Gmina - Urząd Miasta i Gminy w Międzylesiu
advertisement
Gmina Międzylesie Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie Opracował zespół: Dr Piotr Simiczyjew Dr Andrzej Witt Prace pomocnicze: Paweł Simiczyjew student Akademii Rolniczej we Wrocławiu Anna Witt studentka Politechniki Wrocławskiej WSPÓLNOTA AKADEMICKA STOWARZYSZENIE NA RZECZ ROZWOJU PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ W LEGNICY 59-220 Legnica, ul. Sejmowa 5A tel. (076) 723 21 30, fax (076) 723 29 04 e-mail: [email protected] NIP: 691-21-68-815, REGON: 390922941, KRS nr 2388, nr konta 89 1500 1504 1215 0001 8783 0000 2 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 3 Spis treści WSTĘP ................................................................................................................. 6 1. 1. Podstawa formalna i prawna opracowania .................................................................... 6 1.2. Główne cele i uwarunkowania Programu ....................................................................... 6 1.3. Metodyka tworzenia programu ....................................................................................... 7 2.0. CHARAKTERYSTYKA POWIATU KŁODZKIEGO ........................... 8 2.1. Ludność Powiatu Kłodzkiego ....................................................................................... 12 3.0. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE GMINY MIĘDZYLESIE ............... 12 3.1. Charakterystyka gminy Międzylesie. ........................................................................... 13 3.2. Historia Międzylesia ..................................................................................................... 14 3.3. Historia ziemi międzyleskiej ........................................................................................ 16 3.4. Historia wsi Gminy Międzylesie .................................................................................. 18 3.5. Międzylesie .................................................................................................................. 26 3.6. Sytuacja demograficzna Gminy Międzylesie. .............................................................. 28 3.7. Geologia i geomorfologia Gminy Międzylesie ............................................................ 31 3. 8. Warunki glebowe Gminy Międzylesie. ....................................................................... 31 3.9. Wykorzystanie przestrzeni rolniczej ............................................................................ 32 3.10. Klimat ......................................................................................................................... 32 3.11. Klimat akustyczny ...................................................................................................... 33 3.11. Środowisko przyrodnicze. .......................................................................................... 33 3.12. Użytki ekologiczne na terenie gminy ......................................................................... 36 3.13. Najcenniejsze gatunki występujące na obszarze gminy i prawne formy ochrony przyrody ............................................................................................................................... 36 3.14. Sytuacja gospodarcza. ................................................................................................ 36 3.15. Uwarunkowania infrastrukturalne. ............................................................................. 38 3.16. Odpady w Powiecie Kłodzkim ................................................................................... 39 3.18. Gospodarka odpadami ................................................................................................ 44 3.19. Stan zanieczyszczenia środowiska naturalnego Gminy Międzylesie. ........................ 48 3.20. Edukacja ekologiczna. ................................................................................................ 51 4.0. DŁUGOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W OCHRONIE ŚRODOWISKA w gminie (do 2014 roku) ............................ 51 4.1. Ochrona powietrza atmosferycznego ........................................................................... 52 4.2. Ochrona przed hałasem ................................................................................................ 52 4.3. Ochrona zasobów wodnych i gospodarka wodno-ściekowa ........................................ 52 4.4. Ochrona walorów przyrodniczych i funkcji układów przyrodniczych ........................ 52 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 4 5.0. KRÓTKOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM ............................................................. 53 5.1.Definicja i zakresy ......................................................................................................... 53 5.2. Zasady zarządzania środowiskiem ............................................................................... 53 5.3. Zasada zrównoważonego rozwoju................................................................................ 54 5.4. Zasada kompleksowości ochrony środowiska .............................................................. 54 5.5. Zasada prewencji .......................................................................................................... 55 5.6. Zasada sprawcy............................................................................................................. 55 5.7. Gminny program ochrony środowiska w ustawowej strukturze programów ochrony środowiska ........................................................................................................................... 55 5.8. Specyfika zarządzania środowiskiem na szczeblu gminy ............................................ 57 5.9. Instrumenty zarządzania środowiskiem ....................................................................... 58 5.10.Typy instrumentów według sposobu oddziaływania .................................................. 58 5.11. Instrumenty bezpośredniego oddziaływania .............................................................. 58 5.12. Instrumenty planowe .................................................................................................. 59 5.13. Instrumenty pośredniego oddziaływania .................................................................... 60 5.14. Instrumenty typu represyjnego ................................................................................... 61 5.15. Formy działania administracji publicznej................................................................... 61 5.16. Zadania organów gmin według przedmiotowych zakresów regulacji ....................... 61 5.17. Gospodarka wodna i ochrona wód /kompetencje ustalone ustawą – Prawo wodne oraz ustawą – Prawo ochrony środowiska/ ......................................................................... 61 5.18. Ochrona powietrza /kompetencje ustalone ustawą – Prawo ochrony środowiska/ ... 63 5.19. Ochrona przed hałasem i polami elektromagnetycznymi /kompetencje ustalone ustawą – Prawo ochrony środowiska/ ................................................................................. 64 5. 20. Ochrona przyrody, w tym zieleni w miastach /kompetencje ustalone ustawą o ochronie przyrody/ ............................................................................................................... 65 5. 21. Ochrona powierzchni ziemi, w tym gruntów rolnych i leśnych /kompetencje ustalone ustawą o ochronie gruntów rolnych i leśnych ..................................................................... 66 5.22. Gospodarowanie przestrzenią /kompetencje ustalone ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym / .................................................................................... 67 5.23. Gospodarowanie odpadami /kompetencje ustalone ustawą o odpadach, ustawą o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej oraz ustawą o utrzymaniu porządku i czystości w gminie/ ............................................................................................................................. 69 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 5 5.24. Rolnictwo i łowiectwo /kompetencje ustalone ustawą o ochronie roślin uprawnych i ustawą Prawo łowieckie/ ..................................................................................................... 72 5.25. Pozostałe instrumenty ................................................................................................. 74 5.26 Środki finansowo-prawne ............................................................................................ 74 5. 27. Umowy publicznoprawne .......................................................................................... 75 5.28 Środki represyjne ......................................................................................................... 75 5. 29. Partnerstwo w zarządzaniu środowiskiem ................................................................. 76 5. 30. Zarządzanie gminnym programem ochrony środowiska........................................... 77 5. 31. Jednostka zarządzająca programem........................................................................... 77 5. 32. Ramy czasowe ........................................................................................................... 78 5. 33. Operatywna struktura celów środowiskowych .......................................................... 78 5.34. Harmonogram wdrażania gminnego programu ochrony środowiska......................... 79 5. 35. Monitoring ................................................................................................................. 79 5. 36. Finansowanie realizacji Programu Ochrony Środowiska w gminie Międzylesie ..... 80 5. 37. Ocena wybranych parametrów budżetu gminy Międzylesie ..................................... 85 6.0. STRESZCZENIE PROGRAMU .............................................................. 86 7.0. IDENTYFIKACJA GŁÓWNYCH PROBLEMÓW OCHRONY ŚRODOWISKA W GMINIE MIĘDZYLESIE ............................................. 87 8.0. DŁUGOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W GMINIE MIĘDZYLESIE ................................................................................ 89 9.0. MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE .................................................................... 94 10.0. LITERATURA ......................................................................................... 94 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 6 WSTĘP 1. 1. Podstawa formalna i prawna opracowania „Program Ochrony Środowiska dla gminy Międzylesie” został opracowany przez Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy” WSPÓLNOTA AKADEMICKA”, ul. Sejmowa 5A w Legnicy na zlecenie Urzędu Gminy w Międzylesie, w oparciu o umowę z dnia 22.03.2004. roku. Opracowanie sporządzane jest na podstawie art. 17 ustawy Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. Nr 62 z dnia 20 czerwca 2001 r., poz. 627). Częścią Programu jest plan gospodarki odpadami opracowany zgodnie z wymogami art.14 i 15 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach (Dz.U.Nr 62 poz.628). Przy opracowaniu Programu wykorzystano też „Wytyczne sporządzania programów ochrony środowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym” Ministerstwa Środowiska z grudnia 2002 r. Opracowanie składa się z ośmiu głównych części merytorycznych. W części pierwszej dokonano omówienia celów i uwarunkowań tworzenia programu. W części drugiej dokonano charakterystyki Powiatu Kłodzkiego. W części trzeciej omówiono i scharakteryzowano Gminę Międzylesie w zakresie podstawowych jej cech. W części czwartej opisano DŁUGOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W OCHRONIE ŚRODOWISKA w gminie wynikające z przyjętego Planu Rozwoju Lokalnego zapisanego w załączniku do uchwały Nr XVI/106/04 Rady Gminy Międzylesie z dnia 23.03.2004r. Rozdział piąty omawia KRÓTKOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM Streszczenie programu jest treścią rozdziały szóstego. W rozdziale siódmym IDENTYFIKACJI GŁÓWNYCH PROBLEMÓW dokonano OCHRONY ŚRODOWISKA W GMINIE MIĘDZYLESIE Natomiast rozdział ósmy zawiera DŁUGOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W GMINIE MIĘDZYLESIE 1.2. Główne cele i uwarunkowania Programu Program ochrony środowiska jest dokumentem określającym cele i zadania administracji samorządowej (w tym przypadku–gminy) w zakresie ochrony środowiska oraz racjonalnej gospodarki jego zasobami zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 7 Dokument ten, chociaż ma charakter autonomiczny służący przede wszystkim zarządzaniu środowiskiem w skali gminy, stanowić też powinien element realizacji polityki państwa, województwa oraz powiatu zapisanej we właściwych dokumentach – krajowym, wojewódzkim i powiatowym. W szczególności dotyczy to „II Polityki Ekologicznej Państwa”, przyjętej uchwałą Sejmu i ustalający cele średniookresowe (lata 2002-2010r.) i cele długookresowe (lata 2010-2025) w zakresie ochrony i wykorzystania środowiska z zachowaniem zasad określonych w „Długookresowej strategii trwałego i zrównoważonego rozwoju POLSKA 2025” opracowanej przez Radę Ministrów zgodnie z rezolucją Sejmu RP z dnia 2 marca 1999r. W polityce ekologicznej państwa ustala się cele i zadania niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego społeczeństwa i gospodarki poprzez działania przeciwstawiające się niekorzystnym wpływom na środowisko oraz racjonalną gospodarkę zasobami środowiska – wodą, powierzchnią ziemi, powietrzem, surowcami – w aspekcie jakości życia człowieka oraz zachowania walorów przyrodniczych. Drugim ważnym dokumentem uwzględnianym w Programie ochrony środowiska gminy Międzylesie jest „Program zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska województwa dolnośląskiego” uchwalony w 2002r. Ze zrozumiałych względów tylko niektóre z ustaleń obu przytoczonych powyżej dokumentów mogły być uwzględnione w Programie gminnym. Większa część celów i kierunków działań (mających bardziej szczegółowy charakter) dotyczy specyficznych lokalnych problemów ekologicznych, gdyż udział gminy Międzylesie w oddziaływaniu na środowisko w skali województwa, a tym bardziej w skali kraju, jest znikomy. 1.3. Metodyka tworzenia programu Tok prac nad programem przedstawiał się następująco: kwerenda materiałów i ich analiza zebranie informacji z gminy o inwestycjach i zamiarach inwestycyjnych bezpośrednio lub pośrednio związanych z ochroną środowiska – planów, projektów, programów rozpoznanie (w generalnym ujęciu) struktury społeczno-gospodarczej i kondycji ekonomicznej gminy oraz strategii rozwojowych (strategie, programy oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego) ocena walorów przyrodniczych i stanu środowiska przyrodniczego wg komponentów tego środowiska (abiotyczne i biotyczne), identyfikacja głównych źródeł zagrożeń i diagnoza Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 8 stanu poszczególnych elementów środowiska; także ocena dotychczasowych działań proekologicznych (np. gospodarka ściekowa); specyfikacja (w oparciu o diagnozę stanu i ocenę charakteru przestrzeni społecznogospodarczej) i hierarchia głównych problemów środowiskowych gminy, która stanowiła podstawę do budowania Programu ustalenie celów długofalowych (cele strategiczne) ustalenie (w bardziej szczegółowym ujęciu) celów i kierunków działań krótkookresowych – zadań stanowiących pierwsze przedsięwzięcia realizujące (w okresie 2004-2014 r.) cele i kierunki długoterminowe (strategiczne). 2.0. CHARAKTERYSTYKA POWIATU KŁODZKIEGO Położenie Powiat kłodzki leży w południowo-zachodniej części Polski, w obrębie łańcucha Sudetów. Charakterystycznym występem, kształtem przypominającym czworokąt wcina się w obszar Republiki Czeskiej. Ziemia Kłodzka, pokrywająca się obszarowo z powiatem kłodzkim jest wyodrębniona fizjograficznie i funkcjonalnie z pozostałej części województwa dolnośląskiego jako jego największy powiat o powierzchni 1 642 km2 zamieszkiwany przez prawie 182 tys. mieszkańców i obejmujący czternaście gmin. Powiat kłodzki otoczony jest górami stanowiącymi naturalną przegrodę. Część środkową zajmuje Kotlina Kłodzka otoczona od zachodu Górami Bystrzyckimi, Górami Orlickimi i Górami Stołowymi, od północy Górami Sowimi i Górami Bardzkimi, od wschodu zaś Masywem Śnieżnika, Górami Bialskimi i Górami Złotymi. Szczytami gór po południowej, zachodniej i wschodniej granicy powiatu przebiega granica z Republiką Czeską o długości aż 190 km. Z siedziby powiatu - Kłodzka bliżej jest do innych stolic europejskich: Pragi, Wiednia, Berlina, Bratysławy niż do Warszawy. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 9 Zasoby naturalne Wody powierzchniowe Powiat prawie w całości należy do dorzecza Odry i zlewiska Morza Bałtyckiego a jedynie 4% do zlewiska Morza Czarnego i częściowo także do Morza Północnego. Dorzecze Odry tworzy sieć rzek: Nysa Kłodzka wraz ze Ścinawką, Bystrzycą, Bystrzycą Dusznicką i Białą Lądecką. Sieć rzeczna jest dobrze rozwinięta, jednak jej wodne zasoby dyspozycyjne są niewielkie. Górski spad wód zbyt szybko odprowadza wodę ku terenom niżej położonych i tylko budowa większej ilości zbiorników retencyjnych może zapobiec klęskom powodziowym, jakie zaistniały w latach 1997-98. Czystość wód jest niezadowalająca, tylko 20,1% klasy I, II i III. Wody podziemne Wody pitne. Do celów pitnych dostępna jest woda podziemna z poziomów nośnych: ź czwartorzędowe o zasobach 3158,91 m3 /h w okolicach Barda i Kłodzka, ź trzeciorzędowe o zasobach 4697,29 m3 /h występujące w dolinie zachodniej Nysy Kłodzkiej, kredowe o zasobach 1755,26 m3 /h w obrębie Kłodzka, Kudowy Zdroju, Polanicy Zdroju, Bystrzycy Kłodzkiej i Międzylesia, krystalicznego podłoża o zasobach 1019.17 m 3 /h występujące w okolicach Śnieżnika i Lądka Zdroju. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 10 Wody lecznicze Powiat kłodzki należy do największych w Polsce pod względem zasobów wód leczniczych (jest to 25% zasobów krajowych wód mineralnych). Są to wody mineralne lub słabo zmineralizowane (wykorzystywane do kąpieli i kuracji pitnych) typu: szczawa wodorowęglanowa-wapniowo-magnezowa, żelaziste, radoczynne w Długopolu Zdroju, szczawa wodorowęglanowo-wapniowo-sodowa, żelazista oraz szczawa wodorowęglanowowapniowo- sodowo,magnezowe, żelaziste wodowęglanowe w Dusznikach Zdroju, szczawa wodorowęglanowo-sodowo-wapniowa, siarczkowa i arsenowa w Kudowie Zdroju, wody hipotermalne fluorkowo-siarczkowe, radoczynne w Lądku Zdroju, szczawa wodorowęglanowo-wapniowe w Polanicy Zdroju, wody mineralne typu glauberskiego z zawartością jodu i bromu zalegające w Nowej Rudzie. Zasoby wód leczniczych są tylko częściowo wykorzystane. Gleby W powiecie kłodzkim można wyodrębnić trzy rodzaje gleb: gleby górskie jako gleby brunatne wyługowane, brunatne kwaśne, rzadziej bielicowe, pochodzenia wietrzelinowego, gleby nizinne i wyżynne: bielicowe i brunatne, gleby dolinne do których zalicza się mady, mady górskie, gleby murszowe, glejowe i mułowe-torfowe. Surowce mineralne Powiat kłodzki zasobny jest w surowce mineralne. Można wyróżnić następujące surowce: Kamienie budowlane i drogowe w postaci: skał magmowo - głębinowych: granodioryty położone w masywie Kłodzko - Złotostockim, gabra i diabazu występujące w okolicach Nowej Rudy, skały magmowo - wylewne, melafiry i porfiry występujące w Tłumaczowie, bazalty w Lądku Zdroju, skały metamorficzne: marmury położone w Masywie Śnieżnika, gnejsy położone w okolicach Nowej Rudy i Jugowa, amfibolity występujące w rejonie Kłodzka, serpentynity położone w Górach Sowich. skały osadowe: piaskowce permskie występujące w Nowej Rudzie, Radkowie i Tłumaczowie, margle zalegające w rejonie Bystrzycy i Szczytnej. Kruszywa naturalne występujące w dolinach rzek: Nysa Kłodzka, Nysa Szalona, Ścinawka, Bystrzyca. Iły ceramiki budowlanej zlokalizowane w Nowej Rudzie - Słupcu. Materiały ogniotrwałe kwarcyty występujące w Górach Bystrzyckich i Orlickich. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 11 Surowce energetyczne - węgiel kamienny jest na końcowym etapie eksploatacji w rejonie Nowej Rudy. Surowce rudne: ruda aluminium w Nowej Rudzie, ruda arsenu w Złotym Stoku, ruda miedzi w Słupcu, ruda uranu w Masywie Śnieżnika. Surowce chemiczne: fluoryt w Kletnie, wapienne w Dusznikach Zdroju, dwutlenek węgla odzyskiwany z wody mineralnej w Dusznikach Zdroju. Kamienie szlachetne: ametysty występujące w okolicach Stronia Śląskiego i Szczytnej, agaty w okolicach Świerków. Parki, rezerwaty, uzdrowiska, Powiat kłodzki jest obszarem o wyjątkowych walorach przyrodniczych, obejmujący parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, uzdrowiska. Można wyróżnić szczególne obszary górskie: Obszar Gór Sowich i Bardzkich ñ o randze krajowej, którego południowa część znajduje się w obrębie powiatu kłodzkiego. Jest tam park krajobrazowy. Obszar Gór Stołowych ñ o randze międzynarodowej. W powiecie kłodzkim znajduje się jego południowa część wraz z najwyższym szczytem Szczeliniec. W obszarze Gór Stołowych znajduje się park narodowy i dwa rezerwaty. Obszar Gór Bystrzyckich i Orlickich ñ o randze krajowej leżący w południowo- zachodniej części powiatu wzdłuż granicy polsko-czeskiej. Znajduje się tam jeden rezerwat. Projektowane jest utworzenie parku krajobrazowego. Teren obejmuje dwa pasma górskie i jeden rezerwat. Obszar Masywu Śnieżnika Gór Bialskich i Złotych ñ o randze międzynarodowej, południowo wschodniej części Powiatu Kłodzkiego, wzdłuż granicy z Czechami. W jego obrębie znajduje się park krajobrazowy i pięć rezerwatów. Najwyższym szczytem jest Śnieżnik (1425 m n.p.m.) W powiecie są szczególne obszary dolinne, jak: Kotlina Kłodzka, Obniżenie Noworudzkie będące obszarem unikatowej, niezniszczonej przez cywilizacje naturalnego i chronionego krajobrazu łączącego wyżej wymienione obszary górskie. