borekas, ciasto francuskie z nadzieniem zwykle słonym,
‫ טמבל‬- głupiec, słowo istnieje także w języku arabskim
‫ כוניפה‬brzydka dziewczyna
‫ שש בש‬szesz besz - popularna gra planszowa, backgammon
Wpływ języka greckiego miał bardzo wielkie znaczenie dla rozwoju języka hebrajskiego. Do
słownictwa hebrajskiego weszło kilka tysięcy greckich słów, zarówno bezpośrednio jak i za
pośrednictwem innych języków. Pierwszym okresem wpływu greki było panowanie Aleksandra
Wielkiego w III wieku p.n.e., i wpływy te trwały aż do początku panowania arabskiego w VII wieku.
W dziełach rabinów – Misznie, tosefcie, midraszach i Talmudzie jerozolimskim odnajdujemy silne
wpływy języka greckiego. Uważa się, że w tym okresie pojawiło się około 40 tysięcy zapożyczeń z
tego języka, z czego kilka tysięcy funkcjonuje do dziś. Także później daje się zauważyć wpływ
greckiego w poezji religijnej (pijutim). Grecki odcisnął swe piętno także poprzez język arabski, co
widać na przykład w dziełach mędrców hiszpańskich, powstałych w okresie tzw. „złotego wieku” w
Hiszpanii, pod panowaniem Maurów.
Wpływ jęz. greckiego zaznacza się nie tylko w hebrajskim słownictwie, lecz także w
gramatyce.
Przykłady zapożyczeń:
‫ אוויר‬powietrze
‫ בסיס‬baza
‫ דיוקן‬portret
‫ ספסל‬ławka
‫ פסיפס‬mozaika
‫ פרוזדור‬korytarz
‫ אטריות‬makaron
‫ סנדל‬sandał
‫ הגמון‬biskup
‫ סופגניות‬pączki
Wpływy greki były najbardziej widoczne w dziedzinach: budownictwa, architektury, filozofii i religii,
kultury, sądownictwa.
Dodatkowo wiele greckich słów przeszło do hebrajskiego poprzez arabski, dzięki tłumaczeniom dzieł
hiszpańskich mędrców. Całe pokolenia tłumaczy przekładały na hebrajski wiele ksiąg. Jeżeli
napotykali słowa, których nie było w jęz. hebrajskim, używali słów arabskich, i bardzo często były to
słowa pochodzenia greckiego. Np. słowo „aklim” – klimat. W ten sposób weszło do hebrajskiego też
wiele wyrażeń pochodzenia greckiego.
Także w czasach nowożytnych do hebrajskiego weszło wiele słów pochodzenia obcego, także
pochodzenia greckiego. Nazwy dziedzin nauki: ‫גיאוגרפיה‬, ‫ביולוגיה‬, ‫מתמטיקה‬. A także wiele
terminów z różnych dziedzin nauki i tematyki ogólnej. Ponieważ niektóre słowa greckie,
zaczynające się spółgłoską, były niemożliwe do wymówienia po hebrajsku, dodano przed
nimi „alef” wraz z samogłoską. To na przykład: . ,‫ אצטדיון‬,‫ אצטבה‬,‫ אפלטון‬,‫ אסכולה אספרגוס‬,‫אסטרטג‬
‫אצטרובל‬. Czasem „alef” dodaje się także do słów, które pierwotnie zaczynały się na
samogłoskę: ‫אכסניה‬, ‫אלכסון‬
Ladino
W języku hebrajskim istnieje dziecinna wyliczanka, która brzmi: „en – den – dino – sof – al –
hakatino – sof – al – hakati – kato – elik – belik –bom”. Ta wyliczanka to wariacja znanej serbskiej
piosenki dziecięcej. Do Izraela przybyła wraz z imigrantami mówiącymi w ladino (choć sama
piosenka nie jest w ladino).
- ‫ – ג'ינג'י קלבסה‬kalabasa, określenie rudzielca
To po hiszpańsku „dynia”, stąd także „dynia” w ladino: kalavasa.
‫ – עיניים שלי‬dosł. „moje oczy”. Pieszczotliwe wyrażenie. W oryginale: „mi ojos” albo „ojos
de mi cara” – „oczy mojej twarzy”.
‫פוסטמה‬
W ladino dosł. „blizna, zagojona rana”. W przeszłości słowo to oznaczało nieznośną,
złośliwą, dokuczliwą kobietę. Z czasem stało się niegrzecznym określeniem zwykłej głupiej
albo leniwej kobiety.
‫פיתה‬
To słowo weszło do ladino z greckiego.