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 12 Rezerwaty przyrody na terenie powiatu: Park Narodowy Gór Stołowych, Torfowisko pod Zieleńcem, Jaskinia Niedźwiedzia, Puszcza Śnieżnej Białki, Nowa Morawa, Śnieżnik Kłodzki. 2.1. Ludność Powiatu Kłodzkiego Rządowe prognozy demograficzne na najbliższe lata przewidują: spadek liczby dzieci, spadek liczby młodzieży w wieku 16-18 lat (z 9,5 tys. w 1999 r. do 5,6 tys. w roku 2030r.), znaczny spadek liczby młodzieży w wieku 19-24 lata (z 17,4 tys. w 1999 r. do 9,9 tys. w 2030 r.), znaczny spadek populacji w wieku 18-44 lat (z 71,8 tys. w 1999 r. do 47,8 tys. w 2030 r.), niewielki wzrost populacji w wieku 45-59/64 lat (z 38,5 tys. w 1999 r. do 44,4 tys. w 2030 r.), wzrost do 2005 roku a następnie spadek populacji w wieku 18-59/64 lat (z 110,2 tys. w 1999 r. do 92,2 tys. w 2030r.), duży przyrost ludności wieku poprodukcyjnym 60/65 lat i więcej (z 28,5 tys. w 1999 r. do 43,0 tys. w 2030 r.). Liczba ludności w powiecie kłodzkim spadnie do 162,9 tys. w 2030 roku. Dane z Urzędu Statystycznego Ludność woj. dolnośląskiego w perspektywie 2030 r 3.0. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE GMINY MIĘDZYLESIE Gmina Międzylesie położona jest w południowej części kotliny kłodzkiej. Położenie gminy wyznaczają współrzędne geograficzne : 50o05’ 50o15’ - szerokości geograficznej północnej, 16o32’ 16o40’ długości geograficznej wschodniej. Gmina Międzylesie położona w otulinach Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego, obejmuje południowy kraniec Ziemi Kłodzkiej. Wiodącą funkcją Gminy jest rolnictwo i rekreacja związana z atrakcyjnymi terenami górskimi (Góry Bystrzyckie, Masyw Śnieżnika). Powierzchnia gminy -189 km2 (18.926 ha) z tego: 32,2%lasy, 27,9% użytki rolne, 33,1% grunty orne i pozostałe 6,8%. Gmina składa się z 21 wsi (Dolnik, Pisary, Potoczek, Jodłów, Szklarnia, Goworów, Michałowice, Gajnik, Roztoki, Domaszków, Jaworek, Nowa Wieś, Długopole Górne, Różanka, Gniewoszów, Niemojów, Lesica, Kamieńczyk, Smreczyna, Boboszów, Nagodzice) i miasta Międzylesia, mieszkańców 8.381. Funkcjonujące zakłady to: Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 13 Instytut Elektrotechniki ZDEEL w Międzylesiu, Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego w Domaszkowie, małe zakłady przerobu drewna. Dominuje drobna wytwórczość w zakresie przetwórstwa spożywczego. Dobrze rozwinięta sieć drobnego handlu i usług. Zasoby naturalne: wapienie krystaliczne, piaskowce, margle, gnejsy, drewno. Na terenie Gminy występuje gleba III,IV,V klasy, główne uprawy: zboże, rośliny okopowe, trawy nasienne, rośliny przemysłowe-len, rzepak, gryka, hodowla: bydło mleczne, i opasowe a jako kierunek uzupełniający trzoda chlewna. Funkcjonuje komunikacja autobusowa przelotowa i kolejowa, 2 przejścia graniczne: kolejowe w Międzylesiu i drogowe w Boboszowie. Przez Gminę prowadzi trasa międzynarodowa Nr 381 w kierunku granicy państwa i przejścia granicznego w Boboszowie. 3.1. Charakterystyka gminy MIĘDZYLESIE. Gmina Międzylesie ma charakter rolniczy i rekreacyjny związany z atrakcyjnymi terenami górskimi (Góry Bystrzyckie, Masyw Śnieżnika). Powierzchnia gminy -189 km2 (18.926 ha) z tego: 32,2%lasy, 27,9% użytki rolne, 33,1% grunty orne i pozostałe 6,8%. Gmina składa się z Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 14 21 wsi (Dolnik, Pisary, Potoczek, Jodłów, Szklarnia, Goworów, Michałowice, Gajnik, Roztoki, Domaszków, Jaworek, Nowa Wieś, Długopole Górne, Różanka, Gniewoszów, Niemojów, Lesica, Kamieńczyk, Smreczyna, Boboszów, Nagodzice) i miasta Międzylesia, mieszkańców 8.381. Funkcjonujące zakłady to: Instytut Elektrotechniki ZDEEL w Międzylesiu, Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego w Domaszkowie, małe zakłady przerobu drewna. Dominuje drobna wytwórczość w zakresie przetwórstwa spożywczego. Dobrze rozwinięta sieć drobnego handlu i usług. Zasoby naturalne: wapienie krystaliczne, piaskowce, margle, gnejsy, drewno. Na terenie Gminy występuje gleba III,IV,V klasy, główne uprawy: zboże, rośliny okopowe, trawy nasienne, rośliny przemysłowe-len, rzepak, gryka, hodowla: bydło mleczne, i opasowe a jako kierunek uzupełniający trzoda chlewna. Funkcjonuje komunikacja autobusowa przelotowa i kolejowa, 2 przejścia graniczne: kolejowe w Międzylesiu i drogowe w Boboszowie. Przez Gminę prowadzi trasa międzynarodowa Nr 381 w kierunku granicy państwa i przejścia granicznego w Boboszowie. 3.2. Historia Międzylesia Na Przełomie I i II w. n.e. przez Przełęcz Międzyleską wiódł słynny bursztynowy szlak Rzymskich kupców . W VIII wieku na tym terenie zaczęły pojawiać się małe obronne gródki , i tak jako podgrodzie warownego gródka strzegącego drogi handlowej powstało miasto Międzylesie . Osadę przy szlaku z Moraw do Polski założyli prawdopodobnie Ślężanie na przełomie X/XI w. W 1294 r. Wacław II Przemyślida , król czeski i polski , przekazał osadę wraz z pobliskim zamkiem Szczerba i dobrami cystersom kamienieckim , którzy rozpoczęli kolonizację okolicy , zakładając wsie: Pisary , Boboszów i Szklarnię . W 1315 r. wraz z dobrami, osadę przejął Otto Gloubos (Głębosz) z Miśni ; zakładając siedzibę swego rodu , zbudował duży zamek , w tym okresie wybudowano także hutę żelaza i szkła . Po połączeniu osady słowiańskiej z osadą kolonizacyjną w XIII w. nastąpił rozwój miejscowości , a na początku XIV w. uzyskała prawa miejskie .W 1428 r. miasto zostało prawie całkowicie zniszczone przez husytów . W 1472 r. Henryk Podiebradowicz przekazał dobra międzyleskie , które były w posiadaniu kilku szlachciców czeskich , Baltazarowi z Wilkanowa , a w 1479 r. Jerzemu von Bischofshein i jego potomkom . Cesarz Ferdynand w 1562 r. zatwierdził herb miasta w nowej wersji . W 1564 r. dobra międzyleskie odziedziczyli bracia Michał i Dawid von Tschirnhaus z Bolkowa , wprowadzając pierwszych pastorów , ożywiając gospodarkę , zakładając i odbudowując okoliczne wsie: Kamieńczyk , Potoczek , Jodłów , Pisary , Graniczną . W 1600 r. Umarł Dawid , Michał zaś został w Międzylesiu , a po śmierci jego synowie podzielili między siebie dobra międzyleskie. W 1622 r. jeden z Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 15 synów Dawida , Henryk , stracił dobra w wyniku opowiedzenia się za Fryderykiem V . Tschirnhausowie przebywając u siebie w Saksonii , sprzedali w roku 1652 całość dóbr międzyleskich za 120 tys. guldenów hrabiemu Michałowi von Althann , właścicielowi pobliskich Kralik (Czechy) . W okresie wojny trzydziestoletniej w 1643 r. miasto zostało spalone , ocalało jedynie 10 domów . Po wonie 30-letniej nastąpił wzrost zamożności miasta i jego rozwój , dzięki zapleczu okolicznych wsi i położeniu przy trakcie morawskim , który do XVII w. wiódł przez Sikornik . Do pomyślnego rozwoju miasta przyczynił się również rozkwit tkactwa lnianego . Hrabia Michał von Althann po roku 1684 rozbudował i przebudował zamek w Międzylesiu oraz pałac w Wilkanowie . W 1689 r. nad Międzylesiem miało miejsce wielkie oberwanie chmury , Nysa wylała , powodując duże szkody. W okresie wojny Śląskiej (1744 r.) miasto przechodzi z rąk do rąk , ale największe straty ponosi podczas III wojny Śląskiej (1756-63 r.). W 1778 r. ponownie wkraczają do miasta Austriacy , wyrządzając duże szkody . Na polach k. Boboszowa dochodzi do potyczki Austriaków z regimentem pruskim - Austriacy oddają się do niewoli. W okresie wojen napoleońskich (1807-1713) w mieście kwaterują oddziały wojskowe różnych armii. Althannowie stają się lojalni wobec Prusaków , Przyjmując wizyty członków domu królewskiego. Po 1807 r. miasto przeżywa złoty okres rozwoju , nabiera znaczenia firma handlowo-tkacka , dla której pracuje okolica.W 1827 r. wielka powódź niszczy 100 domów , ginie 61 osób . W 1829 r. w wyniku pożaru ulega zniszczeniu 5 domów . W 1846 r. powstaje szkoła , w 1889 r. drugi szpital (pierwszy w XV w.) , w 1877 r. zostaje doprowadzona linia kolejowa z Bystrzycy , pod koniec XIX w. powstaje siedziba głównej komory celnej w hrabstwie kłodzkim , w 1885 doprowadzona zostaje drewnianymi rurami woda z okolicy , w 1890 r. otwarto urząd pocztowy , miasto posiadało również tartak, siedem wytwórni tabaki , fabrykę betonów , dachówek i firanek , które to obiekty podczas II wojny światowej zostały zniszczone, pod koniec XIX w . miasto liczyło 3015 mieszkańców. Z Międzylesiem związanych jest kilka nazwisk osób , znanych także poza granicami miasta , mieszkał tutaj Joseph Andreas Pausewang (urodzony w 1908 r. w Boboszowie , zm. w 1955 r. w RFN) -malarz karykaturzysta , pisarz , twórca fresków w kościołach włoskich (Neapol , Coserta) . W 1867 r. urodził się Franciszek Ksawery Pietsch (zm. w 1940 r. w Różance) , który był propagatorem rolnictwa postępowego na tym terenie . W 1760 r. urodził się Franz Schönig i tu zm. w 1828 r. - ludowy poeta piszący w dialekcie kłodzkim . Tutaj też żył w latach 1875-1939 August Walzel - wydawca wielu kalendarzy i książek regionalnych. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 16 3.3. Historia ziemi międzyleskiej Osadę przy szlaku z Moraw do Polski założyli prawdopodobnie Ślężanie na przełomie Xl w., jako podgrodzie starszego grodu. W 1294 r. Wacław II Przemyślida, król czeski i polski, przekazał osadę wraz z dobrami cystersom kamienieckim, którzy rozpoczęli kolonizację okolicy, zakładając wsie: Pisary, Boboszów i Szklarnię. W 1315 r, wraz z dobrami, osadę przejął Otto Gloubos (Głębosz) z Miśni; zakładając siedzibę swego rodu, zbudował duży zamek. Po połączeniu osady słowiańskiej z osadą kolonizacyjną w XIIIw. nastąpił rozwój miejscowości, a na początku XIV w. uzyskała prawa miejskie. W 1428 r. miasto zostało prawie całkowicie zniszczone przez husytów. W 1472 r. Henryk Podiebradowicz przekazał dobra międzyleskie, które były w posiadaniu kilku szlachciców czeskich, Baltazarowi z Wilkanowa, a w 1479 r. Jerzemu von Bischofshein i jego potomkom. Cesarz Ferdynand w 1562 r. zatwierdził herb miasta w nowej wersji. W 1564 r. dobra międzyleskie odziedziczyli bracia Michał i Dawid von Tschirnhaus z Bolkowa, wprowadzając pierwszych pastorów, ożywiając gospodarkę, zakładając i odbudowując okoliczne wsie: Kamieńczyk, Potoczek, Jodłów, Pisary, Graniczną. W 1600 r umarł Dawid, Michał zaś został w Międzylesiu, a po śmierci jego synowie podzielili między siebie dobra międzyleskie. W 1622 r. jeden z synów Dawida, Henryk, stracił dobra w wyniku opowiedzenia się za Fryderykiem V. Tschirnhausowie przebywając u siebie w Saksonii, sprzedali w roku 1652 całość dóbr międzyleskich za 120 tys. guldenów hr Michałowi von Althann, właścicielowi pobliskich Kralik (Czechy). W okresie wojny trzydziestoletniej w 1643 r, miasto zostało spalone, ocalało jedynie 10 domów. Po wojnie trzydziestoletniej nastąpił wzrost zamożności miasta i jego rozwój, dzięki zapleczu okolicznych wsi i położeniu przy trakcie morawskim, który do XVII w. wiódł przez Sikornik. Do pomyślnego rozwoju miasta przyczynił się również rozkwit tkactwa lnianego. Hrabia Michał von Althann po roku 1684 rozbudował i przebudował zamek w Międzylesiu oraz pałac w Wilkanowie. W 1689 r. nad Międzylesiem miało miejsce wielkie oberwanie chmury. Nysa wylała, powodując duże szkody. W okresie II wojny śląskiej (1744 r.) miasto przechodzi z rąk do rąk, ale największe straty ponosi podczas III wojny śląskiej (1756 -63 r.). W 1778 r. ponownie Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 17 wkraczają do miasta Austriacy, wyrządzając duże szkody. Na polach k. Boboszowa dochodzi do potyczki Austriaków z regimentem pruskim - Austriacy oddają się do niewoli. W okresie wojen napoleońskich (1807 -1813 r.) w mieście kwaterują oddziały wojskowe różnych armii. Althannowie stają się lojalni wobec Prusaków, przyjmując wizyty członków domu królewskiego. Po 1807 r. miasto przeżywa złoty okres rozwoju, nabiera znaczenia firma handlowo-tkacka, dla której pracuje okolica. W 1827 r. powódź niszczy 100 domów, ginie 61 osób. W 1829 r. w wyniku pożaru ulega zniszczeniu 5 domów. W 1846 r. powstaje szkoła, w 1889 r. drugi szpital (pierwszy, w XV w.). W 1877 r. zostaje doprowadzona linia kolejowa z Bystrzycy Pod koniec XIX w. powstaje siedziba głównej komory celnej w hrabstwie kłodzkim. W 1885 r. doprowadzona zostaje drewnianymi rurami woda z okolicy. W 1890 r. otwarto urząd pocztowy. Pod koniec X miasto liczyło 3015 mieszkańców. Z Międzylesiem związanych jest kilka nazwisk osób, znanych tak że poza granicami miasta. Mieszkał tutaj Joseph Andreas Pausewang urodzony w 1908 r. w Boboszowie, zm. w 1955 r. w RFN) - malarz karykaturzysta, pisarz, twórca fresków w kościołach włoskich (Neapol, Coserta) W 1867 r. urodził się Franciszek Ksawery Pietsch (zm. w 1940. w Różance), który był propagatorem rolnictwa postępowego na tym terenie W 1760 r. urodził się Franz Schonig i tu zm. w 1828 r. - ludowy poeta piszący w dialekcie kłodzkim. Tutaj też żył w latach 1875-1939 August Walzel, wydawca wielu kalendarzy i książek regionalnych. Obecnie Międzylesie stanowi ośrodek przemysłowo-usługowy regionu. W 1963 r. powstał tutaj Zakład Doświadczalny Instytutu Elektrotechniki w Warszawie, produkujący różnorodne elementy elektroizolacyjne na bazie żywic epoksydowych i innych, zbrojonych włóknem szklanym (zatrudnia 120 osób) Do 1992 r. funkcjonowały w mieście Zakłady Tkanin Technicznych, wydział produkcyjny należący do ZTT w Pieszycach. Miasto dzięki wspaniałemu położeniu wśród gór, czeka na swą turystyczną szansę. Obecnie mieszka w Międzylesiu ok. 2900 mieszkańców. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 18 3.4. Historia wsi Gminy Międzylesie Boboszów (480 -520 m npm) Wieś łańcuchowa położona wzdłuż górnego biegu Nysy Kłodzkiej ;Stara osada powstała na szlaku handlowym ,prowadzącym z Morawy nad Bałtyk przez Przełęcz Międzyleską. Teren ten w 1294 roku król czeski Wacław II darował wraz z Międzylesiem cystersom z Kamieńca Ząbkowickiego. W latach 1315-1318 cały ten rejon nabyli od cystersów von Gloubosowie z Miśni. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1358 roku.W czasie wojen husyckich (1428r.) wieś zostaje całkowicie zniszczona , przez 100 lat stała opuszczona. W II połowie XVI w. ponownie zostaje zasiedlona za sprawą braci Michała i Dawida von Tschirnhausów. W 1653r. Boboszów wraz z dobrami międzyleskimi nabywa magnat austriacki hrabia von Althann ,w posiadaniu rodziny wieś pozostaje aż do 1945r. Znajduje się tutaj drogowe przejście graniczne , Urząd Celny , strażnica Straży Granicznej. Kościół św. Anny z końca XVIII w. zachował cechy baroku , z ołtarzem głównym z 1730 roku , obrazem św. Anny Samotrzeciej z drugiej połowy XVII w. Przez wieś prowadzi droga z Międzylesia na Przełęcz Międzyleską (534m.) oraz przebiega szlak turystyczny żółty z Międzylesia na Przełęcz Międzyleską Dolnik 455 – 500 m npm Niewielka wieś łańcuchowa nad potokiem Polna . Jest to jedna z najstarszych wsi w tym rejonie , powstała w okresie przedlokacyjnym , jako osada związana z Międzylesiem . W okresie wojen husyckich zniszczona , ponownie założona w 1533 r. W 1538 r. właścicielem wsi zostaje von Tschirnhaus , a od roku 1653 hrabia von Althann. W XIX w. Dolnik był średniej wielkości wsią o charakterze rolniczym .Od wielu lat sytuacja ludnościowa ustabilizowała się , dalej jest wsią rolniczą bez zaplecza usługowo - handlowego , przez wieś biegnie droga z Międzylesia do Jodłowa Damaszków 400 – 480 m npm Duża wieś łańcuchowa nad Domaszkowskim Potokiem , położona w rowie Górnej Nysy . Wymieniana w 1254 r. w 1337 r. należała do dóbr śnielińskich , po wojnach husyckich przeszła w ręce królewskie (XV-XVII w.) w roku 1684 zostaje sprzedana Althannom , w 1939 r. wieś liczyła 1254 mieszkańców , obecnie jest dużą wsią rolniczo-przemysłową .W centrum wsi znajduje się kościół parafialny św. Mikołaja z 1563 r. rozbudowany w latach 1682-1683 . Wewnątrz kościoła nawa o płaskim suficie , balkony z boków łączące się z chórem organowym . Obrazy J. Wehsego i H. Richtera . , wyposażenie barokowe z kamienną chrzcielnicą z 1464 r. ołtarz główny z 1776 r. ambona z 1765 r. droga krzyżowa - dzieło M Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 19 Klahra , obok kościoła murowana kaplica z 1750 r. . We wsi sporo drewnianych i murowanych domów z początku XIX w. Długopole Górne 400 – 450 m npm Duża wieś położona na lewym brzegu Nysy Kłodzkiej . Prawdopodobnie powstała w XVIII w. wymieniona w 1346r. W XIV-XV w. we wsi funkcjonowały dwie huty szkła . Wieś wchodziła w skład dóbr śnielińskich . W 1684 roku zostaje wykupiona przez M. Althanna . Obecnie jest typową wsią rolniczą , otoczoną użytkami rolnymi. We wsi znajduje się zaplecze handlowo-usługowe . Renesansowy kościół św. Piotra i Pawła powstał w 1595 r. w miejsce drewnianego z 1384 r. Jednonawowe wnętrze z balkonem połączonym z chórem organowym , chrzcielnica pochodzi z początku XVII w. ołtarz główny z obrazem patronów z XVIII/XIX w. Przez wieś przebiega droga z Bystrzycy Kłodzkiej do Domaszkowa i Różanki Gajnik 450 – 475 m npm Mała wieś położona u podnóża Masywu Śnieżnika , jest otoczona użytkami rolnymi , co nadaje jej charakter typowo rolniczy . Gajnik należy do parafii Roztoki i nie posiada kościoła . We wsi zachowało się sporo budynków mieszkalnych , gospodarczych z przełomu XIX/XX w. Początki swego istnienia wieś bierze w XIV w. Związana była przez dłuższy czas z dobrami międzyleskimi , należąc kolejno do jego właścicieli , przez krótki czas należała do państwa Śnielińskiego , a po jego upadku nadal do Międzylesia. Gniewoszów 600 – 800 m n pm Malowniczo położona wieś łańcuchowa w dolinie Głowni , otoczenie stanowią głównie łąki , pastwiska oraz lasy regla dolnego . Wieś zachowała czysto rolniczy charakter, z rolnictwa żyje tu około 60% ludności , reszta pracuje w pobliskich miastach . Powstała prawdopodobnie na początku XIII w. jako osada związana z zamkiem Szczerba . Po podziale dóbr międzyleskich w 1358 r. należała do państwa Śnielińskiego , a po jego upadku stanowiła własność Wandlerów . Podział wsi na dwie części : sołecką i kameralną utrzymywał się bardzo długo , w 1747 r. właścicielem Gniewoszowa był hrabia von Althann , następuje wówczas rozwój wsi , zwiększa się liczba mieszkańców - w tym kmieci , zagrodników i chałupników. Mieszkańcy trudnili się tkactwem chałupniczym . W 1825 r. wieś staje się własnością hrabiego von Magnisa , powiększa się o wapiennik , olejarnię , szpital , dwa młyny wodne , kilka warsztatów rzemieślniczych oraz zostaje przyłączony do niej przysiółek Szczerba u stóp zamku . W drugiej połowie XIX w. Gniewoszów jest ośrodkiem tkactwa chałupniczego , duże znaczenie odgrywa turystyka , powstaje gospoda z pokojami noclegowymi , jest to punkt wypadowy na Jedlnik , Czerniec , Solną Jamę , Zamek Szczerba . Na początku XX w. staje się wsią letniskową , która po 1945 r. traci rangę letniska i pozostaje Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 20 miejscowością typowo rolniczą , zachodzi również proces wyludniania wsi , który trwa do dziś . Kościół filialny św. Michała Archanioła z 1620 r. przebudowany w 1693 r. w stylu barokowo-rokokowym , ołtarz główny z 1787 r. renesansowa kamienna chrzcielnica z XVII w. , ambona i rzeźby drewniane z drugiej połowy XVIII w. , organy z początku XIX w. Sporo interesującego budownictwa mieszkalnego i gospodarczego z XIX w. Przez wieś biegnie Droga tak zwana autostrada sudecka lub trasa Gaeringa z Międzylesia do Kudowy Zdroju , bardzo malownicza z kilkoma tarasami widokowymi Goworow 460 – 600 m npm Znaczna wieś łańcuchowa położona u podnóża Masywu Śnieżnika nad potokiem Goworówka. Najbliższe otoczenie wsi stanowią rozległe użytki rolne o dobrych glebach. Goworów należy do miejscowości rolniczo-letniskowych. W latach 70. były tutaj 84 gospodarstwa rolne. Goworów był wymieniony w 1350 r., przez cały czas swego istnienia związany z Międzylesiem, należąc kolejno do jego właścicieli. W 1358 r. znalazł się w składzie państewka śnielińskiego, a po jego upadku nadal w dobrach międzyleskich. W 1631 roku duża powódź zniszczyła część wsi. która szybko się odbudowała. W 1653 r. staje się własnością hr. von Althanna, w tym samym roku powstaje wolne sołectwo. Od roku 1765 Goworów podzielony był na dwie części, należące do hr. von Althanna i 22 chałupni Althanna. Mieszkało w nim 22 kmieci , 33 zagrodników i 22 chałupników. Należał do największych wsi w całych dobrach międzyleskich. W 1785 r. J. K. Ludwig, mieszczanin z Międzylesia, nabywa wolne sołectwo, zapoczątkowuje złoty okres w dziejach wsi, buduje dużą tkalnię napędzaną wodą i magazyny. Wyroby tkackie wysyłane są do Hiszpanii i Ameryki Pn. W każdym domu znajdował się warsztat tkacki i dlatego wieś stała się centrum okolicznego tkactwa. Część dworska pozostaje w posiadaniu hr. von Althanna. W okresie wojen napoleońskich następuje upadek wsi. W 1827 r. na skutek trzęsienia ziemi 16 osób ucierpiało, 13 budynków uległo częściowemu zniszczeniu. W drugiej poławie XIX w. Goworów staje się znanym letniskiem, powstają gospody, a turyści udają się na Pątnik (punkt widokowy), na którym był krzyż i altana. Przez wieś prowadził uczęszczany szlak na Goworek i śnieżnik Kłodzki. Po 1945 r. miejscowość zostaje zasiedlona przez grupę repatriantów, a dobre warunki dla rozwoju rolnictwa przyczyniły się do tego. że nie nastąpił proces jej wyludnienia. Po wojnie istniała tutaj papiernia i kamieniołom gnejsów. Kościół filialny św, Piotra i Pawła wzmiankowany w 1360 r,. w 1560 r, na jego miejscu zbudowano drewniany, by w 1589 roku zastąpić go murowanym. Przebudowany w 1711 r, Jest to budowla jednonawowa wydzielonym prezbiterium, Wewnątrz kamienna chrzcielnica z XVIII w,. Ołtarz główny z obrazem patronów. ambona z 1720 r., barokowe rzeźby drewniane z Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 21 XVIII w.. prospekt organowy z XIX w, We wsi znajdują się również dwór z 1785 r, - radcy Ludwiga. W 1905 roku przejęty przez Althannów , W 1930 r. działała w nim szkoła policji. a po 1945 r. Dom leczniczo-wpoczynkowy ZNP. następnie prewentorium dziecięce, Obecnie dwór znajduje się w remoncie. Goworów stanowi największy wiejski zespół zabytkowy , murowany , o cechach charakterystycznych dla pogranicza czesko-śląskiego w otoczeniu Masywu śnieinika, . Przez wieś biegnie droga z Roztok do Międzylesia oraz odchodzą drogi lokalne do Nowej Wsi i Jodłowa. Goworów posiada zaplecze handlowo-usługowe Jaworek 490 – 590 m npm Wieś łańcuchowa położona u zachodniego podnóża Masywu Śnieąnika . Otoczenie wsi stanowią rozległe użytki rolne . Jaworek jest miejscowością rolniczo-letniskową . Wspomniany w 1361 r. jako część lenna międzyleskiego . W 1592 r. zostaje kupiony przez miasto Bystrzyca , by po krótkim czasie przejść w ręce prywatne . W XVI w. powstaje przysiółek Jaworek Górny . Podczas wojny 30-letniej w 1621 r. część mieszkańców buntuje się przeciw tępieniu reformacji przez wojska saskie . W 1840 r. wieś liczyła 102 domy , była znacznym ośrodkiem tkactwa chałupniczego . W połowie XIX w. staje się popularnym ośrodkiem letniskowym , wynajmowane są kwatery prywatne , działają przewodnicy oprowadzający po okolicach . Po 1945 r. Jaworek staje się wsią rolniczą . Kościół parafialny św. Barbary wzniesiony w 1791 r. jako kościół cmentarny , otoczony murem . Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVII-XIX w. , ołtarz główny z obrazem św. Barbary , figura św. Rocha i św. Franciszka , drewniana ambona z drugiej połowy XVIII w. We wsi sporo budynków mieszkalnych i gospodarczych z drugiej połowy XIX w. Jaworek położony jest na uboczu od głównych dróg komunikacyjnych Jodłów 680 – 810 m npm Wieś położona nad potokiem Jodłówka , jest jedną z najwyżej położonych na Ziemi Kłodzkiej . Początki wsi nie są zupełnie jasne . Prawdopodobnie powstała w 1414 r. po wykarczowaniu lasu na stokach Puchacza i Trójmorskiego Wierchu . W 1572 r. bracia Dawid i Michał Tschirnhausowie lokowali tutaj osadę. Od 1653 r. wieś należy do Althannów. W połowie XVIII w. otrzymuje szkołę. W połowie XIX w. mieszkało tutaj 150 tkaczy. W 1 827 r. było silne trzęsienie ziemi, które zniszczyło młyn i olejarnię. Kościół barokowy św. Jana Chrzciciela z 1756 r., ołtarz główny pochodzi z końca XVIII w. We wsi zachowało się kilka przydrożnych kapliczek z XIX w. oraz znajdują się tutaj ośrodki wczasowo-kolonijne (obecnie nieczynne). Przez wieś prowadzi szlak niebieski z Międzylesia na Halę pod Śnieżnikiem oraz droga, biegnąca z Międzylesia do Goworowa Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 22 Kamieńczyk 500 – 680 m npm Wieś położona nad potokiem Kamionka, założona w 1564 r. przez braci Dawida i Michała Tschirnhausów. Pod koniec XIX w. liczyła ponad 500 mieszkańców, później z biegiem czasu zaczęła się wyludniać, a dzisiaj mieszka tu 100 osób. We wsi znajduje się kilka chat będących przykładem budownictwa wiejskiego z końca XVIIl w. oraz jeden z czterech kościółków drewnianych na Ziemi Kłodzkiej. Wzniesiony w 1710 r jako kościół pogrzebowy cmentarzu, obecnie filialny pod wezwaniem św. Michała. Budowla w całości drewniana, nakryta dwuspadowym dachem gontowym z wysoką wieżą, zakończoną cebulastym hełmem. Wewnątrz ołtarz główny z ok. 1720 r. kupiony wraz z amboną w 1740 r. z kościoła w Lichkove (Czechy). Prezbiterium oddzielone od nawy jedynie belką tęczową, zakończone trójbocznie. Polichromia empor i chóru przedstawia motyw wazonów kwiatowych o cechach ludowych. Rzeźba ludowa św. Anny Samo trzeciej z poł. XVIIl w., ludowa Madonna (Czestmaka) z pierwszej połowy XIX w. Drewniany świecznik z Madonną w glorii, otoczoną przez putta trzymające lichtarze. Przez wieś przebiega obecnie szlak czerwony z Międzylesia PKP do szlaku zielonego, biegnącego wzdłuż granicy państwa Lesica 580 – 620 m npm Wieś łańcuchowa leżąca przy granicy państwa nad małym dopływem Dzikiej Orlicy. Powstała w wyniku granicznych sporów panów kłodzkich i czeskich w XVI w. W XIX w. ośrodek tkactwa chałupniczego oraz ośrodek ruchu turystycznego ze względu na walory pobliskiego przełomu Dzikiej Orlicy (Zemska Brama - Czechy). We wsi kościółek św. Marcina z 1706 r. Ołtarz główny z drugiej połowy XVIII W. z obrazem patrona Chrzcielnica z piaskowca z XVl w przykryta drewnianą pokrywą Dwupiętrowy chór organowy z XIX w Obok kościoła kilka figur powstałych w tzw. warsztacie lesickim. Na terenie wsi ruiny wolnego sołectwa z XVII w kamienna Trójca św z XVIII w. Obecnie wieś ma charakter typowo rolniczy, Przez wieś prowadzi szlak graniczny zielony z Niemojowa na Śnieżnik Kłodzki oraz biegnie asfaltowa droga z Międzylesia do Niebojowa Michałowie 450 m npm Mała wieś leżąca u podnóża Masywu Śnieżnika, otoczona rozległymi użytkami rolnymi Należy do parafii Roztoki i nie posiada kościoła Wzdłuż wsi biegnie droga z Roztok do Goworowa i Międzylesia Nagodzice 400 – 430 m npm Niewielka wieś położona nad Nysą Kłodzką, na uboczu głównych dróg komunikacyjnych. Założona w XIV w. W XVIl w. w okolicy prowadzono roboty górnicze związane z występowaniem rudy żelaza w pobliżu Różanki We wsi zachowały się stare chaty z końca Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 23 XVIII w. i początku XIX w Wieś o charakterzc rolniczym, prawie całkowicie pozbawiona zaplecza handlowego. Obok biegnie droga asfaltowa z Bystrzycy Kłodzkiej do Międzylesia i z Międzylesia do Różanki. po której prowadzi szlak niebieski z Międzylesia na Przełęcz Spalona (811 m) Niemowów 550 – 610 m npm Malowniczo położona wieś w Dolinie Dzikiej Orlicy na granicy z Czechami, otoczona głównie łąkami i pastwiskami . Jest wsią rolniczą , wyludniającą się ze względu na trudne warunki klimatyczne. Tereny, na których powstał Niemojów, należały do państwa śnielińskiego. Wieą powstała w 1570 r wyniku sporów granicznych jako strażnica - dwór myśliwski. W 1596 r założono wolne sołectwo W 1651 r. w wyniku eksploatacji rudy hematytu, powstaje kuźnica . W czasie wojny 30-letniej zostaje częściowo zniszczona. W 1747 r. właścicielem wsi zostaje hr. von Althann i od tej pory staje się jedną z większych w Górach Bystrzyckich ,posiada folwark , młyn wodny , bielnik . W 1840 r. właścicielką wsi zostaje ks. Marianna Orańska , wieś liczy 112 domów , ludność trudni się tkactwem chałupniczym . W drugiej połowie XIX w. ożywia się ruch turystyczny, doskonałe warunki do uprawiania narciarstwa przyczyniają się do po- wstania w 1909 r. Kłodzkiego Związku Narciarskiego. Powstają trasy biegowe, szlaki narciarskie, pólka ćwiczebne. Do 1939 r. istniało przejście graniczne do Czechosłowacji. Po 1945 r. Niemojów zostaje zasiedlony repatriantami i staje się wsią rolniczą. Kościół filialny Nawiedzenia NMP z 1597 r., przebudowany w 1716 r. Wyposażenie barokowe, kamienna chrzcielnica z XVII w., ołtarz główny z lat 1730 - 1740, ambona z 1730 r., zespół rzeźb, obrazów z XVIII w. Ruiny dworu z 1573 - 76 r. Szereg budynków gospodarczo-mieszkalnych z drugiej połowy XIX w. Przez wieś biegnie malownicza droga z Różanki, Międzylesia do Rudawy, Mostowic oraz prowadzi graniczny szlak zielony z Niemojowa na Śnieżnik Kłodzki (1425 m npm) Nowa Wieś 500 – 610 m npm Niewielka wieś leżąca u podnóża Masywu Śnieżnika od strony zachodniej. Wzmiankowana pierwszy raz w 1358 r. po rozdziale majątku braci Gloubosów. Właściwa Nowa Wieś powstała w latach 1436 - 40 w dobrach międzyleskich, po zniszczeniach wojen husyckich. Utrzymywał się podział na dwie wsie: starszą, wzmiankowaną w 1358 r. i wówczas nazywaną "der newe Ebirhartsdorf" , i nowszą, właściwą Nową Wieś. Każda wieś miała osobny kościół. Pierwszy drewniany, pw. św. Barbary, wzniesiony został w połowie XIV w. przez miejscowego chłopa, w podzięce za uratowanie córki. W 1486 roku wzmianka o drugim drewnianym kościele pw. św. Małgorzaty. W XVI wieku Nowa Wieś była własnością rycerską, w centrum wsi znajdował się dwór - zamek właścicieli. W 1515 r. właścicielem był Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 24 M. Roth, następnie: H. Richter, B. Nitsche, T. Sturm, H. Veit i Dawid von Tschirnhaus, który włączył ją w dobra Międzylesie. Wojna 30-letnia przyniosła spore zniszczenia wsi. Zniszczeniu uległy również oba kościoły. W 1640 roku z fundacji hr. von Annaberga wzniesiono nowy, murowany kościół. W 1654 r. dobra międzyleskie nabył hr. von Althann, ufundował duży kościół, z zamiarem osadzenia pijarów z Pragi w klasztorze, którego jednak nie zbudował ze względu na brak środków finansowych. W XVIII w. Nowa Wieś była wsią dobrze rozwiniętą posiadała tkaczy-chałupników, owczarnię, folwark, młyn wodny i szkołę. W XIX w. stała się dużą wsią, składała się z 4 części należących do różnych właścicieli, była też znanym letniskiem. Po 1945 roku wieś znacznie się wyludniła w swojej górnej części. W latach 60. powstały tutaj zakładowe ośrodki wypoczynkowe, które do dzisiaj nadają wsi charakter rolniczo-letniskowy. Najcenniejszym zabytkiem miejscowości jest duży kościół pw. Wniebowzięcia NMP. Zbudowany w latach 1702 - 04, ale prace budowlane trwały do roku 1805. W wyniku tych prac powstał drugi co do wielkości kościół na Ziemi Kłodzkiej o wymiarach 60 m długości , 45 m szerokości i 20 m wysokości . Kościół zachował bogaty wystrój barokowy , ołtarz główny drewniany z 1793 r., ołtarze boczne z 1792 -93 roku, ambonę z końca XVIII w., konfesjonały z drugiej w połowy XVIII w. obrazy olejne z XVIII w. W centrum wsi stoją ruiny murowanego dworu z 1585 r. We wsi liczny zespół domów mieszkalnych i mieszkalno-gospodarczych o cechach charakterystycznych dla budownictwa ludowego Ziemi Kłodzkiej z połowy XIX w. Przez wieś ( część dolną ) prowadzi droga asfaltowa z Domaszkowa do Goworowa. Powyżej wsi, stokiem Małego Śnieżnika prowadzi szlak niebieski z Międzylesia na Halę pod Śnieżnikiem oraz szlak żółty z Międzygórza na Przełęcz pod Puchaczem Pisary 510 – 570 m npm Wieś położona nad górną Nysą Kłodzką. Powstała jako wieś służebna władców zamku międzyleskiego, specjalizująca się w hodowli psów. W czasie wojen husyckich zniszczona w 1428 r. Ponownie powstała w 1529 r. Oberwanie chmury w 1827 r. spowodowało powódź, zginęły wtedy 82 osoby, a 60 domów uległo zniszczeniu. W XIX w. Pisary licznie odwiedzane były przez turystów wędrujących do źródeł Nysy Kłodzkiej i na Trójmorski Wierch.W latach międzywojennych były wsią letniskową. We wsi kościół św. Wacława z 1859 r. o cechach neobaroku i neoromantyzmu. Ołtarz główny w formie tryptyku, drewniany, polichromowany. Pierwszy kościół został spalony przez husytów w 1428 r. W 1529 r. zbudowano drewniany, który z kolei zastąpiono murowanym w XIX wieku. Sporo budynków mieszkalnych i mieszkalno-gospodarczych, jako przykład budownictwa sudeckiego z przełomu XVIII/XIX w. Obecnie jest to wieś rolnicza. Przez wieś biegnie szlak czerwony z Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 25 Międzylesia do szlaku zielonego granicznego na Opacz (741 m) oraz prowadzi droga asfaltowa z Międzylesia do Jodłowa Potoczek 510 570 m npm Należy do położonych najbardziej na uboczu wsi Ziemi Kłodzkiej. Początki swe bierze w pierwszej połowie XVI w. - obok huty szkła, na miejscu której utworzono sołectwo Nowy Potoczek. Wieś swoimi zabudowaniami sięgała wysoko na zbocze Lasienia (936 m), ale warunki życia i pracy były utrudnione, przez co zaczęto wyprzedaż domów. W 1778 r. hr. von Althann założył osadę i włączono ją do dóbr międzyleskich. W początku XIX w. powstała kolonia Zajączek i wolne sołectwo. Wieś rozrasta się: w starej części było 70 domów, 2 młyny wodne i gorzelnia, w nowej - 60 domów i gorzelnia. Rozwój Potoczka związany jest z rozwojem tkactwa chałupniczego; powstało wówczas 15 warsztatów bawełnianych i 45 lnianych. W końcu XIX w. Potoczek jest już tylko niewielką wsią letniskową, zaznacza się proces wyludniania wsi. Po 1945 r. pozostaje wsią tylko rolniczą, postępuje proces wyludniania, zanikają kolonie lub zostają włączone w obręb wsi. Obecnie we wsi mieszka około 100 osób. Obok wsi przebiega zielony szlak graniczny z Niemojowa na Śnieżnik Kłodzki oraz biegnie droga z Międzylesia do Jodłowa Roztoki 400 – 420 m npm Łańcuchowa wieś położona nad Nysą Kłodzką, otoczona rozległymi użytkami rolnymi. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1358 roku. Do XVII w. należy do dóbr międzyleskich, od 1609 r. stanowi własność rodziny Tschirnhausów. W 1653 r., jako wiano małżonki Althanna, wchodzi w skład dóbr międzyleskich. W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1643 r. wieś została zniszczona przez Szwedów. Barokowy kościół parafialny św. Marcina z lat 1720 1722. Wnętrze bogate w polichromie florystyczne oraz sceny z życia patrona. Ołtarz główny i boczne oraz ambona to dzieło rodziny Klahrów z pierwszej połowy XVIII w. Na terenie folwarku dwór z 1569 roku, przebudowany na przełomie XIX/XX w. We wsi kilka barokowych kamiennych kapliczek i świątków. Obecnie posiada zapłecze handlowe, przystanek kolejowy na linii Międzylesie - Wrocław. Przez wieś przebiega droga z Bystrzycy Kłodzkiej do Międzylesia oraz odchodzą drogi do Długopola Górnego i Goworowa Różanka 450 - 520 m npm Duża wieś łańcuchowa nad potokiem Różanka. Swe istnienie zawdzięcza pobliskiemu zamkowi, wobec którego była wsią służebną. Wzmiankowana w 1358 r. jako osada szklarzy, w XV w. istniała we wsi huta szkła. W XVIII i XIX w. była ośrodkiem tkactwa. Wcześniej w okolicy wydobywano rudę żelaza . Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP z 1661 r., barokowy , przebudowany na początku XX w. Wewnątrz ołtarz i ambona dłuta M. Klahra z Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 26 lat 1762-68. Prospekt organowy z 1787 roku, chrzcielnica z pierwszej połowy XVIII w. We wsi okazały, zniszczony dwór, z przełomu XVII/XVIII w. oraz wiele budynków - chat sudeckich z XVIII i XIX w. Obecnie Różanka ma charakter rolniczo-letniskowy. Przez wieś prowadzi szlak niebieski z Międzylesia na Przełęcz Spalona (811 m) oraz droga z Domaszkowa do Niemojowa i Międzylesia Smreczyna 430 - 450 m npm Niewielka wieś położona nad Górnym Rowem Nysy Kłodzkiej. Wymieniona w 1631 roku, powstała jednak prawdopodobnie w 1530 r. Od XVIII w. - rozwój tkactwa do połowy XIX w. Obecnie wieś ma charakter typowo rolniczy. Przebiega przez nią droga asfaltowa z Międzylesia na Przełęcz Międzyleską (534 m) do przejścia granicznego w Boboszowie Szklarnia 450 – 600 m npm Mała wieś łańcuchowa, leżąca u podnóża Masywu Śnieżnika. Powstała w XIV w. dzięki cystersom kamienieckim, którzy założyli tutaj hutę szkła. Od 1565 r. sołectwo należało do rodziny Beschornera, aż do 1800 r., kiedy przejęła ją rodzina Bose - władająca nią do końca XIX w. W okresie wojny 30-letniej wieś zniszczona przez Szwedów. Obecnie jest wsią rolniczą. Na uwagę zasługuje otoczony murem kościół św. Floriana z drugiej połowy XVIII w. Wnętrze wyposażone typowo dla baroku, ołtarz z obrazem patrona, na chórze parapet z kartuszem herbowym z orłem. Przez wieś biegnie droga asfaltowa z Międzylesia do Goworowa oraz szlak niebieski z Międzylesia na Halę pod Śnieżnikiem 3.5. Międzylesie Międzylesie 420 - 440 m npm Międzylesie jest położone na wysokości 420-440 m npm w południowym krańcu rowu Górnej Nysy , pomiędzy Masywem Śnieżnika od wschodu , a górami Bystrzyckimi od zachodu , zbiegającymi się powyżej na Przełęczy Międzyleskiej (534 m npm) , która jest zarazem granicą między Sudetami Środkowymi a Wschodnimi Poczta, dwie apteki, ośrodek zdrowia, basen kąpielowy, pole biwakowe, dwie stacje benzynowa, bary, kawiarnie Na terenie gminy Międzylesie występują cechy klimatu umiarkowanie chłodnego i wilgotnego. Pierwszy śnieg pojawia się tytaj z końcem października, ostatni w pierwszej dekadzie maja . Średnie temperatury w Masywie Śnieżnika: zimą -5 st. C , latem 11 st. C , w Górach Bystrzyckich : zimą -4,4 st. C , a latem 14 st. C Powierzchnia gminy - 18, 926 ha z tego : lasy- 32,2 % , użytki rolne - 27,9 % , grunty orne 33,1 % i pozostałe 6,8 % .Gmina składa się z 21 wsi : Dolnik , Pisary , Potoczek , Jodłów , Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 27 Szklarnia , Goworów , Michałowice , Gajnik , Roztoki , Domaszków , Jaworek , Nowa Wieś , Długopole Górne , Różanka , Gniewoszów , Niemojów , Lesica , Kamieńczyk , Smreczyna , Boboszów , Nagoszice , i miasta Międzylesie , razem mieszkańców 8 381 Międzylesie rozwija się jako ośrodek administracyjno-gospodarczy okolicznych terenów i centrum ruchu turystycznego co związane jest z istnieniem na Przełęczy Międzyleskiej drogowego i kolejowego przejścia granicznego przez które wiedzie najkrótsza droga między innymi do Wiednia Zabytki Najcenniejszym zabytkiem miasta jest barokowy zamek położony w północno-zachodniej części rynku . Wzniesiony w latach 1686-95 , zachował fragmenty gotyckie (kamienna , masywna Czarna Wieża) oraz renesansowe. Nad bramą umieszczono herby 18 właścicieli zamku . Na ścianach od dziedzińca mniejszego -resztki sgraffita z XVI w. Wewnątrz zamku klatka schodowa z ozdobną balustradą i wazonami oraz sala z portalami z masy stiukowej , kominkiem i piecem kafelkowym , na zewnątrz otoczony jest suchą fosą od strony rynku , a do zachodu stawem . Zamek od 1975 r. jest w remoncie po prawie całkowitym spaleniu w 1974 r. Obecnie w północnym skrzydle zamku mieści się hotel . Na terenie przylegającym do zamku wybudowano kotłownię oraz budynki socjalno-biurowe. Obok zamku wznosi się kościół parafialny Bożego Ciała , wzmiankowany w 1350 r. nowy wybudowany w 1595 r. uległ zniszczeniu w okresie wojny 30-letniej , odbudowany został w latach 1670-71 w stylu barokowym . Jest to salowa , ze smukłą wieżą , całość przykryta jest dachem dwuspadowym . Wnętrze stanowi nawa z chórem organowym , wspartym na drewnianych słupach . Sufit , imitujący sklepienie , wykonano z drewna , a liczne freski przedstawiają Tajemnice Sakramentu . Wystrój wnętrz - barokowy . Ołtarz główny architektoniczny (1810 r.) z obrazem Weiningera (1859 r.) przedstawiającym "Ostatnią Wieczerzę" . W prezbiterium znajduje się kopia obrazu Madonny , Będącego darem papieża Klemensa XI (1713 r.) dla Aleksandra Sobieskiego , oryginał znajduje się w katedrze we Wrocławiu . Obraz ten w niewyjaśnionych okolicznościach trafił do rąk Althannów , właścicieli miasta od roku 1652 . W przejściu z nawy do prezbiterium -ambona z 1760 r. drewniana w kształcie łodzi ; zawiera cztery płaskorzeźby z tematami wodnymi : św. Krzysztof przenoszący Chrystusa , św. Augustyn nad brzegiem morza , kazanie św. Antoniego do ryb , wrzucenie Jonasza do morza . Powyżej kosza - maszt z chorągwią , rozpiętym żaglem i linami . Prospekt organowy z 1745 r. dwuczęściowy , wykonał Krystian Krause z Międzylesia . Kościół połączono z zamkiem krytym gankiem , przerzuconym nad Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 28 wejściem do kościoła .Na trójkątnym wydłużonym rynku stoi kolumna Maryjna z 1698 r. fundacji Michała Wacława Althanna . W latach 1932-34 odnowione zostały podstawa i balustrada , wykonane przez Bergmanna z Bystrzycy. Wokół kolumny figóry świętych :Wacława , Benedykta , Huberta , Michała Archanioła . Na szczycie kolumny napis z czterech stron :"ORA PRO NOBIS S. MARI" . Przy ul. Sobieskiego drewniane domy tkaczy z XVIII w. z ośmiu zachowały się ostatnie dwa po gruntownym remoncie. Kościół cmentarny św. Barbary przy ul. J.Słowackiego z 1491 r. o wystroju barokowym . Na ścianie południowej kilka epitafiów mieszczańskich z godłami cechowymi. Przed cmentarzem płyta grobowcowa z chorwackim napisem , przedstawiająca jeźdźca - huzara. U wylotu rynku w kierunku południowym - resztki sukiennic (w chwili obecnej trwa remont istniejącej części oraz odbudowa zniszczonej ) dzieło baroku XVIII w. Przy ul.Wojska Polskiego poewangelicki kościół kamienny , neogotycka budowla z 1900r. 3.6. Sytuacja demograficzna Gminy Międzylesie. Na środowisko naturalne bardzo duży wpływ ma sytuacja demograficzna na danym, analizowanym terenie. W istotny sposób wpływa ona na stan gospodarki odpadami, Jest jednym z głównych czynników stan ten kształtujących. Ogólna ilość mieszkańców gminy, liczba mieszkańców wsi i miasta, sytuacja gospodarcza i jej koniunktura, ilość podmiotów gospodarczych, zamożność mieszkańców itd. ma wpływ na pośrednią i bezpośrednią ilość wytwarzanych w danej społeczności odpadów. Poniżej podano w tabelach charakterystyczne liczby dotyczące ludności. STATYSTYKA ZALUDNIENIA MIĘDZYLESIA W LATACH 1789 ­1939 oraz 20021 1789 .................................... 1322 mieszkańców 1800 .................................... 1235 – || – 1810 .................................... 1333 – || – 1820 .................................... 1229 – || – 1825 .................................... 1519 – || – 1845 .................................... 1754 – || – 1864 .................................... 2171 – || – 1885 .................................... 2682 – || – 1910 .................................... 2782 – || – 1925 .................................... 2617 – || – 1933 .................................... 2627 – || – 1939 .................................... 2650 – || – 2002..................................... 2900– || – Statystyka sporządzona w oparciu o prace Dziewulskiej, KnieMelchera, Tschitschkego oraz Wedekinda. 1 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 29 2003......................................2973– || – STATYSTYKA ZALUDNIENIA GMINY MIĘDZYLESIA W LATACH 1998-2001 1998......................................8 024– || – 1999......................................8 031– || – 2000......................................7 918– || – 2001......................................7 908– || – 2003......................................8 135– || – Pracujący ogółem: 1 110 osób Pracujące kobiety:539 osób Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania – mężczyźni 4 023 osób Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania – kobiety 3 991 osób Zaludnienie gminy w kolejnych (wybranych) latach przedstawiało się następująco Od wielu lat dynamikę liczebności populacji cechuje więc wyraźna stagnacja z generalną tendencją spadkową. Na stagnację we wzroście zaludnienia wpływa niska stopa przyrostu naturalnego (w 2001 r. +1,8‰) oraz niewielki ruch migracyjny (w 2001 r. wskaźnik salda migracyjnego wynosił +1,8‰), w większości lat jednak ujemny, niwelujący dodatki przyrost naturalny (co jest typowe dla większości terenów wiejskich). W strukturze płci zaznacza się także typowa dla wsi przewaga mężczyzn: wskaźnik feminizacji wynosił (2001 r.) 93,2 kobiet/100 mężczyzn. Również „wiejski” charakter ma struktura wieku populacji, która jest wyraźnie młodsza od "miejskiej" struktury wieku (np. Międzylesie), a także populacji wojewódzkiej i powiatowej: - grupa ludności w wieku przedprodukcyjnym - 27,3% (21,5% średnio w województwie) - grupa ludności w wieku produkcyjnym - 61,0% (63,5% średnio w województwie) - grupa ludności w wieku poprodukcyjnym - 11,7% (15,0% średnio w województwie). W dalszym rozwoju następować będzie jednak sukcesywne starzenie się społeczności gminy i założyć też należy utrzymanie się stagnacji we wzroście zaludnienia (a nawet pewien spadek liczebności populacji). Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 30 Tabela 1 Stan ludności w Gminie Międzylesie Miejscowość Boboszów Długopole Dolnik Domaszków Gajnik Gniewoszów Goworów Jaworek Jodłów Kamieńczyk Lesica Michałowice Nagodzice Niemojów Nowa Wieś Pisary Potoczek Roztoki Różanka Smreczyna Szklarnia Miedzylesie Razem Ludność(osób) na dzień 5.11.2003 Kobiety Mężczyźni Razem 111 119 231 399 406 805 46 41 87 699 692 1391 58 64 122 25 29 54 210 211 421 59 52 111 32 35 67 28 38 66 24 28 52 31 33 64 81 98 179 17 24 41 62 57 119 71 73 144 3 16 19 221 221 442 187 188 375 102 80 182 97 92 189 1513 1462 2975 4076 4059 8135 Struktura przestrzeni gospodarczej i standardy życia Główne kierunki strategii rozwojowych charakterystyka i diagnoza stanu środowiska przyrodniczego gminy Tabela 2. Prognoza ludności do 2030 r. Wyszczególnienie 2002 2005 2010 2015 2020 2025 2030 w tysiącach Województwo Dolnośląskie Gmina Międzylesie 2904,7 2958,2 2957 2959,5 2943,1 2900,2 2836,7 7,823 7,845 7,897 7,950 7,942 7,853 7,711 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 31 3.7. Geologia i geomorfologia Gminy Międzylesie Centralną część gminy Międzylesie wypełniają osady głównie holoceńskie i interglacjalne oraz utwory lodowcowe. Miąższość materiału piaszczysto - żwirowego w dolinie rzeki jest zmienna i wynosi 10 - 15 m.. Na brzegach koryta Nysy Kłodzkiej i w jej bezpośrednim sąsiedztwie występują ciągi wysokich teras, osady wodno- lodowcowe typu kemów i sandrów oraz lodowcowe utwory moren recesyjnych złożonych z piasków i żwirów. . Faliste dno kotliny kłodzkiej na wysokości 350 - 450 m. npm przecina rzeka Nysa Kłodzka. Na obrzeżach gminy występują wapienie i dolomity metamorfiku śnieżnickiego. Pod względem geologicznym omawiane skały tworzą soczewy bądź tektonicznie rozdrobnione bloki. 3. 8. Warunki glebowe Gminy Międzylesie. Na terenie Gminy występuje gleba III,IV,V klasy, główne uprawy: zboże, rośliny okopowe, trawy nasienne, rośliny przemysłowe-len, rzepak, gryka, hodowla: bydło mleczne, i opasowe a jako kierunek uzupełniający trzoda chlewna. Jakość gleb na obszarze Gminy można ogólnie określić jako słabą. Średnia bonitacja gruntów ornych kształtuje się na poziomie klasy IVb W gminie Międzylesie można wyodrębnić trzy rodzaje gleb: gleby górskie jako gleby brunatne wyługowano, brunatne kwaśne, rzadziej blellcowe, pochodzenia wletrzelinowego gleby nizinne i wyżynne blellcowe i brunatne, gleby dolinne do których zalicza się mady, mady górskie, gleby murszowe, glejowe i mulowo-torfowe. Grunty rolne położone są na terenach o zróżnicowanej wysokości npm. Najniżej położona wioska to Długopole Górne (360 - 390 m npm.) a najwyżej - Potoczek (600 - 800 m npm.). Bardzo często są to grunty o dużych nachyleniach. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 32 3.9. Wykorzystanie przestrzeni rolniczej W tabeli 3 zamieszczono zestawienie użytków gruntowych na terenie Gminy Międzylesie Tabela .3. Użytkowanie gruntów według granic administracyjnych (ogółem) Użytki rolne Powierzchnia Razem Wyszczególnienie Grunty orne Łąki Sady Pastwiska Lasy i grunty leśne Pozostałe grunty i nieużytki 577097 256528 w hektarach Województwo Dolnośląskie Gmina Międzylesie 1994776 18 926 1161151 897709 8604 11 534 11 534 144687 110151 1982 3 264 10 6118 7 392 Lasy i grunty leśne Pozostałe grunty i nieużytki 11758 44035 373 284 Tabela .4. Użytkowanie gruntów według granic administracyjnych (w gospodarstwach indywidualnych) Użytki rolne Powierzchnia Wyszczególnienie Razem Grunty orne Sady Łąki Pastwiska W hektarach Województwo 909701 Dolnośląskie 853908 679166 7417 104007 Gmina Międzylesie 10 433 5 567 11 090 9 1 852 63318 3 005 3.10. Klimat Klimat gminy Międzylesie jest wilgotny, w wyższych partiach górskich coraz wilgotniejszy bardzo sprzyja gospodarce łąkowej i hodowli. Gmina leży w strefie klimatów podgórskich i górskich. Jest to klimat umiarkowanie chłodny i wilgotny. Średnia roczna temperatura wynosi 4-8 °C, opady atmosferyczne kształtują się na wysokim a nawet bardzo wysokim poziomie 800 1000 mm / rok (nawet 1300 mm), wilgotność w granicach 81 - 85%, pokrywa śnieżna na wysokości powyżej 800 zalega nawet do 140 dni. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 33 3.11. Klimat akustyczny Głównym źródłem emisji hałasu jest transport samochodowy oraz ruch kołowy. W Gminie nieprowadzone były i nie są wielkości hałasu. Ponieważ w świetle norm krajowych problem hałasu w krótkim czasie stanie się istotnych zanieczyszczeniem środowiska wymagającym konkretnych działań, w poniższych tabelach zestawiano wartości progowe- dopuszczalne. Tabela.5. Wartości progowe poziomów hałasu Wartość progowa poziom hałasu wyrażona równoważnym poziomem dźwięki A w dB pozostałe obiekty i grupy źródeł drogi lub linie kolejowe hałasu Przeznaczenie terenu Lp. 1 2 3 4 Obszary A ochrony uzdrowiskowej Tereny wypoczynkowo-rekreacyjne poza miastem 1. Tereny zabudowy związanej ze stałym lub wielogodzinnym pobytem dzieci i młodzież 2. Tereny zabudowy szpitalnej i domów opieki społecznej Tereny zabudowy mieszkaniowej pora dnia – (przedział czasu odniesienia równy 16 godzinom) pora nocy – (przedział czasu odniesienia równy 8 godzinom) pora dnia – (przedział czasu odniesienia równy 8 najmniej korzystnym godzinom dnia, kolejno po sobie następującym) pora dnia – (przedział czasu odniesienia równy 16 godzinom) 60 50 50 45 60 50 - - 65 60 60 50 75 67 67 57 Jedynie bezpośrednie – nawet jednorazowe pomiary mogą określić stan faktyczny hałasu – zebrane w tabelach informacje umożliwią ocenę stanu akustycznego. Tabela 6. Skala subiektywnej uciążliwości hałasu komunikacyjnego uciążliwość mała średnia duża bardzo duża Laeq [dB] < 52 52...62 63......70 > 70 3.11. Środowisko przyrodnicze. Gmina leży w strefie klimatów górskich i podgórskich. Jest to klimat umiarkowanie chłodny i wilgotny. Prędkość wiatru wynosi średnio 5m s (na wys. 10 m. Nad pow. gruntu). w górach l0m/s. W wyniku zagospodarowania ukształtowania terenu w gminie można wyodrębnić trzy piętra klimatyczne: Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 34 podgórskie – do wysokości 450 m. n.p.m. . górskie – do wysokości 450-800 m. n.p.m.. górskie wyższe – 800 m. Powierzchnia lasów wynosi 5429.54 ha na terenach wiejskich i 771.79 w obrębie miasta Między lesie. Duże obszary leśne znajdują się na wschodzie gminy w Śnieżnickim Parku Krajobrazowym. Którego powierzchnia wynosi 5294 ha oraz w części zachodniej na terenach Ob.szaru Chronionego Krajobrazu o powierzchni 4250 ha. W składzie gatunkowym lasów najliczniej występuje świerk oraz buk, a w znacznie mniejszej ilości jawor, modrzew. Jodła, wiąz- brzoza. W podszyciu spotyka się niektóre z wymienionych wyżej gatunków, a także jarzębinę, leszczynę i kruszynę. Najliczniejsza grupę drzew stanowią drzewa w wieku 60-100 lal (60%). Drzewa w wieku 20-40 lat i ponad 120 lat stanowią 20%. Najmniejszy to drzewa w wieku 1-20 lal (2%). Ponad 93%i całej powierzchni lasów na terenie gminy stanowi grupę lasów o charakterze ochronnym: - 65% lasy wodo ochronne. - 30% lasy glebo ochronne. - 5% lasy uzdrowiskowo klimatyczne. Największe obszary pod zalesienie wyznaczono we wsiach: ( l69,63 ha). Niemojów (151.77 ha). Potoczek (138.85 ha). Jodłów (120,89) ha). Boboszow (l14.05 ha) i Kamieńczyk (106.32 ha). Wskaźnik lesistości wzrośnie z 31.2% o do 37.7%. Do zadarniania zaproponowano 1083.45 ha ornych, największe powierzchnie występują w Domaszkowie (143.10 ha). Roztokach (100.66 ha). Jodłowie (98,18 ha) oraz Długopolu Górnym (92.25 ha). Powierzchnia użytków rolnych w Gminie Międzylesie wynosi 10958 ha; przeważają użytki klasy IV (51.9%). V (28,7%) oraz VI (12,6%). Są to wiec to gleby średnie i słabe. Suma powierzchni zagospodarowanych oraz odłogowanych wynosi 5929ha. Co daje 54,1% powierzchni użytków rolnych. Tak wysoki wskaźnik świadczy o zanikającej funkcji rolniczej w gminie. Tabela. 7. Wykaz zwierząt chronionych występujących na terenie gminy Międzylesie Gmina Międzylesie Gatunek Występowanie Kozioróg dębosz pospolity w lasach Motyle-modraszkowate pospolicie występ. Na łąkach Trzmiele łąki, miedze Traszka mokradła Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie cd. tab7. Gmina Międzylesie Gatunek Występowanie Jaszczurka zwinka pospolity w lasach Żmija zygzakowata łąki, miedze zaskroniec zwyczajny pospolity w lasach Padalec zwyczajny lasy sosnowe Sierpówka teren gminy Turkawka teren gminy Kukułka teren gminy Puszczyk teren gminy Płomykówka teren gminy Lelek teren gminy Jerzyk teren gminy Zimorodek teren gminy Dudek teren gminy Kret Bocian czarny pospolicie występujące pojedyncze sztuki pospolicie występujące pojedyncze sztuki pospolicie występujące lasy Bocian biały teren gminy Bąki teren gminy Traszka zwyczajna teren gminy Ropucha szara teren gminy Żółw błotny teren gminy Jaszczurka zwinka teren gminy Padalec teren gminy Trzmiel Derkacz teren gminy zbiorniki wodne na terenie gminy łąki Dzierzba gąsiorek łąki Dzierzba rokosz łąki Dzięcioł czarny lasy Dzięcioł zielony lasy Dziwonia łąki Gągol lasy Gęgawa staw Nietoperze Wiewiórka Żaba wodna 35 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 36 cd. tab7. Gmina Międzylesie Gatunek Głowienka Występowanie Jastrząb gołębiarz buczyny Kania czarna lasy Kobuz buczyny Kokoszka wodna staw rybny Krakwa staw rybny Kszyk kompleks mokradeł Kuropatwa pola Lelek kozodój kompleks żwirowni Mewa śmieszka staw rybny Muchotówka mała buczyny Perkozek śródpolne mokradło staw 3.12. Użytki ekologiczne na terenie gminy Na terenie gminy występuje szereg użytków ekologicznych. Występują one głównie w obrębie Lasów Państwowych. Brak jest jednak ujednoliconego wykazu tych terenów. Większość gmin nie posiada danych o posiadanych na swoim terenie użytkach, co uniemożliwia pełne opracowanie tego tematu. 3.13. Najcenniejsze gatunki występujące na obszarze gminy i prawne formy ochrony przyrody W zachodniej części gminy znajduje się obszar chronionego krajobrazu o powierzchni. 4250 ha. Obszar parku cechuje występowanie różnych typów krajobrazów od nizinnych kotlin śródgórskich. poprzez krajobrazy starych gór średnich. starych dolin rzecznych , aż po strefę szczytową Śnieżnika o zdecydowanie subalpejskim charakterze. Ponad 90% ogólnej powierzchni lasów z terenów Gminy znajdujące się na obszarze Parku Krajobrazowego oraz Chronionego Krajobrazu. Gatunkiem dominującym jest świerk, a znacznie rzadziej buk. jawor, jodłę. a w podszyciu lasów jarzębinę. Wawrzynek wilczełyko, dzwonek szerokolistny oraz szarotkę norweska. 3.14. Sytuacja gospodarcza. Każde przedsięwzięcie inwestycyjne wymaga znacznych nakładów finansowych. Przedsięwzięcia, które trzeba realizować w ochronie środowiska również ich wymagają. Nie Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 37 sposób realizować te przedsięwzięcia bez swoich środków finansowych, które w większości przypadków muszą stanowić wkład własny przy poszukiwaniu pieniędzy z różnych źródeł finansowania. Poniżej, w tabelach, przedstawiono sytuację, w jakiej znajduje się gmina Międzylesie i korzystając z danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego uwidoczniono dochody i wydatki budżetu powiatu, dochody i wydatki budżetów gmin oraz zarejestrowane podmioty gospodarcze wg REGON w gminie Międzylesie. Tabela . 8. Dochody budżetu gminy ogółem Województwo Dolnośląskie 2000 2001 Gmina Międzylesi ę 2003 w tym dochody własne Razem w tym podatek dochodowy od osób fizycznych w tysiącach złotych subwencje ogólne z budżetu państwa dotacje celowe z środki na budżetu państwa dofinansowanie ze źródeł pozabudżetowych 3193224,6 3371756,9 1208695 1275460 311769,8 338284,5 1021871,1 1146562,6 911486,4 907085,4 34307,8 19677,5 10915,481 3354,055 949,293 6046,457 1514,969 23,372 Tabela . 9. Wydatki budżetu gminy ogółem Województwo Dolnośląskie W tym wydatki majątkowe Razem w tym inwestycje wydatki bieżące jednostek budżetowych razem W tym inwestycje dotacje świadczenia na rzecz osób fizycznych 182829, 4 206832, 6 w tysiącach złotych 2000 3360988 506166,8 503552,1 2449444,7 1245998,2 196675 2001 3636758,5 488181 482386,7 2581285,4 1345461,2 197685 301,750 8803,757 28,922 Gmina Międzylesi ę 2003 10599,335 330,672 1370,583 4,323 Tabela . 10. Wydatki budżetu gminy według działów Ogółem Wyszczególnien ie w tym gospodarka komunalna i ochrona środowiska gospodarka mieszkaniowa oświata i wychowanie kultura i ochrona dziedzictwa narodowego ochrona zdrowia i opieka społeczna ogółem na 1 mieszkańca w zł w tysiącach złotych Wojewódz 5225435,1 two 7336,494 Gmina Międzylesi e 443251,5 374 336,7 1586898,1 213152,7 640981,7 1758,70 1 309,617 252,215 4 053,432 346,165 1 375,065 900,18 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 38 Tabela . 11. Podmioty Gospodarki Narodowej zarejestrowane w KRUPGN REGON według liczby pracujących Województwo Dolnośląskie ogółem podmioty o liczbie pracujących 2000 269532 2001 282650 271823 8207 2186 434 239 290 3 0 0 Gmina Międzylesie 10-49 8023 50-249 2244 ≥250 9 i mniej 258782 483 3.15. Uwarunkowania infrastrukturalne. Poniżej przytoczono tabele, w których zamieszczone są najważniejsze dane statystyczne obrazujące stan infrastruktury na terenie gminy Międzylesie. Dane te dotyczą roku 2000 i 2001 i porównują dane z województwa dolnośląskiego z danymi gminy Międzylesie. Tabela 12. Wodociągi i kanalizacja Województwo Dolnośląskie Sieć w km wodociągo wa rozdzielcza kanalizacyjna połączenia prowadzące do budynków mieszkalnych Wodociągowe kanalizacyjne Zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych Ogółem miasta Wieś w dam3 razem na 1 w dam3 mieszkańca w m3 2000 11727,2 4886,3 240197 107278 111461,8 92191,3 43,4 19270,5 2001 12039,4 5202,1 249022 113321 107537,6 88315 41,6 19222,6 Gmina Międzylesie 34, 9 21,5 770 17,3 167 124,8 41 42,2 Tabela 13. Ludność w miastach korzystających z sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i gazowej Wyszczególnienie Województwo Gmina Międzylesie ludność w miastach w tym korzystająca z wodociągu 2120754 2043763 2 984 2 700 wodociągu kanalizacji W % ogółu ludności miast kanalizacji Gazu 1911912 1695082 96,4 1 550 1205 90,2 90 gazu 83,1 51,9 40 Tabela 14. Wodociągi i kanalizacja Sieć w km Wyszczególnienie Województwo Gmina Międzylesie wodociągowej Połączenia prowadzące do budynków mieszkalnych kanalizacji wodociągowej kanalizacji woda dostarczona gospodarstwom domowym dam3 113321 107537,6 12039,4 5202,1 249022 33.9 4.1 493 150 167,0 ścieki odprowadzane siecią kanalizacyjną dam3 118489,5 107,5 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 39 3.16. Odpady w Powiecie Kłodzkim Zasięg geograficzny i liczba mieszkańców Stworzony na bazie Międzygminnego Związku Celowego, Powołanego dla Stworzenia Wspólnego Systemu Gospodarki Odpadami w Powiecie Kłodzkim. Obejmuje gminy aktualnie należące do Związku, planujące przystąpienie do niego oraz inne z jego otoczenia. Liczba ludności Obszaru - około 180 tys. Odległości transportowe W przypadku realizacji wariantu z CSOiUO zlokalizowanym w Kłodzku, odległość dowozu odpadów nie przekraczałaby 50 km, przy czym największe ośrodki Obszaru – Kłodzko i Nowa Ruda znajdowałby się w odległości odpowiednio 5 i 20 km od Zakładu. W przypadku realizacji wariantu z CSOiUO w Ścinawce maksymalna odległość dowozu odpadów wzrosłaby do 60 km, Kłodzko i Nowa Ruda znajdowałyby się w odległości około 15 km od składowiska. Z uwagi na korzystne położenie CSOiUO w obu wariantach względem największych ośrodków oraz znaczne rozproszenie ośrodków miejskich na pozostałym terenie, budowa stacji przeładunkowej nie ma uzasadnienia. Tabela 15. Proponowany harmonogram działań w zakresie gospodarki odpadami od 2006 do 2015 roku kompostowanie biofrakcji populacja 2006 177 000 2 500 - 18 500 156 000 2010 175 000 3 500 10 000 150 000 11 500 2015 174 000 4 000 20 000 150 000 - przydomowe zbiorcze biostabilizacja składowane data surowe Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 40 Tabela 16. Proponowana lokalizacja urządzeń i instalacji rodzaj instalacji lokalizacja PDGO CSOiUO ze składowiskiem uwagi Kłodzko utworzony do roku 2006 Nowa Ruda utworzony do roku 2010 Bystrzyca utworzony do roku 2010 Lądek Zdrój utworzony do roku 2015 Kudowa Zdrój utworzony do roku 2015 Kłodzko lub Ścinawka COiUO na potrzeby Obszaru Lądek Zdrój kompostownia odpadów zmieszanych ze składowiskiem balastu (CSOiUO)-Centrum Sortowania, Odzysku i Unieszkodliwiania Odpadów wielkogabarytowych, stanowisko sortowania i magazynowania W jednej ze wskazanych lokalizacji przewiduje się stworzenie Centrum, w którego skład wchodziłyby: sortownia odpadów z selektywnej zbiórki, kompostownia odpadów zielonych i kuchennych z selektywnej zbiórki, stanowisko rozbiórki i sortowania odpadów gruzu, instalacja mechaniczno-biologicznej obróbki odpadów, miejsce magazynowania komunalnych odpadów niebezpiecznych, składowisko odpadów innych niż niebezpieczne. Ponadto Centrum wyposażone będzie we wspólny dla wszystkich instalacji obszar ważenia i kontroli odpadów. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 41 Tabela 17. Prognozowany strumienie odpadów w latach 2003-2015 rok 2003 2006 ogólne mieszkańcy 180,0 177,0 odpady wytworzone 68,47 73,26 wskaźnik nagromadzenia 380 414 unieszkodliwienie odpadów niebezpiecznych z selektywnej zbiórki odpady niebezpieczne 0,08 sortownia surowców z selektywnej zbiórki surowce z selektywnej zbiórki 6,35 surowce oczyszczone 5,40 zagospodarowanie odpadów wielkogabarytowych zebrane wielkogabarytowe 0,93 wykorzystane 0,32 zagospodarowanie gruzu zebrany gruz 1,67 wykorzystany 1,17 kompostowanie biofrakcji w urządzeniach indywidualnych 0,13 w kompostowniach grupowych 0,55 mechaniczno-biologiczna stabilizacja linia sortownicza odpadów zmieszanych 7,61 surowce do wykorzystania 0,29 stabilizacja biologiczna 3,65 stabilizat 2,55 składowanie odpady inne niż niebezpieczne 68,47 64,22 podsumowanie wytworzone 68,47 73,26 wykorzystane materiałowo 7,87 ubytek w procesach biologicznych 1,09 unieszkodliwione odpady niebezpieczne 0,08 składowane inne niż niebezpieczne 68,47 64,22 2010 2015 175,0 78,26 447 174,0 86,51 497 0,26 0,42 7,70 6,54 9,87 8,39 2,30 0,80 3,22 1,13 5,56 3,89 11,45 8,02 0,19 1,38 0,22 1,97 53,95 2,29 25,76 18,03 60,84 2,69 29,00 20,30 55,16 54,98 78,26 15,10 7,73 0,26 55,16 86,51 22,40 8,70 0,42 54,98 Składowanie odpadów Na terenie gmin Obszaru Kłodzkiego w roku 2002 eksploatowanych jest 7 składowisk odpadów komunalnych. Szacuje się, że do składowania przeznaczonych będzie: do końca 2006 roku około 261 tys. ton, do końca 2010 – kolejnych 234 tys. ton, do końca 2015 –dalszych 275 tys. ton odpadów. Łącznie do końca 2015 roku składowanych będzie około 770 tys. ton odpadów. Obiekty istniejące - do wykorzystania w przyszłości Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 42 Do czasu budowy CSOiUO dla potrzeb Kotliny Kłodzkiej, zakłada się funkcjonowanie istniejących składowisk w: Kłodzku, Nowej Rudzie, Ścinawce (Radków), Lądku Zdrój, Składowisko w Kłodzku Obecnie jest obiekt prawie całkowicie wypełniony. W przypadku lokalizacji CSOiUO w Kłodzku, konieczna będzie budowa całkowicie nowego obiektu. Składowisko w Nowej Rudzie Wykonany projekt modernizacji przewiduje budowę trzech kwater o łącznej pojemności 550 tys. m3. Składowisko w Ścinawce (Radków) Składowisko o pojemności 126 tys. m3, wypełnione w około 10%. Przy obecnej intensywności wypełniania przewiduje się eksploatację do roku 2030. Istnieje możliwość rozbudowy o sąsiednie wyrobisko. W planie dla Kotliny Kłodzkiej, przewidziane jest jako jedna z rozpatrywanych lokalizacji CSOiUO, a w przypadku lokalizacji CSOiUO w innym miejscu, do obsługi zachodniej części Kotliny. Zakład Sortowania i Stabilizacji Odpadów w Lądku Zdrój Sortownia Na terenie ZSiSO funkcjonuje sortownia taśmowo-sitowa na komunalne odpady zmieszane. Wydajność linii sortowniczej wynosi 2300 ton/rok. Pierwotnie linia przeznaczona była do wstępnego sortowania surowych odpadów, jednak obecnie wykorzystywana jest jedynie do oczyszczania stabilizatu z odpadów zmieszanych. Obiekt wymaga modernizacji. Instalacja stabilizacji tlenowej Na terenie Zakładu funkcjonuje instalacja do tlenowej stabilizacji odpadów zmieszanych. Jest to obiekt typu komorowego, o wydajności 7,2 tys. ton/rok z możliwością rozbudowy do 11 tys. ton/rok. Obiekt wymaga modernizacji. Stabilizacji poddawane są zmieszane odpady komunalne, po wstępnym ręcznym sortowaniu frakcji tektury i tworzyw sztucznych. Składowisko Obecnie eksploatowana kwatera składowiska balastu zajmuje powierzchnię ok. 0,20 ha. Eksploatacja składowiska prowadzona jest w sposób specyficzny, niespotykany na innych Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 43 składowiskach. Ze względu na małą powierzchnię i małą dyspozycyjną pojemność kwatery, formuje się strome skarpy złoża składowiska z odpadów zbelowanych, a przestrzeń pomiędzy belami wypełnia się odpadami ustabilizowanymi. Eksploatacja obecnego sektora przewidziana jest do roku 2008. Istnieje możliwość budowy kolejnego sektora, który zapewni odbiór odpadów (przy rocznych ilościach na obecnym poziomie) przez ok. 10 lat. Składowisko posiada także odrębną kwaterę dla odpadów mineralnych (gruzu). Wysypisko w Międzylesiu Wysypisko śmieci zlokalizowane w Międzylesiu (przy drodze do Gaworowa) obsługuje wszystkie miejscowości gminy. Jest to wysypisko o powierzchni 2.2 ha i składa się z. trzech kwater. Kwatera II o powierzchni 5670 m2. oraz kwatery nowe I o powierzchni 8050m2 oraz III o powierzchni 8050m2, zabezpiecza funkcjonowanie ich na wiele lat. . Na wysypisku składowane są również, nieuciążliwe nieczystości przemysłowe. Na eksploatowanej kwaterze środkowej na bieżąco prowadzi się rekultywację. Wg aktualnych założeń wysypisko może być eksploatowane do 2012 roku. Pomimo istnienia wysypiska komunalnego, na terenie Gminy stwierdzono obecność wysypisk ..dzikich Mankamentem Gminy jest mała ilość sprzętu do gromadzenia nieczystości i brak możliwości selektywnego ich gromadzenia. W Programie Ochrony Środowiska Powiatu Kłodzkiego – potrzeby Gminy Międzylesie nie zostały uwzględnione, a problemy gospodarki odpadami pominięte. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 44 3.18. Gospodarka odpadami Źródła powstawania odpadów. Najważniejszymi źródłami powstawania odpadów komunalnych są przede wszystkim: bytowanie ludzi (gospodarstwa domowe) generujące odpady komunalne oraz obiekty infrastruktury takie jak: handel, usługi i rzemiosło, szkolnictwo, obiekty turystyczne, targowiska. Tego rodzaju odpady generują także zakłady przemysłowe. Odpady przemysłowe niebezpieczne i inne niż niebezpieczne wytwarzają zakłady przemysłowe. Z tych dwóch głównych źródeł powstawania odpadów otrzymujemy odpady niebezpieczne i inne niż niebezpieczne. W obrębie tych dwóch największych grup wyróżniono poniższe strumienie odpadów: - odpady organiczne (domowe odpady organiczne pochodzenia roślinnego i pochodzenia zwierzęcego ulegające biodegradacji oraz odpady pochodzące z pielęgnacji ogródków przydomowych, kwiatów domowych, balkonowych - ulegające biodegradacji), - odpady zielone (odpady z ogrodów i parków, targowisk, z pielęgnacji zieleńców miejskich, z pielęgnacji cmentarzy - ulegające biodegradacji), - papier i karton (opakowania z papieru i tektury, opakowania wielomateriałowe na bazie papieru, papier i tektura - nieopakowaniowe), - tworzywa sztuczne (opakowania z tworzyw sztucznych, tworzywa sztuczne nieopakowaniowe), - tekstylia, - szkło (opakowania ze szkła, szkło - nieopakowaniowe), - metale (opakowania z blachy stalowej, opakowania z aluminium, pozostałe odpady metalowe), - odpady mineralne - odpady z czyszczenia ulic i placów: gleba, ziemia, kamienie itp., - drobna frakcja popiołowa - odpady ze spalania paliw stałych w piecach domowych (głównie węgla), z uwagi na udział w składzie odpadów komunalnych popiołu wyodrębniono tę frakcję jako nieprzydatną do odzysku i unieszkodliwiania innymi metodami poza składowaniem, - odpady wielkogabarytowe, - odpady budowlane - odpady z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych - w części wchodzącej w strumień odpadów komunalnych, - odpady niebezpieczne wytwarzane w grupie domowych odpadów komunalnych. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 45 Odzysk odpadów. Jakkolwiek ustawa o odpadach spowodowała, że te podmioty gospodarcze, które dostrzegają znaczenie prowadzonej działalności dla środowiska bardziej niż inne, uzyskują wymagane prawem decyzje oraz wykonują inne przepisy ustaw także te, które dotyczą sprawozdawczości w zakresie wytworzonych odpadów. Niestety, z różnych powodów nie wszystkie podmioty dostarczają te dane do Urzędu Marszałkowskiego. Natomiast podczas uzyskiwania „pozwoleń odpadowych”, planowane ilości wytwarzanych odpadów są wyższe niż później zbierane czy wytwarzane. Program gospodarki odpadami Systemy zbierania odpadów. Zgodnie z definicją zamieszczoną w ustawie o odpadach przez zbieranie odpadów - rozumie się każde działanie, w szczególności umieszczanie w pojemnikach, segregowanie i magazynowanie odpadów, które ma na celu przygotowanie ich do transportu do miejsc odzysku lub unieszkodliwiania. Zgodnie z tą definicją na terenie powiatu dokonywane jest zbieranie odpadów zarówno instytucjonalne jak i komercyjne. Z danych uzyskanych w Starostwie Powiatowym wynika, że na terenie powiatu kłodzkiego podejmowane są próby instytucjonalnego zbierania odpadów rozumianego jako początki rozdzielania strumienia odpadów zwłaszcza tych, które mają charakter surowców wtórnych. Generalnie systemy zbierania możemy podzielić na dobrowolne i wymuszone. Jako dobrowolne można uznać wszystkie te, które wynikają z dbałości o środowisko naturalne oraz ze świadomości poszczególnych instytucji i mieszkańców. Systemy wymuszone to takie, które dla dobra środowiska, wprowadzane są przez ustawodawcę. Poniżej zestawiono wykazy zbierających odpady (posiadających pozwolenia w tym zakresie) na terenie powiatu. działania instytucji zbiórka odpadów wielkogabarytowych W całym strumieniu wytwarzanych odpadów komunalnych, jeżeli nie jest doceniana pojemność składowisk, odpady wielkogabarytowe, stanowią dość istotny problem. Na szczęście, problemy organizacyjne, transportowe, a więc logistyczne, odchodzą dzisiaj w zapomnienie, tym bardziej, że przedmioty te najczęściej stanowią w wielu wypadkach potencjalne źródło odpadów, z których można odzyskać wiele części i materiałów Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 46 przydatnych do dalszej przeróbki lub wykorzystania. Są zatem dla potencjalnych podmiotów lub osób fizycznych źródłem odzysku. Z analizy udostępnionych materiałów wynika, że nie udaje się uniknąć związanych z bytowaniem wielkogabarytowych odpadów w żądnej z gmin powiatu. W większości przypadków, z jakimi ma się przy tych odpadach do czynienia, w rejonie działania obsługujących istniejące w powiecie kłodzkim składowiska odpadów komunalnych, następuje bardziej lub mniej zorganizowane odbieranie odpadów wielkogabarytowych, które następnie, w większości przypadków zostają rozdrobnione już w obrębie składowisk, a następnie zeskładowane, Nie wszystkie jednak odpady wielkogabarytowe trafiają na składowiska z wyznaczonych miejsc zbiórek takich odpadów, ale przywożone są przez służby komunalne z różnych, często zaskakujących miejsc gmin, będąc m.in. przy składaniu tych odpadów w rzekach i potokach, powodem spiętrzeń wody płynącej. c) działania komercyjne W celu zgodnego z prawem wykonywania czynności rozumianych w ustawie o odpadach jako zbieranie odpadów, jednostki organizacyjne, które wykonują takie działania muszą uzyskać decyzję Starosty. Działania takie są najczęściej prowadzone przez podmioty gospodarcze, które pozyskują w swojej działalności odpady przydatne do dalszego ich wykorzystania. Odpady komunalne. Na terenie gminy funkcjonuje aktualnie składowisko odpadów w Międzylesiu.. Analizowana struktura odpadów wykazuje, że na teren tych składowisk docierają odpady, których skład morfologiczny nie różni się zasadniczo od innych tego typu miejsc. Poniżej w tabeli pokazano orientacyjny skład morfologiczny (średni) odpadów komunalnych kierowanych na składowiska. Dla zobrazowania tych wartości wzięto pod uwagę rozkład ludności miast i wsi w stosunku do wielkości globalnych. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 47 Tabela . 19. Skład morfologiczny odpadów Odpady organiczne Papier Tworzywa sztuczne Tekstylia Odpady szklane Odpady metalowe Odpady mineralne Odpady wielkogabarytowe Miasta [%] 23,71 17,84 15,02 2,82 7,04 4,46 23,71 4,69 Wsie [%] 11,61 12,50 12,50 2,23 8,93 3,13 41,52 6,70 średnia w województwie [%] 21,45 16,84 14,55 2,71 7,39 4,21 27,04 5,07 Niebezpieczne 0,70 0,89 0,74 Grupa odpadów Jak wynika z powyższej tabeli, przeciętny skład morfologiczny strumienia odpadów kierowanego na składowiska odpadów wykazuje, że występują w tym strumieniu odpady, które można (przy odpowiedniej gospodarce) wyodrębnić. Na dzień dzisiejszy w większości składowisk i to nie tylko w powiecie klodzkim, ale generalnie w Polsce takie czynności odzyskiwania i rozdzielania odpadów w strumieniu odpadów komunalnych nie są prowadzone. Jedynymi znaczącymi odpadami, które się oddziela ze strumienia odpadów komunalnych są: - szkło - makulatura - tworzywa sztuczne Doświadczenie pokazuje jednak, że występują przypadki podziału odpadów komunalnych u źródła, ale często ich ponowne zmieszanie odpadów następuje w drodze na składowisko. Pomimo ustawowych zapisów zobowiązujących do zbierania odpadów w sposób selektywny oraz poddawaniu ich odzyskowi i unieszkodliwiania w miejscu powstawania, a dopiero na samym końcu unieszkodliwiania jako składowania na składowisku, to z różnych przyczyn te przepisy nie są przez użytkowników środowiska przestrzegane. Wykazują to także analizy rodzajów i ilości odpadów, o których informacje są złożone w Wojewódzkiej Bazie Danych Urzędu Marszałkowskiego. Ze sprawozdań tam złożonych wynika, że prawie 97% odpadów to odpady zakwalifikowane jako niesegregowane odpady komunalne. Należy także pamiętać, że w odpadach komunalnych znajduje się znaczna ilość odpadów niebezpiecznych. - pomimo ustawowych obowiązków, nie jest prowadzona w stopniu zadowalającym, selektywna zbiórka odpadów - wydzielenie ze strumienia odpadów szkła, makulatury i tworzyw sztucznych odbywa się bardzo często na składowisku, a nie u źródła Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 48 - przy braku segregacji odpadów u źródła nie jest również możliwe prowadzenie odzysku i unieszkodliwiania odpadów „w miejscu powstawania” - aż 28 podmiotów zbiera odpady zmieszane, które mogą być jednak rozdzielone - bardzo istotną masowo i objętościowo, grupą odpadów w strumieniu są odpady mineralne (w tym budowlane) - prawie 22 % odpadów komunalnych to odpady organiczne - odpady wielkogabarytowe stanowią stosunkowo duży odsetek strumienia odpadów, będąc jednocześnie potencjalnym źródłem odpadów do odzysku - jedyny sposób przedłużenia żywotności składowisk przeznaczonych do rekultywacji, to segregacja odpadów w celu ich odzysku i zmniejszenia ich objętości - wprowadzenie z konieczności segregacji na terenie czterech gmin powiatu tylko odsunie w czasie konieczność budowy nowych składowisk odpadów 3.19. Stan zanieczyszczenia środowiska naturalnego Gminy Międzylesie. Wg podziału stosowanego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony środowiska gmina Międzylesie , jest strefą, w której występują obszary zwykłe Oz -odnoszą się do niego wartości dopuszczalnych stężeń określone dla kraju) oraz obszary zwykłe OzR- do którego odnoszą się wartości dopuszczalnych stężeń określone ze względu na ochronę roślin. Z danych podawanych przez WIOŚ (na podstawie danych GUS) wynika, że emisja pyłu na terenie gminy Międzylesie stanowi marginalny problem, zewzgledu na brak przemysłu lub innych punktowych źródeł emisji. a) powietrze atmosferyczne Tabela 20. Emisja i redukcja zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych Województwo Dolnośląskie Emisja zanieczyszczeń na 1 km2 Gazowych pyłowych razem redukcja zanieczyszczeń w% wytworzonych w tym dwutlenek siarki tlenek azotu dwutlenek węgla pyłowych Gazowych pyłowych gazowych w t/rok 2000 2001 Gmina Międzylesie 20647 15066661 72597 24506 14955329 1,0 755,3 98,8 87,1 20239 14613832 68227 25048 14508184 1,0 732,6 98,8 87,5 b) wody powierzchniowe Brak danych Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 49 Gmina Międzylesie znajduje się w zlewni Nysy Kłodzkiej. Zlewnia rzeki jest zróżnicowana. Nysa Kłodzka w górnym biegu przepływa przez tereny górzyste o charakterze turystycznowypoczynkowym, gdzie zlokalizowane są miejscowości:. Międzylesie. Rzeka Nysa Kłodzka jest odbiornikiem ścieków z: rozproszonych źródeł ścieków bytowo-gospodarczych górnej części zlewni rzeki; oczyszczalni zakładowej PKP w Międzylesiu, która odprowadza ścieki w ilości ok. 10 m3/d; Domaszkowski Potok odbiera ścieki z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni osiedlowej w Domaszkowie odprowadzającej 27 m3/d ścieków. W Goworowie funkcjonuje, m.in. dla potrzeb osiedla mieszkaniowego należącego do Nadleśnictwa, niewielka oczyszczalnia, o przepustowości 4 m3/d, której odbiornikiem jest potok Goworówka – prawobrzeżny dopływ Nysy Kłodzkiej w górnej części jej zlewni. Ocena stanu czystości wód rzeki wykazała, że: zawartość związków organicznych w początkowym odcinku rzeki, od przekroju zlokalizowanego powyżej Międzylesia aż do punktu znajdującego się poniżej ujścia Białej Nys a Kł odzka Lądeckiej, utrzymywała się na poziomie I klasy czystości. Domaszkowski Potok źródła zanieczyszczeń punkty pomiarowe zasolenie wód rzeki na całej długości kontrolowanego odcinka mieściło się w granicach I klasy czystości; ilość niesionych zawiesin generalnie odpowiadała I klasie. Tylko podczas przyborów wód w niektórych punktach kontrolnych stwierdzano wzrost zawartości; stężenie substancji biogennych powyżej Międzylesia odpowiadało I klasie czystości. Od punktu zlokalizowanego poniżej Międzylesia do przekroju znajdującego się poniżej ujścia Białej Lądeckiej stwierdzono II-III klasę czystości Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 50 ilość zanieczyszczeń specyficznych, takich jak: fenole lotne, metale oraz detergenty anionowe, spełniała warunki I klasy czystości we wszystkich kontrolowanych punktach, odczyn wody w większości badanych przekrojów nie przekraczał wartości charakterystycznych dla I klasy. badania hydrobiologiczne kwalifikowały wodę do II klasy czystości powyżej Międzylesia oraz poniżej ujścia Bystrzycy. stan sanitarny wód rzeki tylko w dwóch początkowych punktach, tj. powyżej i poniżej Międzylesia, spełniał warunki określone dla III klasy czystości. c) wody podziemne W krajowej sieci monitoringu wód podziemnych na terenie powiatu prowadzone jest badanie GZWP d) monitoring obszarów potencjalnie zagrożonych e) hałas przemysłowy i komunikacyjny Raport WIOŚ nie wymienił na terenie gminy wśród najbardziej uciążliwych żadnych zakładów z tego terenu. Nie były też prowadzone badania hałasu komunikacyjnego. Niewątpliwie jednak w sytuacji kiedy tak gwałtownie wzrosła ilość pojazdów samochodowych w Polsce istnieją na terenie gminy miejsca gdzie występuje duże natężenie ruchu, a w związku z tym znaczna emisja hałasu komunikacyjnego. Do miejscowości najbardziej narażonych na tego rodzaju hałas, należą w gminie Międzylesie i Boboszów, przez które przebiega droga dojazdowa do przejścia granicznego. Aktualnie droga biegnie bezpośrednio przez centralną część Międzylesia. f) gleby Na terenie powiatu nie zbadano żadnych gleb w monitoringu krajowym. Stacja Chemiczno-Rolnicza Oddział we Wrocławiu przeprowadziła badania gleb (użytków rolnych). Wynika z nich, że większość gleb powiatu (92 %) mieści się w przedziale pH od 4.5 do 6.5. Jako konieczne, potrzebne i wskazane do wapnowania wykazano ok. 73 % gleb powiatu. Zawartość fosforu (P2O5), potasu (K2O) i magnezu – wysoką i bardzo wysoką zawartość wykazuje odpowiednio 32 %, 22 % i 36 %. g) odpady Raport WIOŚ wykazuje na terenie gminy Międzylesie składowisko h) przyroda Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 51 3.20. Edukacja ekologiczna. Po zmianie systemu społeczno-gospodarczego i politycznego po 1989 roku nastąpiły przyśpieszone działania władz administracyjnych skierowane na szeroko rozumianą ochronę środowiska. Na przestrzeni ostatnich 14 lat powstało w Polsce relatywnie dużo obiektów chroniących środowisko. Nowe oczyszczalnie ścieków, czy też składowiska odpadów realizowane były w wielu gminach. Budowa tego rodzaju obiektów była spowodowana wzrostem świadomości decydentów, że dłużej już nie można tak eksploatować środowiska naturalnego. Ten wzrost świadomości u tzw. przeciętnego obywatela powodował także przyzwolenie na budowę np. składowisk odpadów, które do dzisiaj odbierane są kontrowersyjnie, albowiem „najlepsze składowisko moich śmieci, to obiekt daleko ode mnie, a najlepiej u sąsiada”. Te pozytywne zjawiska, wymagają jednak kontynuowania. Okazało się, że ich eksploatacja kosztuje, że za wywóz śmieci i odbiór odpadów należy ponosić opłaty, a w pobliżu nie ma nikogo, kto chciałby za nas zapłacić. Zatem na polu edukacji czeka nas jeszcze sporo przedsięwzięć i tak musimy się jeszcze dowiedzieć, że: pomimo wzrostu świadomości proekologicznej ogólnej – „środowisko powinno być czyste, bo chcemy w nim odpoczywać po ciężkiej pracy”, brakuje nam jeszcze wiedzy, co powinniśmy robić sami w tym celu obieg materii w przyrodzie jest zamknięty jedna bateria do zegarka na rękę w śmieciach komunalnych, to kilka metrów kwadratowych skażenia terenu rozłożenie pewnego rodzaju tworzyw sztucznych trwa kilkadziesiąt lat im bardziej podzielimy odpady na jego rodzaje, tym ogółem będą one nas mniej kosztować skoro wytwarzamy śmieci, to powinniśmy się godzić na ich unieszkodliwianie, także termiczne nikt obcy nie będzie chciał naszych śmieci wykorzystuj opakowania jeszcze raz (w miarę możliwości) 4.0. DŁUGOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ OCHRONIE ŚRODOWISKA w gminie (do 2014 roku) Zgodnie z przyjętą uchwałą XVI/106/04 z dnia 23 marca 2004 -Wieloletniego Planu Inwestycyjnego na lata 2004-2014 W Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 52 4.1. Ochrona powietrza atmosferycznego Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego są wynikiem procesów spalania (tzw. niska emisja) oraz pracy pojazdów samochodowych i dotyczą przede wszystkim samego Międzylesia. Badanie zapylenia powietrza (roczny opad pyłu) wykonano na dwóch stanowiskach zlokalizowanych przy ul. l Maja w Międzylesiu oraz w rejonie dworca PKP. Badania za rok 1997 wykazały : roczny opad pyłu 106,02 g/m2 i 52,56g/m2 ( wielkości dopuszczalne 200mg/m2 ), natomiast roczny opad ołowiu odpowiednio 15.87 mg/m2 i 12.58 mg/m2 (norma 100 mg/m2) oraz, kadmu - 0.57 mg/m2 i 0.41 mg/ m2 (norma 100 mg/m2 ). Inne pomiary nie były prowadzone w latach następnych, co wynikało prawdopodobnie z niskiej emisji zanieczyszczeń pyłami do atmosfery . W ramach planowanych inwestycji w sposób pośredni uzyskana zostanie poprawa stanu środowiska atmosferycznego poprzez odbudowę z równoczesną modernizacją dróg. Budowa obwodnic większych miejscowości nie została zaplanowana w budżecie i planach wojewódzkich i powiatowych. 4.2. Ochrona przed hałasem W ramach planowanych inwestycji w sposób pośredni uzyskana zostanie poprawa stanu akustycznego- pośrednia ochrona przed hałasem poprzez odbudowę z równoczesną modernizacją dróg. Budowa obwodnic większych miejscowości nie została zaplanowana w budżecie i planach wojewódzkich i powiatowych. Nie zaplanowana ekranów akustycznych lub nasadzeń ekranów naturalnych poprzez stworzenie pasa zieleni. 4.3. Ochrona zasobów wodnych i gospodarka wodno-ściekowa W ramach planowanych inwestycji w sposób bezpośredni i pośredni uzyskana zostanie poprawa stanu wód powierzchniowych poprzez budowę sieci wodociągowej z ujęcia w Różance oraz budowa kolektora ścieków i sieci kanalizacyjnej. 4.4. Ochrona walorów przyrodniczych i funkcji układów przyrodniczych W zakresie aktualnie przyjętych harmonogramów rzeczowo-finansowych nie uwzględniono działań na rzecz ochrony walorów przyrodniczych. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 5.0. KRÓTKOTERMINOWE CELE I KIERUNKI 53 DZIAŁAŃ ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM 5.1.Definicja i zakresy Wyróżnić należy zarządzanie środowiskiem oraz zarządzanie programem ochrony środowiska. Podejście oparte na wyszczególnieniu zarządzania środowiskiem przyjęto między innymi w „Programie zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska województwa dolnośląskiego” (Wrocław 2002). Zarządzanie środowiskiem jest w ogólnym ujęciu synonimem ogółu działań ukierunkowanych na ochronę środowiska. Podstawowym środkiem służącym do zarządzania środowiskiem w skali gminy jest gminny program ochrony środowiska. Zarządzanie takie opiera się przede wszystkim (choć nie tylko) na instrumentach prawnych zawartych w przepisach powszechnie obowiązujących. Termin „zarządzanie środowiskiem” ma także drugie, węższe znaczenie. Nawiązuje ono do idei wzmacniania ochrony środowiska na drodze dobrowolnej samokontroli. Koncepcja taka wypracowana została zasadniczo z myślą o przedsiębiorstwach. Na płaszczyźnie europejskiej dwa najbardziej znane z takich systemów to EMAS oraz ISO. Drugi z nich został ustalony w drodze procedury normalizacyjnej i przeniesiony także do polskiej (ale identycznej z europejską) normy PN-EN ISO 14001. Od pewnego czasu obserwuje się przenoszenie takich systemów również do administracji publicznej. Pierwszą w Polsce jednostką samorządu terytorialnego, która uzyskała certyfikat zarządzania środowiskowego ISO jest Racibórz (zob. Odpady i środowisko, Nr 2(20)/2003, s. 95). Cechą systemu zarządzania środowiskiem w oparciu o normę ISO jest ciągłe doskonalenie, ukierunkowane na poprawę wyników zarządzania. Taki dodatkowy sformalizowany system zarządzania nie jest nieodzowny w gminie, jakkolwiek sam fakt istnienia gotowego wzorca postępowania, metodycznie opracowanego, może być zachętą do jego stosowania. Poza tym jego wdrażanie przynieść może pewne efekty dodatkowe (prestiż, nagłośnienie w mediach). 5.2. Zasady zarządzania środowiskiem System prawa środowiskowego oparty jest na pewnych fundamentalnych zasadach. Z jednej strony wyznaczają one granice, w których inne normy powinny się mieścić. Wprowadzają zatem ład do systemu prawa rozumianego statycznie. Z drugiej strony determinują one politykę stosowania instrumentów prawnych. Tym samym wyznaczają reguły działań administracji publicznej ukierunkowanych na ochronę środowiska. Z tego Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 54 powodu zasady prawa ochrony środowiska mogą zostać uznane za normatywne zasady zarządzania środowiskiem. Inny charakter mają zasady prakseologiczne, płynące z nauki organizacji i zarządzania, ważne dla modelu zarządzania programem ochrony środowiska. Zasady prawne o podstawowym znaczeniu to: zasada zrównoważonego rozwoju, zasada kompleksowości ochrony środowiska, zasada prewencji oraz zasada sprawcy. 