‫( שנת תרפפ"ו‬sznat tara’papu)
Połączenie daty rok 1926 (zapisanej literami hebr. alfabetu - ‫)תרפ"ו‬, z wyrażeniem w ladino
„del tempo de mi tarapapu”, oznaczającym „dawno, dawno temu”, „w zamierzchłych
czasach”.
Język akadyjski to ogólna nazwa, określająca łącznie języki babiloński i asyryjski, którymi mówiono
w Asyrii od czwartego tysiąclecia p.n.e. do początków naszej ery. Język ten wywarł wpływ na
hebrajski, wprowadzając do niego setki wyrażeń.
Przykłady wpływów z języka akadyjskiego:
Budownictwo:
‫ אדריכל‬architekt
‫ אולם‬sala
‫ גשר‬most
‫ דלת‬drzwi
‫ חלון‬okno
‫ כותל‬ściana, mur
Geografia i astronomia
‫ אגם‬jezioro
‫ תהום‬przepaść
‫ תל‬pagórek, wzgórze
Również nazwy miesięcy w żydowskim kalendarzu są oryginalnie pochodzenia akadyjskiego.
Religia:
‫כישוף‬
‫מבול‬
‫מזל‬
Rolnictwo i pożywienie
‫ איכר‬chłop, rolnik
‫ את‬łopata
‫ גן‬ogród
‫ חמאה‬masło
‫ לביבה‬placek, podpłomyk
(‫ לב‬- libbu ;‫ אוכל‬- akal :‫ מין עוגה‬- akal-libbu)
Sprzęty domowe:
‫ ארון‬szafa
‫מדוכה‬
Pismo
‫איגרת‬- kartka pocztowa
‫ נייר‬papier
‫ ספר‬książka
(od słowa „wiadomość” – šipru)
‫ ללמד‬uczyć
Administracja, władza, państwo
‫ בירה‬stolica
‫ כפר‬wieś
‫ מחוז‬okręg, prowincja
‫ סגן‬zastępca, wice
‫ שפט‬sędzia
Handel
‫ מחיר‬cena
‫ מכירה‬sprzedaż
‫ נכס‬Posiadłość, własność
‫ ערבון‬zastaw
‫ שטר‬banknot
Transport:
‫מסלול‬- trakt, trasa
‫ ספינה‬- statek
‫מלח‬- marynarz
Wpływ języka łacińskiego
Słowa, które weszły do hebrajskiego z łaciny, mają kilka charakterystycznych końcówek.
Końcówka l. pojedynczej - ‫אנטנה ה‬
Końcówka l. pojedynczej – ‫ פלנטריום ום‬,‫ מקסימום‬,‫ מינימום‬,‫מדיום‬
Końcówka l. pojedynczej – ‫ רדיוס וס‬,‫ קולמוס‬,‫בולבוס‬
Końcówka l. mnogiej – ‫ אנטיביוטיקה יה‬,‫מדיה‬
Wyrażenia i przysłowia zaczerpnięte z łaciny:
‫ ברומא נהג כרומאי‬W Rzymie zachowuj się jak Rzymianin
‫הוקוס פוקוס‬
„hokus pokus”
‫ כל הדרכים מוליכות לרומא‬Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu
‫פרקליטו של השטן‬
adwokat diabła
Wpływ egipskiego
‫ שנהב‬kość słoniowa
‫ אחו‬łąka, pastwisko
‫ תיבה‬skrzynia, sarkofag, trumna
Jęz. Arabski
Wpływ języka arabskiego był znaczący we wszystkich okresach rozwoju hebrajskiego. Jednym z
najważniejszych okresów było średniowiecze, gdy w tym języku pisali dzieła filozoficzne i religijne
Rambam, Sadia Gaon i wielu innych. Podczas przekładu na hebrajski, język tych dzieł wzbogacił się o
zapożyczenia z arabskiego. Wraz z początkiem emigracji do Palestyny zaczął się nowy okres
wpływów arabskiego. Eliezer Ben Jehuda w swej pracy nad odnową hebrajskiego wielokrotnie sięgał
do bogactwa tego języka. Niektóre grupy emigrantów czerpały z kultury arabskiej i języka, chcąc
upodobnić się do sąsiadów. Także w ostatnich latach ten wpływ jest nadal istotny, nie tylko z uwagi
na bliskość obu narodów, ale także na obecność emigrantów żydowskich z krajów arabskich.