5.3. Zasada zrównoważonego rozwoju Zasada zrównoważonego rozwoju oznacza taki rozwój społeczno-gospodarczy, który bierze pod uwagę wymagania ochrony środowiska, a więc taki, który nie dokonuje się kosztem rabunkowej eksploatacji zasobów. Wykorzystywanie zasobów nieodnawialnych powinno wykazywać tendencję malejącą, natomiast zasobów odnawialnych winno odbywać się z jak najmniejszym obciążaniem środowiska. Ważne jest, aby interesy środowiska były postrzegane w długiej perspektywie czasowej: mają one zabezpieczać biologiczne podstawy egzystencji obecnego pokolenia oraz przyszłych generacji. Zasada zrównoważonego rozwoju jest zarazem dyrektywą postępowania dla wszystkich organów władz publicznych, również w zakresie tworzenia i stosowania polityk i strategii, w tym programów ochrony środowiska. Jest również przydatna dla realizacji działań o charakterze niewładczym, np. realizowanych w drodze dobrowolnej strategii „czystej produkcji”. Jej istota polega na podejmowaniu działań prewencyjnych nakierowanych na ograniczanie emisji powstających w trakcie działalności przemysłowej. Strategia taka mieści się w strukturze gminnego programu ochrony środowiska. 5.4. Zasada kompleksowości ochrony środowiska Merytorycznym jądrem tej zasady jest ochrona poszczególnych elementów z uwzględnieniem potrzeb ochrony pozostałych. Realizowana jest ona przy pomocy dwóch instrumentów prawnych: ocen oddziaływania na środowisko oraz poprzez pozwolenia zintegrowane, przy czym tylko ten pierwszy jest dostępny dla gminy z uwagi na podział kompetencji decyzyjnych. Przesłanką dla faktycznego urzeczywistnienia zasady kompleksowości w skali gminy jest możliwie rozległa wiedza o stanie środowiska oraz potrzebach jego ochrony. Jeśli wiedzę tę dopełnia scenariusz rozwoju lokalnego oparty na gminnym programie ochrony środowiska, zasada kompleksowości ma szanse stać się zasadą codziennej praktyki administracyjnej. Na bazie zasady kompleksowości oraz zasady zrównoważonego rozwoju wyznacza się zasadę integracji prawa i polityki (art. 8 ustawy - Prawo ochrony środowiska). Zakłada ona, że Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 55 wszelkiego rodzaju polityki, strategie, plany lub programy sektorowe (np. przemysł, rolnictwo, energetyka, turystyka) muszą uwzględniać wymogi ochrony środowiska. Również ta zasada ukierunkowuje sposób realizacji gminnego programu ochrony środowiska. 5.5. Zasada prewencji Zasada prewencji oznacza zapobieganie negatywnym oddziaływaniom na środowisko. Dopełnia ją zasada przezorności, akcentująca zapobieganie również takim zagrożeniom, których prawdopodobieństwo wystąpienia jest niewielkie. Realizacja obu zasad dokonywana jest w trakcie działań władczych organów administracji publicznej (wydawanie pozwoleń, formułowanie wiążących nakazów, zakazów i ograniczeń) oraz w planowaniu. Zauważyć należy, że jej znaczenie praktyczne dopełnia konstytucyjna zasada obowiązku dbałości i odpowiedzialności za stan środowiska (art. 86), dotycząca wszystkich osób i podmiotów podlegających jurysdykcji państwa. Chodzi nie tylko o osoby fizyczne, ale też podmioty gospodarcze. 5.6. Zasada sprawcy Ta zasada wyraża myśl, według której ten, kto powoduje zanieczyszczenie środowiska, ponosi koszty jej usunięcia. Zwraca się jednak uwagę, że nie ma ona charakteru bezwzględnego, gdyż reguły odpowiedzialności ulegają wielokrotnie różnym modyfikacjom w drodze przepisów szczegółowych. Powszechnie znanym przejawem zastosowania tej zasady są opłaty i kary pieniężne. Zwrócić należy uwagę, że organy wydające pozwolenia uzyskały szczególnie cenny instrument ustanawiania zabezpieczenia przyszłych roszczeń, przybierającego postać depozytu, gwarancji bankowej lub polisy ubezpieczeniowej (art. 187 ustawy – Prawo ochrony środowiska). Chodzi o zabezpieczenie roszczeń z tytułu negatywnych skutków dla środowiskowych interesów o charakterze publicznym. 5.7. Gminny program ochrony środowiska w ustawowej strukturze programów ochrony środowiska Programy ochrony środowiska stanowią jeden z elementów szeroko rozumianego systemu planowania w zakresie ochrony środowiska. ochrony środowiska ustanowienie takich W myśl art. 17 ustawy – Prawo programów jest obowiązkiem organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego na szczeblu województwa, powiatu i gminy. Służyć one mają realizacji polityki ekologicznej państwa. Stworzony w ten sposób system nie ma jednak charakteru hierarchicznego. Wynika to z dwóch względów. Po pierwsze z konstytucyjnie chronionej samodzielności jednostek samorządu terytorialnego. W myśl art. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 56 16 ust. 2 Konstytucji samorząd uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej a przysługujące mu zadania publiczne wykonuje we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Zakresy kompetencji poszczególnych jednostek nie pokrywają się a same jednostki nie są hierarchicznie podporządkowane. Po drugie, programy ochrony środowiska nie zostały określone w ustawie jako akty prawa miejscowego zawierające przepisy powszechnie obowiązujące. Programy takie podlegają wprawdzie uchwaleniu, ale „uchwała” jest w takim przypadku tylko nazwą nagłówkową dokumentu. Programy ochrony środowiska, nie będące aktami prawa miejscowego, wiążą zatem tylko organy podległe poszczególnym radom. Projekty programów podlegają zaopiniowaniu przez: ministra właściwego do spraw środowiska – w przypadku projektów wojewódzkich programów ochrony środowiska, organ wykonawczy województwa – w przypadku projektów powiatowych programów ochrony środowiska oraz organ wykonawczy powiatu – w przypadku projektów gminnych programów ochrony środowiska. Organy opiniujące nie są jednak jednostkami wyższego szczebla w rozumieniu hierarchicznej zależności. Poza tym opinie nie mają mocy prawnie wiążącej. Ustawa – Prawo ochrony środowiska posługiwała się w art. 17 ust. 2 terminem „jednostki wyższego szczebla” i dopiero nowelizacja z dnia 3 października 2003 r. (Dz.U. Nr 190, poz. 1865) dokonała tu korygującej modyfikacji. Organy działające na niższych szczeblach podziału administracyjnego mogą uwzględniać postulaty organów opiniujących, ale obowiązku takiego nie mają. Uznać w związku z tym należy, że ustawa – Prawo ochrony środowiska dąży jedynie do zapewnienia formalnej koordynacji poszczególnych programów, ale nie tworzy ich zhierarchizowanego systemu (J. Sommer, Planowanie w ochronie środowiska, Ochrona środowiska. Prawo i Polityka, Nr 4/26/, 2001, s. 32 i n.). Okoliczność ta rzutuje na współdziałanie różnych jednostek samorządu, gdyż wymusza dobrowolne a nie „siłowe” rozwiązania. Strukturę programów ochrony środowiska od strony przedmiotowej dopełniają wyspecyfikowane wojewódzkie, powiatowe i gminne plany gospodarki odpadami. Choć przewidziane zostały w odrębnej ustawie o odpadach (art. 14 ust. 6), to tworzone są w trybie i na zasadach określonych w przepisach o ochronie środowiska i stanowią fragment odpowiedniego programu ochrony środowiska. Pomimo tego odesłania do trybu i zasad wskazanych w przepisach ochrony środowiska, plany gospodarowania odpadami wykazują swoistości. Mają one bowiem pewną dodatkową cechę, której brakuje omówionym wyżej programom ochrony środowiska. Chodzi o to, że według ustawy o odpadach mają być one ze sobą zgodne w tym sensie, że plany niższego szczebla wynikać mają z planów wyższego Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 57 szczebla. Jest sporne, czy należy to uznać za dowód na ich prawnie wiążący charakter. Opinie zgłaszane w literaturze przedmiotu są podzielone. Nie brak zatem głosów, że plany gospodarki odpadami są aktami prawa miejscowego. Programów ochrony środowiska, o których mowa w art. 17 i 18 ustawy – Prawo ochrony środowiska, nie należy mylić z programami sanacyjnymi, o których mowa ogólnie w art. 84 tejże ustawy. W literaturze przedmiotu poświęconej programom ochrony środowiska te odrębne grupy programów są często mylone. Obecnie istnieją tylko trzy programy, o jakich mowa w art. 84: dwa tworzone na podstawie ustawy – Prawo ochrony środowiska, tj. program ochrony powietrza - na podstawie art. 91 ust. 1 i program ochrony przed hałasem – na podstawie art. 119 ust. 1, oraz jedne tworzony na podstawie art. 47 ust. 7 ustawy – Prawo wodne, tj. program ograniczenia odpływu azotu ze źródeł rolniczych. 5.8. Specyfika zarządzania środowiskiem na szczeblu gminy Szczebel gminny zajmuje dolne miejsce w pionowej strukturze programów ochrony środowiska. O ile program powiatowy będzie zawsze rodzajem pośredniego ogniwa i przekaźnika (bez względu na to, czy programy tworzone byłyby na zasadzie „od góry do dołu”, czy odwrotnie), o tyle dla gminy przesądzenie nakazanego kierunku przepływu informacji i postulatów musi mieć znaczenie decydujące. Wskazane w ustawie związanie programów potrzebą realizacji celów polityki ekologicznej państwa wskazuje na zamysł budowania programów „od góry do dołu”. W jakiejś mierze może to być pozostałość dawnych nawyków centralnego planowania i administrowania, choć jednocześnie wyraża potrzebę włączenia samorządów do realizacji tych zadań, za które odpowiedzialność na arenie międzynarodowej ponosi Rząd RP. Gmina musi jednak pozostać (także z uwagi na uwarunkowania prawne zagospodarowania przestrzennego) głównym punktem odniesienia w programowaniu ochrony środowiska a nie tylko ostatecznym wykonawcą. Jeśli chodzi o wyposażenie samorządu gminnego w uprawnienia władcze, to są one – na tle szczebla wojewódzkiego i powiatowego - dość znaczne. W niektórych zakresach są dominujące (przede wszystkim zagospodarowanie przestrzenne, ochrona przyrody i zieleni na terenie gminy, utrzymywanie czystości i porządku w gminie, powszechne korzystanie ze środowiska), w innych przeciętne (w zakresie szeroko rozumianego prawa emisyjnego chodzi przede wszystkim o uprawnienia związane z korzystaniem z instalacji w ramach zwykłego korzystania ze środowiska). Najmniej jest uprawnień decyzyjnych z głównych zakresów prawa emisyjnego, gdyż te zostały zastrzeżone dla wojewody i starosty. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 58 5.9. Instrumenty zarządzania środowiskiem Instrumenty zarządzania środowiskiem zdefiniować można jako sposób postępowania, który wynika bezpośrednio lub pośrednio z prawa i służy realizacji zadań administracji publicznej w zakresie ochrony środowiska. Spełniają one samodzielną rolę w praktyce administracyjnej i mają charakter materialnoprawny. Wyłączamy zatem z tego zakresu (a w konsekwencji również z dalszego omówienia) zasady prawne (tak ogólne, jak i szczegółowe, omówione już wcześniej) oraz instrumenty proceduralne (np. uzgodnienia, opiniowanie, działanie we współdziałaniu, oceny oddziaływania na środowisko, które są niesamodzielnym elementem postępowania administracyjnego). 5.10.Typy instrumentów według sposobu oddziaływania Biorąc za punkt wyjścia prawne umocowanie konkretnych instrumentów wyróżnić można w sposób najogólniejszy instrumenty regulowane prawem (sformalizowane) i pozostałe (niesformalizowane). Zdecydowana większość należy do tych pierwszych. Różnorodność instrumentów służących ochronie środowiska zostaje silnej podkreślona, gdy za kryterium wydzielenia przyjmiemy sposób, w jaki wywołują oczekiwane zachowania (reakcje adresatów takich środków). Kryterium takie jest użyteczne przy doborze środków do realizacji programów ochrony środowiska. Na jego podstawie wyróżnić można: a) instrumenty bezpośredniego oddziaływania, które dzielą się na dwie grupy, tj. bezpośrednio skuteczne zakazy, nakazy i ograniczenia oraz instrumenty kontroli administracyjnej (te z kolei dzielimy na instrumenty kontroli wstępnej i kontroli bieżącej), b) instrumenty planowe, c) instrumenty pośredniego oddziaływania (opłaty za korzystanie ze środowiska, takie instrumenty finansowe jak subwencje, dotacje, etc., umowy publicznoprawne, a także działania nieformalne), d) instrumenty typu represyjnego (opłaty podwyższone, kary pieniężne, środki egzekucyjne, instrumenty odpowiedzialności administracyjnej i karnej). 5.11. Instrumenty bezpośredniego oddziaływania Instrumenty z pierwszej grupy są zwykle najczęściej używane z uwagi na ich prewencyjny charakter. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że lepiej jest zapobiegać niekorzystnym oddziaływaniom na środowisko, niż usuwać skutki już dokonanej ingerencji. Bezpośrednio skuteczne zakazy, nakazy i ograniczenia wyrażone zostają w przepisach Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie powszechnie obowiązujących. Niekiedy przybierają one postać 59 tzw. standardów środowiskowych. Standardy środowiskowe mają charakter standardów jakościowych albo standardów emisyjnych. Standardy jakościowe (określane też niekiedy jako imisyjne) ustalają pewien minimalny dopuszczalny poziom jakości środowiska poprzez określenie dopuszczalnych stężeń substancji zanieczyszczających. W polskim prawie w szczególności zostały określone: dopuszczalne wartości stężeń substancji zanieczyszczających w powietrzu, dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku czy też dopuszczalne poziomy promieniowania. W przypadku prawa wodnego mamy określone np. najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników zanieczyszczeń w ściekach wprowadzanych do wód i do ziemi. Zakazy, nakazy i ograniczenia najczęściej pojawiają się w ustawach, ale też w aktach prawa miejscowego i z tego powodu nie są abstrakcją w kontekście zarządzania środowiskiem w gminie. Dla interesu gminy istotne są także zakazy, nakazy i ograniczenia zawarte wprost w ustawach a to z tego względu, że organy gminy mogą sięgać po środki egzekucyjne dla wymuszenia ich realizacji. Wydaje się, że te możliwości działania są powszechnie niedoceniane. Instrumenty kontroli wstępnej to przede wszystkim różnego rodzaju pozwolenia i zezwolenia, z kolei instrumenty kontroli bieżącej to te, służące ocenie sposobów realizowania praw i obowiązków ustalonych w decyzjach administracyjnych (pozwoleniach, zezwoleniach). W przypadku gminy odgrywają one jednak mniejszą rolę niż na szczeblu powiatu czy województwa, gdyż głównym podmiotem decyzyjnym w prawie ochrony środowiska jest starosta oraz wojewoda. Pomimo to również wójt (burmistrz, prezydent miasta) zachowuje pewne możliwości działania (choćby przyjmowanie zgłoszeń od właścicieli przydomowych oczyszczalni ścieków w ramach kontroli zwykłego korzystania z wód). 5.12. Instrumenty planowe Instrumenty planowe związane są z planami, programami i prognozami. Należy odróżnić plany i planowanie. Planowanie jest, bowiem pewną procedurą, z kolei plan jej materialnym efektem. Znaczenie planów polega na tym, że są skierowane ku przyszłości, wyrażają preferowane cele dla działalności publicznej, ustanawiają cały kompleks środków dla rozwiązania większej liczby zadań o charakterze podstawowym i dalekosiężnym, ustanawiane są w trakcie metodycznie opracowanych, wielofazowych procedur. Dla ochrony środowiska szczególne znaczenie mają różnego rodzaju plany przestrzenne, plany gospodarki wodnej, plany ochrony powietrza i ochrony przed hałasem, jak też formy planowe w ochronie Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 60 powietrza. Do instrumentów planowych należą także programy ochrony środowiska, ale z uwagi na ich ogólny i obszarowy (a nie wąski i sektorowy) charakter, mogą być traktowane jako nadrzędny instrument bazowy o charakterze koordynacyjnym. Uprawnienia planistyczne organów gmin są dość zróżnicowane. Szczególna rola przypada miejscowym planom zagospodarowania przestrzennego. Decydują one o przeznaczeniu terenów i określają warunki ich zagospodarowania wynikające m.in. z potrzeb ochrony środowiska. Sporządzanie i uchwalanie miejscowego planu podlega nie tylko przepisom ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, ale również ustawy Prawo ochrony środowiska i przepisów szczególnych (np. o ochronie przyrody, ochronie wód, odpadach). Na etapie przygotowywania i przyjmowania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz dokonywania w nim zmian ustawodawca przewidział rozbudowane możliwości udziału społeczeństwa w podejmowaniu rozstrzygnięć decydujących w dużej mierze o możliwościach przeprowadzenia następnych etapów każdego procesu inwestycyjnego. Jest to jednocześnie najlepszy moment dla rozpoznania stanowisk tak opinii społecznej jak i organów administracji. Gwarantują to mechanizmy proceduralne. Z punktu widzenia prawnego najmocniejszą pozycję w całym systemie ma gmina, gdyż ze wszystkich dokumentów planistycznych tylko plany uchwalane przez gminy mają rangę obowiązującego powszechnie przepisu prawa. W pewnym uproszczeniu powiedzieć można, że wszelkie programy, plany i strategie dotyczące zagospodarowania przestrzennego, formułowane na wszystkich szczeblach podziału kraju mają tylko wtedy szanse realizacji, jeśli znajdą odzwierciedlenie w konkretnym planie miejscowym. Gminy mają więc znaczną swobodę w ustalaniu kierunku swego rozwoju (w granicach wynikających z przepisów prawa). 5.13. Instrumenty pośredniego oddziaływania Instrumenty pośredniego oddziaływania są liczne i wewnętrznie silnie zróżnicowane. Ich cechą charakterystyczną jest dążenie do osiągnięcia określonego celu poprzez świadome wywieranie wpływu na motywacje podmiotów. Organy publiczne działające w ten sposób uznają wybrane zachowania za pożądane dla osiągnięcia swoich celów i werbalizują stosowne zachęty, nie nadając im wszakże formy wiążących nakazów (np. premie za działanie termoizolacyjne). W innych sytuacjach organy uznają określone zachowania za niepożądane i bez odwoływania się do formalnych zakazów, podejmują wysiłki w celi ich eliminacji (np. opłaty nie będące sankcjami powinny zachęcić do rezygnacji z korzystania ze środowiska). Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 61 5.14. Instrumenty typu represyjnego Instrumenty typu represyjnego to powszechnie znane opłaty podwyższone i kary pieniężne, środki odpowiedzialności karnej, ale też już wzmiankowane środki egzekucyjne, podejmowane na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. 5.15. Formy działania administracji publicznej Instrumenty są urzeczywistniane w różnych formach prawnych. Wyróżnić można formy władcze (decyzje, przepisy prawa miejscowego) oraz niewładcze. Wśród form niewładczych najbardziej znane są czynności materialno-techniczne (np. sporządzenie map, gromadzenie danych pomiarowych). 5.16. Zadania organów gmin według przedmiotowych zakresów regulacji Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym do zakresu działania gmin należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Do zadań własnych gminy należy zaspakajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty (art. 7 ust. 1). W szczególności chodzi o sprawy: --- ładu przestrzennego i gospodarki nieruchomościami --- ochrony środowiska i przyrody --- wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych --- utrzymywania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk oraz unieszkodliwiania odpadów komunalnych --- zieleni gminnej i zadrzewień. Odrębna grupa zadań, o której należy wspomnieć, to zadania gminnych służb, inspekcji i straży (np. gminnego zespołu reagowania kryzysowego w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia). 5.17. Gospodarka wodna i ochrona wód /kompetencje ustalone ustawą – Prawo wodne oraz ustawą – Prawo ochrony środowiska/ Instrumenty bezpośredniego oddziaływania (w tym kontroli wstępnej): Przyjmowanie zgłoszeń instalacji niewymagających pozwolenia wodnoprawnego na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi (dotyczy przydomowych oczyszczalni w świetle Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 62 rozporządzenia MŚ z dnia 20 listopada 2001 r. /Dz.U. Nr 140, poz. 1585/); forma prawna: zgłoszenie – art. 152 ust. 1 ustawy – Prawo ochrony środowiska; Instrumenty kontroli bieżącej: Nakazywanie właścicielowi gruntu przywrócenie stanu wody na gruncie lub wykonania urządzeń zapobiegających szkodom; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 29 ust. 3 Prawa wodnego; Zatwierdzanie ugody w sprawie zmiany stanu wody na gruncie; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 30 ust. 2 Prawa wodnego; Wyznaczanie części nieruchomości umożliwiającej dostęp do wody objętej powszechnym korzystaniem z wody; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 28 ust. 2 Prawa wodnego; Odbieranie od prowadzących instalację objętą wymogiem zgłoszenia wyników pomiarów mających szczególne znaczenie ze względu na potrzebę zapewnienia systematycznej kontroli wielkości emisji; forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 149 ustawy – Prawo ochrony środowiska; Nakładanie na prowadzącego przydomową oczyszczalnię ścieków obowiązku prowadzenia pomiarów wielkości emisji, jeśli nastąpiło przekroczenie standardów emisyjnych; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 150 ust. 1 ustawy – Prawo ochrony środowiska; Ustalanie wymagań w zakresie ochrony środowiska dotyczących eksploatacji przydomowej oczyszczalni ścieków; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 154 ust. 1 ustawy – Prawo ochrony środowiska; Nakazywanie osobie fizycznej eksploatującej oczyszczalnię przydomową w ramach zwykłego korzystania ze środowiska wykonania czynności zmierzających do ograniczenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 363 ustawy – Prawo ochrony środowiska; Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 63 Instrumenty planowe: Wyznaczanie miejsc wydobywania kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów, w granicach powszechnego korzystania z wód ; forma prawna – uchwała rady gminy (art. 34 ust. 4 Prawa wodnego). 5.18. Ochrona powietrza /kompetencje ustalone ustawą – Prawo ochrony środowiska/ Instrumenty bezpośredniego oddziaływania (w tym kontroli wstępnej): Przyjmowanie zgłoszeń instalacji niewymagających pozwolenia emisyjnego (dotyczy instalacji, z których dokonywana jest emisja gazów lub pyłów do powietrza wskazanych w rozporządzeniu MŚ z dnia 20 listopada 2001 r. /Dz.U. Nr 140, poz. 1585/); forma prawna: zgłoszenie do wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 152 ust. 1 ustawy – Prawo ochrony środowiska; Instrumenty kontroli bieżącej: Odbieranie od prowadzących instalację w ramach zwykłego korzystania ze środowiska wyników pomiarów mających szczególne znaczenie ze względu na potrzebę zapewnienia systematycznej kontroli wielkości emisji; forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 149; Nakładanie na prowadzącego instalacje lub użytkownika urządzenia (w ramach zwykłego korzystania ze środowiska) obowiązku prowadzenia pomiarów wielkości emisji, jeśli nastąpiło przekroczenie standardów emisyjnych; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 150 ust. 1; Ustalanie wymagań w zakresie ochrony środowiska (w ramach zwykłego korzystania ze środowiska) dotyczących eksploatacji instalacji; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 154 ust. 1; Nakazywanie osobie fizycznej eksploatującej instalację w ramach zwykłego korzystania ze środowiska lub eksploatującej urządzenie wykonania czynności zmierzających do Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 64 ograniczenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 363 ustawy – Prawo ochrony środowiska; Sprawowanie kontroli przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska w zakresie objętym właściwością wójta (burmistrza lub prezydenta); forma prawna: czynności materialno-techniczne wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 379 ust. 3, 4 i 5; 5.19. Ochrona przed hałasem i polami elektromagnetycznymi /kompetencje ustalone ustawą – Prawo ochrony środowiska/ Instrumenty bezpośredniego oddziaływania (w tym kontroli wstępnej): brak Instrumenty kontroli bieżącej: Odbieranie od prowadzących instalację w ramach zwykłego korzystania ze środowiska wyników pomiarów mających szczególne znaczenie ze względu na potrzebę zapewnienia systematycznej kontroli wielkości emisji; forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 149; Nakładanie na prowadzącego instalacje lub użytkownika urządzenia (w ramach zwykłego korzystania ze środowiska) obowiązku prowadzenia pomiarów wielkości emisji, jeśli nastąpiło przekroczenie standardów emisyjnych; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 150 ust. 1; Ustalanie wymagań w zakresie ochrony środowiska (w ramach zwykłego korzystania ze środowiska) dotyczących eksploatacji instalacji; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 154 ust. 1; Nakazywanie osobie fizycznej eksploatującej instalację w ramach zwykłego korzystania ze środowiska lub eksploatującej urządzenie wykonania czynności zmierzających do ograniczenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 363 ustawy – Prawo ochrony środowiska; Sprawowanie kontroli przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska w zakresie objętym właściwością wójta (burmistrza lub prezydenta); forma prawna: czynności materialno-techniczne – art. 379 ust. 3, 4 i 5; Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 65 Instrumenty planowe: brak 5. 20. Ochrona przyrody, w tym zieleni w miastach /kompetencje ustalone ustawą o ochronie przyrody/ Instrumenty bezpośredniego oddziaływania (w tym kontroli wstępnej): Wydawanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla inwestycji realizującej cel publiczny na obszarze parku krajobrazowego lub obszarze chronionego krajobrazu (wymaga uzgodnienia z właściwym wojewodą) - forma prawna: decyzja wójta (art. 36a ustawy o ochronie przyrody) Wydawanie zezwoleń na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości - forma prawna: decyzja wójta (art. 47e ustawy o ochronie przyrody) Tworzenie parków gminnych - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 34a ustawy o ochronie przyrody) Tworzenie form ochrony przyrody - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 34 ustawy o ochronie przyrody) Instrumenty kontroli bieżącej: Informowanie ministra właściwego do spraw środowiska o wydaniu decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla inwestycji realizującej cel publiczny na obszarze parku krajobrazowego lub obszarze chronionego krajobrazu - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 36a ustawy o ochronie przyrody) Informowanie zarządu ogrodu botanicznego lub zoologicznego o zamiarze wydania decyzji w sprawie ustalenia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu inwestycji przewidzianej do realizacji w pobliżu ogrodu botanicznego lub zoologicznego - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 46 ust. 7 ustawy o ochronie przyrody) Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 66 Instrumenty represyjne Wymierzanie kar pieniężnych za zniszczenie terenów zieleni albo drzew lub krzewów, powodowane niewłaściwym wykonywaniem robót ziemnych lub wykorzystaniem sprzętu mechanicznego albo urządzeń technicznych oraz zastosowaniem środków chemicznych w sposób szkodliwy dla roślinności oraz za usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego zezwolenia, a także za zniszczenie spowodowane niewłaściwą pielęgnacją terenów zieleni, zadrzewień, drzew - forma prawna: decyzja wójta (art. 47k ustawy o ochronie przyrody) 5. 21. Ochrona powierzchni ziemi, w tym gruntów rolnych i leśnych /kompetencje ustalone ustawą o ochronie gruntów rolnych i leśnych Instrumenty bezpośredniego oddziaływania (w tym kontroli wstępnej): Obejmowanie ochroną niektórych gruntów rolnych zaliczonych do klas IV, IVa i IVb, wytworzonych z gleb pochodzenia mineralnego - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 12) Instrumenty kontroli bieżącej: Nakazywanie właścicielowi gruntów w oznaczonym terminie zniszczenia określonych upraw, przemieszczenia zwierząt poza obszar ograniczonego użytkowania lub dokonanie ich uboju - forma prawna: decyzja wójta (art. 16) Nakazywanie właścicielowi gruntów wykonania w oznaczonym terminie odpowiednich zabiegów w związku z wystąpieniem z winy właściciela określonych form degradacji gruntów - w tym również spowodowanej nieprzestrzeganiem przepisów o ochronie roślin uprawnych przed chorobami, szkodnikami i chwastami- forma prawna: decyzja wójta (art. 15) Instrumenty planowe: Zatwierdzanie planów gospodarowania na gruntach położonych na obszarach ograniczonego użytkowania, istniejących wokół zakładów przemysłowych - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 16) Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 67 5.22. Gospodarowanie przestrzenią /kompetencje ustalone ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym / Instrumenty bezpośredniego oddziaływania (w tym kontroli wstępnej): Wydawanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu - forma prawna decyzja wójta (art. 4) Instrumenty kontroli bieżącej: Nakazywanie wstrzymania użytkowania terenu lub przywrócenie poprzedniego sposobu zagospodarowania - forma prawna: decyzja wójta (art. 59) Pobieranie opłat z tytułu renty planistycznej - forma prawna: decyzja wójta (art. 36) Instrumenty planowe: Podejmowanie uchwały o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 14) Sporządzanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowywania przestrzennego gminy - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 9). Zatwierdzanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowywania przestrzennego gminy - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 9) Sporządzanie projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 15). Zatwierdzanie projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w zakresie zadań samorządowych - forma prawna: uchwała rady gminy (art. ) Podawanie do publicznej wiadomości o przystąpieniu do sporządzenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowywania przestrzennego gminy oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 11 i art. 17) Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 68 Prowadzenie rejestru miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz wniosków o ich sporządzenie lub zmianę oraz decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 31, art. 57 i art. 67) Analizowanie zmian w zagospodarowaniu przestrzennym - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 32) Instrumenty pośredniego oddziaływania Powoływanie gminnej zarządzenie wójta (art. 8). komisji urbanistyczno-architektonicznej - forma prawna: Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 69 5.23. Gospodarowanie odpadami /kompetencje ustalone ustawą o odpadach, ustawą o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej oraz ustawą o utrzymaniu porządku i czystości w gminie/ Ze względu na specyfikę problematyki odrębnego omówienia wymagają ogólne zadania gmin. Zostały one określone w ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Nie zostały przypisane konkretnym organom, które wykonują je w ramach swych zróżnicowanych kompetencji. Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym rada gminy jest organem stanowiącym i kontrolnym a wójt organem wykonawczym. Gminy: tworzą warunki do wykonywania prac związanych z utrzymaniem czystości i porządku na terenie gminy lub zapewniają wykonanie tych prac przez tworzenie odpowiednich jednostek organizacyjnych, zapewniają budowę, utrzymanie i eksploatację własnych lub wspólnych z innymi gminami instalacji i urządzeń do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów komunalnych, stacji zlewnych, w przypadku gdy podłączenie wszystkich nieruchomości do sieci kanalizacyjnej jest niemożliwe lub powoduje nadmierne koszty, instalacji i urządzeń do zbierania, transportu i unieszkodliwiania zwłok zwierzęcych lub ich części oraz szaletów publicznych, zapobiegają zanieczyszczaniu ulic, placów i terenów otwartych, w szczególności przez zbieranie i pozbywanie się błota, śniegu, lodu oraz innych zanieczyszczeń uprzątniętych z chodników przez właścicieli nieruchomości oraz odpadów zgromadzonych w przeznaczonych do tego celu urządzeniach ustawionych na chodniku, określają wymagania wobec osób utrzymujących zwierzęta domowe w zakresie bezpieczeństwa i czystości w miejscach publicznych, organizują ochronę przed bezdomnymi zwierzętami na zasadach określonych w odrębnych przepisach, organizują selektywną zbiórkę, segregację oraz magazynowanie odpadów komunalnych, w tym odpadów niebezpiecznych, przydatnych do odzysku oraz współdziałają z przedsiębiorcami podejmującymi działalność w zakresie gospodarowania tego rodzaju odpadami, zapewniają zbieranie, transport i unieszkodliwianie zwłok bezdomnych zwierząt lub ich części oraz współdziałają z Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 70 przedsiębiorcami podejmującymi działalność w tym zakresie, znakują obszary dotknięte lub zagrożone chorobą zakaźną zwierząt, utrzymują czystość i porządek na terenach innych niż objęte obowiązkami właścicieli nieruchomości, kierowników budów, przedsiębiorców użytkujących tereny służące komunikacji publicznej oraz zarządców dróg, zapewniają uprzątnięcie i pozbycie się błota, śniegu, lodu i innych zanieczyszczeń z chodników, jeżeli gmina pobiera opłaty z tytułu postoju lub parkowania pojazdów samochodowych na takim chodniku, oraz zbieranie i pozbycie się odpadów zgromadzonych w urządzeniach do tego przeznaczonych umieszczonych na tym chodniku i utrzymanie tych urządzeń w odpowiednim stanie sanitarnym, porządkowym i technicznym, wykonują obowiązki przejęte od właścicieli nieruchomości. Ponadto gminy prowadzą ewidencję: zbiorników bezodpływowych w celu kontroli częstotliwości ich opróżniania oraz w celu opracowania planu rozwoju sieci kanalizacyjnej, przydomowych oczyszczalni ścieków w celu kontroli częstotliwości i sposobu pozbywania się komunalnych osadów ściekowych oraz w celu opracowania planu rozwoju sieci kanalizacyjnej. Instrumenty przypisane konkretnym organom: Instrumenty bezpośredniego oddziaływania (w tym kontroli wstępnej): Ustalanie szczegółowych zasad utrzymania porządku i czystości - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 4 ust. 1 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach), Ustalanie górnych stawek opłat ponoszonych przez właścicieli nieruchomości za świadczenie usług - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 6 ust. 2 i ust. 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach), Przejmowanie przez gminę obowiązków właścicieli nieruchomości oraz ustalenie stawek opłat za ich wykonywanie - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 6a ust. 1 i ust. 2 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach) - uwaga: po akceptacji mieszkańców wyrażonej w referendum gminnym. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 71 Nakazywanie posiadaczowi odpadów usunięcie odpadów z miejsc nieprzeznaczonych do ich składowania lub magazynowania, wskazując sposób wykonania tej decyzji - forma prawna: decyzja wójta (art. 34 ust. 1 ustawy o odpadach), Wydawanie zezwoleń na prowadzenie przez przedsiębiorców działalności w zakresie odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, opróżniania zbiorników bezodpływowych i transportu nieczystości ciekłych, ochrony przed bezdomnymi zwierzętami, prowadzenia schronisk dla bezdomnych zwierząt, a także grzebowisk i spalarni zwłok zwierzęcych i ich części - dalej zwane świadczeniem usług - forma prawna: decyzja wójta (art. 7 ust. 6 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach), Określenie i podanie do publicznej wiadomości wymagań, jakie powinien spełniać przedsiębiorca ubiegający się o uzyskanie zezwolenia na świadczenie usług; a także określenie obszaru, na którym usługi te mają być świadczone - forma prawna: zarządzenie wójta (art. 7 ust. 3 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach). Instrumenty kontroli bieżącej: Sprawowanie nadzoru nad wykonaniem obowiązków właścicieli nieruchomości, kierowników budów, przedsiębiorców użytkujących tereny służące komunikacji publicznej oraz zarządców dróg - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 5 ust. 6 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach), Cofanie zezwolenia na prowadzenie przez przedsiębiorców działalności polegającej na świadczeniu usług, jeżeli przedsiębiorca mimo wezwania narusza jego warunki -forma prawna: decyzja wójta (art. 9 ust. 2 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach), Określenie zakresu i sposobu wykonywania obowiązków przedsiębiorcy w zakresie wymagań sanitarnych i ochrony środowiska w wypadku wygaśnięcia lub cofnięcia zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie świadczenia usług - forma prawna: decyzja wójta (art. 9 ust. 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach). Przekazywanie marszałkowi województwa oraz wojewódzkiemu funduszowi ochrony środowiska i gospodarki wodnej roczne sprawozdania zawierającego informacje o rodzaju i ilości odpadów opakowaniowych zebranych przez gminę (związek gmin) lub podmiot działający w ich imieniu, rodzaju i ilości odpadów opakowaniowych przekazanych przez gminę (związek gmin) lub podmiot działający w ich imieniu do odzysku i recyklingu, wydatkach poniesionych na te działania -forma prawna: czynność materialno-techniczna Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie wójta 72 (art. 35 ust. 1 i ust. 3 ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej), Sporządzanie roczne sprawozdania zawierającego informacje o rodzaju i ilości odpadów opakowaniowych zebranych przez gminę (związek gmin) lub podmiot działający w ich imieniu, rodzaju i ilości odpadów opakowaniowych przekazanych przez gminę (związek gmin) lub podmiot działający w ich imieniu do odzysku i recyklingu, wydatkach poniesionych na te działania (art. 35 ust. 1 i ust. 3 ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej), Przechowywanie przez 5 lat dokumentów potwierdzających przekazanie odpadów opakowaniowych do odzysku i recyklingu - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 35 ust. 2 ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej), Instrumenty planowe: Uchwalanie gminnego planu gospodarki odpadami będącego częścią gminnego programu ochrony środowiska - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 18 ust. 1 ustawy POŚ i art. 14 ustawy o odpadach), Opracowanie projektu gminnego planu gospodarki odpadami - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 14 ust. 5 ustawy o odpadach), Składanie radzie gminy, co 2 lata, sprawozdanie z realizacji planu gospodarki odpadami forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 14 ust. 13 ustawy o odpadach), 5.24. Rolnictwo i łowiectwo /kompetencje ustalone ustawą o ochronie roślin uprawnych i ustawą Prawo łowieckie/ Instrumenty kontroli bieżącej: Wydawanie poleceń w przypadku zagrożenia fitosanitarnego Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa - forma prawna: decyzja wójta (art. 49a ustawy o ochronie roślin uprawnych) Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 73 Współdziałanie z dzierżawcami i zarządcami obwodów łowieckich w sprawach związanych z ich zagospodarowaniem - forma prawna: czynność materialno-techniczna wójta (art. 11 ustawy Prawo łowieckie) Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 74 5.25. Pozostałe instrumenty Obok instrumentów mających ścisły związek z wybranym zakresem przedmiotu ochrony (woda, powietrze, powierzchnia ziemi, świat roślin i zwierząt, gospodarka odpadami) istnieje pewna grupa środków o charakterze uniwersalnym, które są wspólne dla całej ochrony środowiska. Aby uniknąć powtórzeń przy ich prezentacji w pkt. 9.7. zostały wydzielone do odrębnego omówienia. Chodzi o środki finansowo-prawne, umowy publicznoprawne oraz środki represyjne. 5.26 Środki finansowo-prawne Szczególne znaczenie dla zarządzania środowiskiem mają instrumenty finansowo-prawne. Tworzą one łącznie dużą grupę instrumentów, obejmujących podatki, opłaty i kary, dotacje, subwencje, ulgi podatkowe. Powszechnie znane są opłaty i kary pieniężne. Opłaty za korzystanie ze środowiska pobierane są w szczególności za: - wprowadzanie do powietrza substancji i energii - usuwanie drzew i krzewów - składowanie odpadów - wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi - wyłączanie gruntów rolnych i leśnych z produkcji - działalność koncesjonowaną na podstawie przepisów prawa górniczego i geologicznego. Opłaty takie spełniają rolę bodźcową (przynajmniej według teoretycznych założeń), gdyż powinny zachęcać do szukania innych alternatywnych sposobów prowadzenia działalności gospodarczej (opartych na rezygnacji z korzystania ze środowiska albo wykorzystywaniu innych, tańszych surowców i półproduktów). W praktycznym stosowaniu na plan pierwszy wybija się jednak funkcja fiskalna opłat i kar. Wyraża się ona w pozyskiwaniu środków finansowych, gromadzeniu w ramach odrębnych funduszy i wykorzystywaniu do wspierania działalności służącej ochronie środowiska. Fundusze takie (w tym gminny fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej) stanowią poważne źródło finansowania ochrony środowiska. Do instrumentów finansowo-prawnych zalicza się także formy wsparcia dla podmiotów podejmujących działania korzystne dla środowiska. Niektóre z nich zostały uregulowane ustawowo, co podnosi ich rangę i dowodzi ich znaczenia. Przykładem są premie wypłacane z tytułu działań termomodernizacyjnych wypłacanych na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 75 1998 r. o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych (Dz.U. Nr 162, poz. 1121 ze zm.). Szersze omówienie tego i innych źródeł finansowania przedstawiono w pkt. 10. 5. 27. Umowy publicznoprawne W polskim prawie administracyjnym charakter umów publicznoprawnych przypisuje się: - związkom komunalnym tworzonym dla wspólnego wykonywania zadań publicznych; w przypadku gminy chodzi o związki międzygminne (art. 64 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym), - porozumieniom komunalnym, na podstawie których gminy mogą powierzać jednej z nich prowadzenie zadań publicznych (art. 74 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym), - porozumieniom gmin z organami administracji rządowej w sprawie wykonywania zadań z zakresu administracji rządowej (art. 8 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym). Dobrowolność działań w tych zakresach powinna zostać nagrodzona określoną „premią”. Znaczenie praktyczne ma (zwłaszcza w przypadku pierwszym) przede wszystkim ułatwiony dostęp do środków finansowych, przeznaczonych na inwestycje z zakresu ochrony środowiska. 5.28 Środki represyjne Instrumenty typu represyjnego to przede wszystkim powszechnie znane opłaty podwyższone i kary pieniężne oraz inne formy odpowiedzialności administracyjnej, np. nałożenie w drodze decyzji obowiązku przywrócenia środowiska do stanu właściwego lub obowiązku uiszczenia na rzecz właściwego gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód wynikłych z naruszeń środowiska (art. 362 ust. 1 i 3 ustawy – Prawo ochrony środowiska). Inne możliwości działania oferują środki odpowiedzialności karnej. Pozostają one w dyspozycji organów sądowniczych, ale organy administracji samorządowej mogą spełniać funkcje oskarżyciela publicznego w sprawach o wykroczenia przeciwko środowisku, jeśli w zakresie swego działania ujawniły wykroczenie i wystąpiły z wnioskiem o ukaranie (art. 17 par. 3 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia). Uprawnienie takie przyznaje wójtowi (burmistrzowi lub prezydentowi miasta) lub osobom przez nich upoważnionym również art. 379 ust. 4 ustawy – Prawo ochrony środowiska. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 76 Wspomnieć należy także o środkach egzekucyjnych, podejmowanych na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Powinność prowadzenia egzekucji administracyjnej obejmuje nierealizowane obowiązki określone bądź wprost w ustawach lub w decyzjach. Organom gminy przysługiwać może rola wierzyciela (tj. podmiotu uprawnionego do żądania wykonania obowiązku lub jego zabezpieczenia) bądź organu egzekucyjnego (tj. organu uprawnionego do stosowania środków egzekucyjnych). 5. 