Przykłady zapożyczeń:
‫ אחלה‬Ahla- super
‫ אינשאללה‬Insz’alla - z Boską pomocą
‫ אסלי‬Asli - prawdziwy
‫ בסטה‬Basta Stragan
‫ דיר באלק‬dir balak - uwaga
‫ באסה‬Basa- fatalnie, do luftu
‫ דוגרי‬Dugri - Poważnie, do rzeczy
‫ וואלה‬Walla - może mieć różne znaczenia, na przykład wyrażać zgodę
‫ חלאקה‬Halaka (uroczystość postrzyżyn 3- latka)
‫ חמסה‬Hamsa (amulet, zaklęcie przeciwko złemu oku)
‫ חפיף‬Hafif - lekko
‫ יאללה‬Jalla- ponaglenie
‫ כיף‬Kef - fajnie
‫ סבבה‬Sababa - super
‫ מסטול‬Mastul - Pijany
‫ קח את הבאסה בסבבה‬kach et ha-basa be-sababa - nie przejmuj się, wyluzuj
‫ ססבבה אגוזים‬sababa egozim - nowsza wersja „jofi- toffi”,
‫ פיספס‬fisfes - stracił, przegapił
‫ פרחה‬frecha – coś jakby „ tipsiara”
‫ פשלה‬faszla – wpadka, obsuwa
‫ר ַ ס ְ מ ִי‬rasmi - oficjalnie
Czasem słońce czasem
‫יום עסל יום בסל‬deszcz, dosłownie „raz miód a raz cebula”
Jęz. polski.
Mimo tysiącletniej historii społeczności żydowskiej w Polsce, wpływ języka polskiego na
język hebrajski nie jest szczególnie istotny. Poza tym, ze względu na obecność tych słów w
językach rosyjskim, jidysz czy niemieckim, trudno jednoznacznie wskazać czy przeszły do
hebrajskiego z polskiego czy też z innych języków.
Przykłady:
‫ סלון‬salon
‫ פוך‬puch
‫ קליניקה‬klinika
‫ ברזנט‬brezent
Przykładowe zwroty:
‫ אין לי מושג ירוק‬nie mam zielonego pojęcia
‫ לא סובל‬nie cierpię
‫ מצידך‬z twojej strony
‫ עונת המלפפונים‬sezon ogórkowy
Wpływ języka perskiego
‫ אישפז‬iszpaz - w perskim: aspinj, znaczenie: gościna lub gospoda. Słowo to weszło do
hebrajskiego z aramejskiego, potem także do greki (hospis) i łaciny, a przez nie do języków
zachodnich (hotel, hotel, hospital).
‫ אתרוג‬etrog, cytron
‫ בוסתן‬bustan – ogród, sad owocowy.
Pierwotnie: zamknięty ogród na dziedzińcu domu.
‫ בזאר‬bazar
‫ בלגן‬bałagan – słowo to weszło do hebrajskiego przez turecki i rosyjski
‫ דוכן‬duchan - katedra, podwyższenie
‫ לימון‬cytryna (w perskim określenie każdego owocu cytrusowego)
‫ סוכר‬cukier (oryginalnie z sanskrytu)
‫ פרדס‬pardes - ogród, sad.
Pierwotnie: otoczony murami park, gdzie polowano dla rozrywki. Słowo to pojawia się w
Starym Testamencie w znaczeniu plantacji drzew owocowych. Weszło także do języków
europejskich, np. do angielskiego – jako „paradise”.
‫ קיוסק‬kiosk W perskim to mały pałacyk albo ozdobny taras z kolumnadą. Słowo to weszło do
jęz. europejskich przez turecki.
‫מט‬-‫ שח‬szachy
„szach” to po persku „król”, „mat” – „nieżywy, bezsilny”.
Język francuski w Izraelu
Odkąd Napoleon pojawił się u brzegów Palestyny, w 1799 r., jęz. francuski zajmował tam
ważną pozycję. Francuski był wówczas używany przez Francuzów mieszkających w
Palestynie, i w chrześcijańskich szkołach. Także żydowska edukacja w Palestynie w drugiej
połowie XIX wieku była pod wpływem francuskiego. W 1870 żydowska organizacja z
Francji, Alliance, założyła pierwszą szkołę rolniczą w Palestynie.
Wpływ języka francuskiego widoczny jest w tradycyjnych zabawach dla dzieci jak papier,
kamień, nożyce, gdzie liczenie odbywa się z użyciem liczebników francuskich czy nazwy
zabawek, na przykład:
‫ קורקינט‬hulajnoga
Liczne przykłady wpływu języka francuskiego mamy też w kosmetyce , na przykład:
‫ טמפון‬tampon
‫ נייר טואלט‬Papier toaletowy
‫ מי קולון‬Woda kolońska
Inne przykłady:
‫ אווירון‬samolot
‫ בוהמה‬bohema
‫ בוטיק‬butik
'‫ בז‬beż
‫ בון־טון‬bon ton
‫ פאסה‬passe
‫ פודרה‬puder
‫ שרמנטי‬szarmancki
‫ תפוח אדמה‬ziemniak
Wyrażenia i przysłowia:
‫ אחריי המבול‬Po mnie choćby potop
‫ אם אין לחם שיאכלו עוגות‬Jeśli nie mają chleba, niech jedzą ciastka
‫ דו שיח של חרשים‬Rozmowa głuchych
‫ האצילות מחייבת‬Szlachectwo zobowiązuje
Wpływ języka rosyjskiego był szczególnie silny w latach dwudziestych XX wieku. Oto przykłady:
Końcówka- ‫ צ'יק‬służąca do wyrażania zdrobnień, kiedyś była bardzo popularna, dziś można
odnaleźć kilka przykładów:
‫ בחורצ'יק‬chłopczyk
‫ צ'ופצ'יק‬końcówka
‫ קטנצ'יק‬malutki
Końcówka ‫ק ָה‬, zmieniona pod wpływem języka jidysz na ‫ק ֶה‬, używana przy zdrobnieniach
Przykłady zapożyczeń:
‫ בלגן‬bałagan
‫ ברדק‬bardak
‫ חוליגן‬chuligan
‫ חלטורה‬chałtura
Wyrażenia i przysłowia:
‫ מאויביי אשמר בעצמי‬,‫אלוהים שמור אותי מידידיי‬
Niech Bóg uchroni mnie od przyjaciół, przed wrogami obronię się sam
‫ אין רע בלי טוב‬Nie ma tego złego ,co by na dobre nie wyszło
‫ בלילה כל החתולים שחורים‬W nocy wszystkie koty są czarne
‫ לקפוץ מעל לפופיק‬Skoczyć powyżej pępka
‫„ לתפור תיק‬Uszyć komuś teczkę”
‫ מרביצים לך תברח‬,‫ נותנים לך תיקח‬Jak dają- bierz, jak biją - uciekaj
‫ מי שקונה בזול משלם ביוקר‬Kto kupuje tanio, podwójnie płaci
Język niemiecki był uważany za język kultury wysokiej Żydów zamieszkujących Europę
Wschodnią, stąd jego wpływ na język hebrajski w dziedzinie odnowienia zasobu słownictwa
poprzez tłumaczenie dosłowne. Także fakt, że Niemcy były centrum przemysłowym i
technologicznym ówczesnej Europy wpłynęło na zaadoptowanie terminologii technicznej.
Poza tym wpływ niemieckiego widoczny jest w terminologii prawniczej, wychowaniu i w
szkolnictwie wyższym. Także slang hebrajski wzbogacił się w dziedzinie leksykalnej oraz
składni.
Wychowanie i szkolnictwo wyższe:
Wertpapier‫נייר הערך‬Papier wartościowy
Kindergarten) ‫גן הילדים‬przedszkole
Sądownictwo
(Ordnungsruf) ‫ אני קורא אותך לסדר‬Przywołuję Cię do porządku
Nazwy miesięcy według wymowy niemieckiej podobnie inne jak na przykład
‫ תה‬- herbata. Zasady interpunkcji także przejęte są z języka niemieckiego.
Przykłady zapożyczeń z języka niemieckiego:
‫ אוטו‬samochód
‫ בוידעם‬poddasze
‫ פוי פויה‬Fuj!
‫ צימר‬Dosłownie: pokój, w języku hebrajskim kwatera agroturystyczna
‫ קיטש‬kicz
‫ שוונג‬ruch
‫ שטרודל‬strudel, symbol poczty elektronicznej
‫ שניצל‬sznycel
‫ שפגט‬szpagat
‫ שפיץ‬szpic
Wyrażenia:
‫ אין לו חשק‬Nie mam ochoty
‫ קופת חולים‬Kasa chorych
‫ לשקר אין רגליים‬Kłamstwo ma krótkie nogi, dosł. kłamstwo nie ma nóg
‫ שטויות במיץ עגבניות‬Bzdury w soku pomidorowym, brednie
‫ שתי ידיים שמאליות‬Dwie lewe ręce
‫ קנה חתול בשק‬Kupować kota w worku
‫ שחור על גבי לבן‬Czarno na białym
‫ לאט אבל בטוח‬Dosł. powoli, ale pewnie, powoli, ale do przodu
‫ לרקוד לפי החליל שלהם‬Dosł. tańczyć wg. ich fleta, tańczyć jak zagrają
‫ הפך זבוב לפיל‬Dosł. zamienić muchę w słonia, robić z igły widły
Niedaleko pada jabłko od jabłoni ‫התפוח לא נפל רחוק מהעץ‬