29. Partnerstwo w zarządzaniu środowiskiem Dla idei partnerstwa w zarządzaniu środowiskiem na szczeblu gminy podstawowe znaczenie ma fakt, że administracja gminna nie jest w tym zakresie samowystarczalna. Chodzi o stopień złożoności zagadnień wyznaczających problematykę środowiskową, skalę przestrzenną wykraczającą zwykle poza granice gminy (choć niektóre problemy mają charakter lokalny), rozproszenie kompetencji pomiędzy różne podmioty administracji rządowej i samorządowej a także o samodzielną rolę podmiotów gospodarki rynkowej. Z tych przyczyn współdziałanie wszystkich zainteresowanych podmiotów, w tym powołanych ustawowo, zobligowanych decyzyjnie, motywowanych tak racjonalnie, jak i emocjonalnie, jest po prostu nieodzowne. Szczególne znaczenie ma partnerstwo z: - administracją rządową i samorządową - podmiotami gospodarczymi - społeczeństwem. W pierwszym przypadku niektóre z form współdziałania wynikają wprost z ustaw. Praktyka dowodzi jednak, że bez dobrej woli organów trudno jest mówić o efektywnej współpracy. Jeśli jest ona oparta na wspólnych wynegocjowanych porozumieniach, wykazuje większą efektywność. Niezwykle istotne jest współdziałanie z podmiotami gospodarczymi. Bywa, że ustawy wprost przewidują mechanizmy podobne do dobrowolnych porozumień (np. ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej). Dla realizacji gminnego programu ochrony środowiska szczególne znaczenie mieć będzie dobrowolny w nim udział przedsiębiorstw. Rzeczywiste realizowanie celów środowiskowych nie jest możliwe bez inwestycji ochronnych w przedsiębiorstwach. Udział społeczeństwa przybiera różne formy. Chodzi o udział w procesach decyzyjnych na zasadach określonych w ustawie – Prawo ochrony środowiska, ale też o cały wachlarz innych dobrowolnych działań organizacji ekologicznych, szkół różnych szczebli, jednostek Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 77 pomocniczych samorządu gminnego, samorządu pracowniczego oraz jednostek ochotniczych straży pożarnych. Gminny program ochrony środowiska powinien być bazą i spoiwem dla tych wielorakich aktywności społecznych. 5. 30. Zarządzanie gminnym programem ochrony środowiska Ustanowienie gminnego programu ochrony środowiska jest pierwszym krokiem w kierunku nowoczesnego zarządzania środowiskiem. Po określeniu zasad, celów i instrumentów następuje faza realizacyjna. Biorąc pod uwagę rozległość wytyczonych w programie zadań konieczne wydaje się powołanie specjalnej jednostki do spraw zarządzania programem: komitetu sterującego. 5. 31. Jednostka zarządzająca programem W skład komitetu sterującego wchodzić powinni przede wszystkim pracownicy urzędu gminnego: - pełnomocnik wójta (burmistrza, prezydenta miasta) – jako przewodniczący - kierownicy sekcji tematycznych (w układzie zasobów środowiska, tj. powietrze, woda, powierzchnia ziemi, przyroda – w tym zieleń w jednostkach osiedleńczych, gospodarka odpadami a także pion monitoringu) - koordynator do spraw kontaktów z podmiotami gospodarczymi - koordynator do spraw kontaktów z mediami i społeczeństwem (odpowiedzialny za utrzymanie stron „www”) - członkowie – obserwatorzy, będący przedstawicielami komitetu sterującego programem powiatowym. Zarządzanie programem musi być otwarte dla społeczeństwa i dlatego szczególnej wagi nabiera dostępność programu poprzez elektroniczne sieci informacyjne (strony „www”). Udział przedstawicieli gospodarki (przemysłu) powinien ułatwić koordynację poziomą, z kolei udział reprezentantów powiatu zapewnić powinien koordynację pionową w skali gmina - powiat. Komitet sterujący powinien zbierać się, co 6 miesięcy (a na żądanie przewodniczącego powinny być wyznaczane sesje nadzwyczajne) i oceniać proces wdrażania programu, formułować propozycje zmian i uzupełnień, wspólnie analizować przyczyny ewentualnych opóźnień. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 78 5. 32. Ramy czasowe Ponieważ programy ochrony środowiska służyć mają realizacji polityki ekologicznej państwa, zatem uwzględnić należy potrzebę ich dostosowywania do zmian w tej polityce. Politykę ekologiczną państwa przyjmuje się (zgodnie z art. 14 ust. 2 ustawy – Prawo ochrony środowiska) na 4 lata, z tym że przewidziane w niej działania perspektywiczne obejmują kolejne 4 lata. Zmiany mogą więc wynikać nie tylko z pojawienia się nowych zagrożeń dla środowiska, ale również z odmiennych preferencji ekipy politycznej wyłonionej w toku wyborów. Z tego względu byłoby najlepiej, gdyby takie dokumenty jak polityka ekologiczna państwa oraz programy ochrony środowiska, były przyjmowane na początku kadencji. Ponieważ narzucony ustawą graniczny termin na przyjęcie gminnego programu ochrony środowiska rozmija się z terminarzem wyborczym, dlatego tak ważna pozostaje sprawa otwarcia programu na zmiany i programowanie dalszego rozwoju metodą kroczącą: 4 lata + 4 lata. Choć zasada ta w ustawie wyrażona jest wyraźnie tylko w stosunku do polityki ekologicznej państwa, została także uwzględniona w programie ochrony środowiska. Za wykonanie programów formalną odpowiedzialność ponosi wójt (burmistrz, prezydent miasta), który co 2 lata sporządza raport z wykonania programu i przedstawia go radzie gminy. Powyższe uwarunkowania nakazują wyróżnić w perspektywie czasowej wdrażania gminnego programu ochrony środowiska: zarządzanie bieżące z perspektywą 4 lat ( 2 lata + 2 lata), zarządzanie w perspektywie średniookresowej ( 4 lata + 4 lata) oraz zarządzanie perspektywiczne (na okres 8 lat + 8 lat ). 5. 33. Operatywna struktura celów środowiskowych Działalność bieżąca powinna być nakierowana na realizowanie celów ustalonych w programie. Cele powinny być wyrażone w sposób opisowy oraz przy użyciu wskaźników i parametrów opracowanych w naukach szczegółowych (przede wszystkim adekwatnie do kryteriów opisu stanu środowiska w programach monitoringu). Biorąc jednak pod uwagę złożoność tych celów oraz ich wewnętrzne zróżnicowanie należy rozważyć wydzielenie także uproszczonych celów operacyjnych tj. celów wyrażonych w języku niespecjalistycznym (priorytetowych dla obszaru gminy). Kryteria prawne służące do opisu celów, stają się jednocześnie użytecznymi miernikami dla określenia postępu we wdrażaniu programu, o ile tylko dają się skwantyfikować. Mierniki w przypadku celów opisowych odwołują się do ocen typu szkolnego (realizacja niezadawalająca / zadawalająca / dobra / wzorcowa). Odrębnym Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 79 miernikiem będzie stopień realizacji planów finansowych (planów wydatków ze źródeł publicznych i prywatnych) w ujęciu kwotowym lub procentowym. 5.34. Harmonogram wdrażania gminnego programu ochrony środowiska Tabela . 21. Harmonogram wdrażania programu ochrony środowiska w gminie Międzylesie 2004 – 2007 L.p. Zadania 1. Priorytetowe cele środowiskowe: a. ochrona powietrza atmosferycznego (w tys. zł) c. ochrona zasobów wodnych Nie zaplanowano Nie zaplanowano Nie zaplanowano Nie zaplanowano 4 800 d. ochrona walorów przyrodniczych Nie zaplanowano Pozostałe cele środowiskowe: a. racjonalna gospodarka surowcami mineralnymi Cele gospodarki odpadami Nakłady łącznie Nie zaplanowano b. ochrona przed hałasem 2. 3. 4. 2008 - 2014 Nie zaplanowano Nie zaplanowano 1 640 6 440 5. 35. Monitoring Monitoring kojarzony być może przede wszystkim z tzw. państwowym monitoringiem środowiska. Jest to system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania wszystkich informacji o środowisku. Szczegółowe zasady jego funkcjonowania określa ustawa p.o.ś. (Rozdział 2 Dział IV Tytuł I „Państwowy monitoring środowiska oraz rozpowszechnianie informacji o środowisku”) oraz przepisy ustawy z 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska . Jest on prowadzony na podstawie: wieloletnich programów opracowywanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, zatwierdzonych przez ministra właściwego do spraw środowiska, programów wojewódzkich, opracowanych przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, zatwierdzanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w porozumieniu z wojewodą. System państwowego monitoringu środowiska należy odróżniać od obowiązków w zakresie monitoringu obciążających podmioty korzystające ze środowiska. np. w zakresie gospodarki Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 80 odpadami dotyczy to zwłaszcza (choć nie tylko) zarządzających składowiskami. Obowiązki w zakresie monitoringu mogą mieć bardzo różny zakres - i niekoniecznie muszą być z tą nazwą bezpośrednio kojarzone. Dotyczy to np. obowiązku prowadzenia badań czy pomiarów albo obowiązku stosowania metodyki referencyjnej. Zakres podobnych obowiązków jest zazwyczaj przedmiotem regulacji odpowiednich ustaw i rozporządzeń wykonawczych. Może być również przedmiotem decyzji administracyjnych o charakterze reglamentacyjnym lub kontrolnym. Monitoring środowiska polega przede wszystkim na aktywnym zbieraniu informacji. Zapewnienie stałego napływu informacji od podmiotów w rozmaitych formach korzystających ze środowiska jest natomiast elementem zbierania biernego. Podstawowym źródłem takich informacji są wnioski o wydanie niezbędnych decyzji administracyjnych. Nie zawsze są one jednak wymagalne. W wielu wypadkach ustawodawca przewidział tu pewne rozwiązania stanowiące w istocie substytut obowiązku uzyskiwania pozwolenia. Jest to instytucja notyfikacji (obowiązek składania informacji, czy też zgłoszenia). Jej podstawową zaletą jest maksymalne uproszczenie postępowania przy zachowaniu jednocześnie elementów reglamentacyjnych i kontrolno-interwencyjnych. Klasycznym przykładem jest tu obowiązek zgłoszenia pewnych robót budowlanych bez konieczności uzyskiwania pozwolenia na budowę- a więc rozwiązanie od lat znane kolejnym ustawom Prawo budowlane. Instytucja ta znajduje coraz szersze zastosowanie w polskim prawie ochrony środowiska - zwłaszcza w zakresie gospodarki odpadami. Obejmuje to następujące obowiązki: składania informacji o wytwarzanych odpadach (art. 17 ustawy o odpadach), zgłoszenia do rejestru wykonywania działalności w zakresie gospodarowania odpadami (art. 33 ustawy o odpadach). Polskie prawo ochrony środowiska przewiduje liczne obowiązki ewidencyjne i sprawozdawcze. Obciążają one przede wszystkim podmioty w różny sposób korzystające ze środowiska. System przepływu informacji wymaga jednak również aktywnego udziału organów administracji publicznej wszystkich szczebli. Jest przy tym obojętne, z jakich źródeł pochodzą zebrane informacje - czy z działań własnych organów ochrony środowiska czy też są przekazywane przez właściwe Inspekcje. 5. 36. Finansowanie realizacji Programu Ochrony Środowiska w gminie Międzylesie Podstawowym elementem Programu Ochrony Środowiska dla gminy Międzylesie jest ocena zdolności budżetu gminy do współfinansowania oraz wskazanie zewnętrznych mechanizmów finansowania ochrony środowiska dla oszacowanych w poprzednich rozdziałach nakładów Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 81 inwestycyjnych. Wynikające stąd koszty wdrażania Programu… zostały określone dla okresu 2004 – 2007, tj. dla okresu obowiązującego bezpośrednio po uchwaleniu „Programu…” przez Radę Gminy, zgodnie z art.17 i 18 ustawy Prawo ochrony środowiska. Dla okresów następujących po 2007 roku koszty te powinny być szacowane dla kolejnych etapów realizacji w ramach działań wynikających bezpośrednio z procesu monitorowania implementacji Programu…. Poziom cen dla realizacji przedsięwzięć opisanych w Programie… dla okresu 2004 – 2007 odniesiony jest do IV kwartału 2003 roku. Dotychczas większość zadań ochrony środowiska realizowanych w gminie Międzylesie było finansowane zgodnie z ogólnym trendem udziału środków finansowych z różnych źródeł, jaki ukształtował się w Polsce w ciągu ostatnich pięciu latach. Oznacza to, że podstawowym źródłem był budżet samorządu (ok. 55% wartości nakładów inwestycyjnych) oraz fundusze ochrony środowiska (ok.35% wartości nakładów). Pozostałe część przypada na wszelkie inne źródła finansowania. Od 1 maja 2004 roku ze względu na zdecydowanie większy udział potencjalnie możliwych do wykorzystania środków pomocowych Unii Europejskiej struktura finansowania przedsięwzięć ochrony środowiska zmieni się w sposób zasadniczy, bowiem będzie można w szerszym niż dotąd zakresie pozyskiwać dofinansowanie z Funduszu Spójności oraz funduszy strukturalnych. Najwięcej środków będzie dostępnych w ramach Funduszu Spójności, jednak jest on adresowany do realizacji dużych przedsięwzięć, o znaczeniu ogólnokrajowym lub ponadregionalnym, o minimalnym koszcie jednolitego programu inwestycyjnego przekraczającym 10 mln €. Z uwagi na brak tak dużych przedsięwzięć w gminie oraz ze względu na inne warunki ograniczające, zakłada się, że poszczególne inwestycje z Programu Ochrony Środowiska dla gminy Międzylesie będą mogły być dofinansowywane w ramach pomocy unijnej głównie z funduszy strukturalnych. Zakłada się ponadto, że głównymi źródłami finansowania Programu… będą: budżet gminy Międzylesie środki Narodowego i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej fundusze Unii Europejskiej środki własne przedsiębiorstw komunalnych środki przedsiębiorców przeprowadzających działania restrukturyzacyjne zmierzające do osiągania standardów środowiskowych wymaganych prawem środki banków komercyjnych Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 82 Generalnie inwestycje realizowane w ramach Programu… można podzielić na trzy grupy: z dużym udziałem zewnętrznych środków finansowych z niewielkim udziałem zewnętrznych środków finansowych bez udziału finansowania zewnętrznego. W załączniku do Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu ... pod nazwą „Środki finansowe w ochronie środowiska” dokładnie omówiono dostępne źródła finansowania dla zadań ochrony środowiska oraz przedstawiono szczegóły dotyczące zasad i kryteriów działania omawianych Funduszy. Realizacja inwestycji gminnych bez planowania ich na wiele lat naprzód może stwarzać wiele niebezpieczeństw. Dlatego dla zadań z Programu… proponuje się: wyznaczać hierarchię ważności poszczególnych inwestycji dla gminy Międzylesie (ustalić priorytety) z uwzględnieniem strategicznych interesów społeczności lokalnej oraz wyznaczonych wskaźników ekorozwoju, określić optymalny harmonogram realizacji całości zamierzeń inwestycyjnych gminy Międzylesie z uwzględnieniem dostępności finansowania, koncentracji środków itp. w celu skracania cykli inwestycyjnych i uzyskiwania planowanych efektów w możliwie najszybszych terminach. Istotą takiego planowania jest uniknięcie niepożądanej sytuacji, jednoczesnego otwierania zbyt wielu frontów inwestycyjnych w stosunku do zdolności finansowania. Przypadkowość w decydowaniu o kolejności inwestycji (brak uzgodnionych kryteriów przy ustalaniu ich kolejności) prowadzić może do nieuzasadnionego przewlekania realizacji poszczególnych inwestycji i podrażania ich kosztów. Rozważając kwestie finansowania każdej inwestycji, a zwłaszcza komunalnej, współfinansowanej ze środków publicznych, należy brać pod uwagę także inne aspekty. Istotą jest tu nie tylko wybór kolejności realizacji poszczególnych inwestycji w ramach Programu…, ale także fachowa ocena efektywnościowa odnosząca się do zagadnień ekonomicznych i korzyści dla ochrony środowiska. Takie badanie efektywności jest ważne, bowiem zapewnia: właściwą alokację środków, jakie są do dyspozycji społeczności lokalnej, efektywne wykorzystanie środków finansowych, zwłaszcza publicznych; uzyskiwane w ten sposób oszczędności są równie istotne jak pozyskiwanie środków zewnętrznych Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 83 realizację podstawowego wymagania postawionego przez Komisję Europejską dla wszystkich inwestycji dofinansowywanych z funduszy Unii Europejskiej. Służy ono także: porównaniu rozwiązań alternatywnych, „odchudzaniu” rozważanego programu inwestycyjnego, określaniu wysokości dofinansowania dotacjami ze środków publicznych selekcji projektów inwestycyjnych. Analiza taka nosi najczęściej nazwę studium wykonalności i jej podstawy teoretyczne są stosowane w praktyce coraz powszechniej. Niemniej jednak najważniejszą kwestią dla projektów ochrony środowiska, które w większości ze swej natury są ekonomicznie nieopłacalne, jest wybór właściwej metody oceny. Mamy tu do czynienia z metodami: dynamicznymi: analiza finansowa (NPV, IRR, czas zwrotu), analiza korzyści i kosztów społecznych, analiza efektywności kosztowej. statycznymi: analiza kosztu jednostkowego. Ze względu na to, że klasyczne narzędzia analizy finansowej często zawodzą w odniesieniu do inwestycji ochrony środowiska z powodu nie uwzględniania strumieni korzyści zewnętrznych, takich jak konieczność wypełniania prawnych norm środowiskowych, poprawy warunków sanitarnych i zdrowotnych ludności, poza prawnych aspektów ochrony środowiska itp. uważa się, że poprawną metodologicznie jest analiza efektywności kosztowej. Dla projektów aplikujących do funduszy europejskich analiza taka jest prowadzona na podstawie dynamicznego kosztu jednostkowego DGC (Dynamic Generation Cost). Oznacza on średnią cenę za usługę komunalną w całym okresie analizy projektu (np. 25 lat), która równoważy sumę zdyskontowanych w czasie wszystkich nakładów inwestycyjnych i eksploatacyjnych ze zdyskontowanymi efektami ekologicznymi (korzyściami), jakie będą osiągnięte w wyniku realizacji rozważanej inwestycji. Wskaźnik DGC jest niezwykle wygodny do stosowania, ze względu na bardzo czytelną interpretację: posiada takie samo miano jak cena, którą płaci konsument/użytkownik zrealizowanej inwestycji, jest tzw. ceną ukrytą (shadow price), tj. ceną jaką płaci społeczeństwo za uzyskanie efektu ekologicznego, charakteryzuje koszt techniczny osiągnięcia efektu, w tym ekologicznego, Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 84 odnosząc wskaźnik DGC do ceny ustalonej przez przedsiębiorstwo komunalne, można oszacować, jaką część kosztów ponoszą konsumenci. Ponieważ Komisja Europejska akceptuje analizę efektywności kosztowej (porównanie opcji) prowadzoną na podstawie dynamicznego kosztu jednostkowego DGC zaleca się, aby przeprowadzać ją we wstępnej fazie przygotowywania wszelkich projektów infrastrukturalnych i to nie tylko w przypadkach, gdy projekty takie mają być współfinansowane ze środków Unii Europejskiej. Odrębną kwestią jest ocena postępów w urzeczywistnianiu ekorozwoju gminy poprzez realizację inwestycji określonych m.in. w Programie Ochrony Środowiska gminy Międzylesie. W takim przypadku są wykorzystywane mierniki ekorozwoju, które oznaczają nowe podejście do określania znaczenia środowiska dla jakości życia człowieka. Istota ekorozwoju jest wyrażana jako zbiór cech, celów, zasad i jako ład zintegrowany, oparty na wzajemnym przenikaniu i harmonizacji pięciu ładów dziedzinowych: ekologicznego, społecznego, gospodarczego, przestrzennego i polityczno-instytucjonalnego. Zbiór ten jest swoisty w skali globalnej jak i lokalnie np. na poziomie gminy. Przyjęte w konkretnych warunkach wskaźniki ekorozwoju powinny: ułatwiać władzom danego obszaru (kraju, regionu, powiatu, gminy) i jego mieszkańcom ocenę stopnia realizacji idei ekorozwoju, uświadamiać tempo realizacji ekorozwoju i istniejące problemy, pobudzać do większej aktywności w działaniach na rzecz ekorozwoju, weryfikować obowiązujące kierunki polityki i przyjęte wcześniej cele rozwojowe oraz strategie ich osiągania. Wybór, zaprojektowanie i uzgadnianie wskaźników ekorozwoju nie jest sprawą prostą. W odniesieniu do konkretnych wskaźników doprowadzenie do pełnej zgodności poglądów w odniesieniu do metodyki ich konstrukcji, własności i zakresów stosowania jest obecnie bardzo trudne. Przy aktualnym stanie wiedzy brak jest jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, które wskaźniki i ich systemy są bardziej przydatne i pożyteczne od pozostałych. Proponowane w ostatnich latach przez organizacje międzynarodowe systemy wskaźników nie zawsze spełniają postulat harmonizacji ładów dziedzinowych (w tym m.in. ekonomicznego, społecznego i ekologicznego). Systemy takie zostały m.in. opracowane przez agendy ONZ, OECD, Bank Światowy, IUCN i Europejską Agencję ds. Ochrony Środowiska (EEA). Najczęściej wskaźniki te dzielą się na wskaźniki presji/przyczyny, stanu ,i reakcji. Ich określenie i przyjęcie powinno stanowić kolejny krok władz miasta w ramach monitorowania wdrażania Programu Ochrony Środowiska gminy Międzylesie. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 85 W dalszym ciągu niniejszego rozdziału przeprowadzono analizę możliwości finansowania zadań ujętych w Programie Ochrony Środowiska dla gminy Międzylesie y. Dokonano oceny wydolności budżetu gminy w okresie do 2007 roku oraz prognozę do 2011 roku oraz zasymulowano strukturę finansowania inwestycji wchodzących w skład Programu…także z zewnętrznych źródeł finansowania 5. 37. Ocena wybranych parametrów budżetu gminy Międzylesie Dla potrzeb oceny możliwości finansowania realizacji zadań wynikających z Programu Ochrony Środowiska dla gminy Międzylesie analizie poddano wybrane parametry prognozy wykonanej przez służby księgowe Urzędu Gminy na lata realizacji Programu… (lata 2004 – 2014) Są to: dochody budżetu Gminy, wydatki budżetu Gminy, wydatki inwestycyjne w budżecie Gminy, nadwyżka/deficyt budżetowy, udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach budżetu Gminy. Koszty te zostały określone na podstawie szczegółowych danych zebranych z urzędu gminy. Dla zadań nie posiadających dokumentacji technicznych koszty ich realizacji oszacowano na podstawie wyników przetargów rozstrzyganych w innych częściach województwa dolnośląskiego w odniesieniu do inwestycji o podobnym charakterze. Ponieważ zadania inwestycyjne z zakresu ochrony przed hałasem wiążą się z budową obwodnic i innych dróg komunikacyjnych kosztów z tego tytułu nie uwzględniono w „Programie…” W tabeli przedstawiono zbiorcze zestawienie kosztów „Programu…..” wraz z podziałem na zadania inwestycyjne i pozainwestycyjne oraz procentowym udziałem poszczególnych dziedzin finansowania. Jest to zgodne z głównymi priorytetami wynikającymi z Polityki ekologicznej Państwa oraz Programu ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju województwa dolnośląskiego. W tabeli dokonano analizy źródeł finansowania w rozbiciu na poszczególne dziedziny inwestowania. Uzyskana struktura uwzględnia prognozowaną w poprzednim rozdziale wydolność inwestycyjną budżetu miasta oraz możliwość obsługiwania zadłużenia dla realizacji inwestycji i obsługi deficytu budżetowego. Przy tak określonej strukturze finansowania nawet niepowodzenie przy ubieganiu się o fundusze UE nie powinno Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 86 spowodować załamania „Programu…”, bowiem zdolność budżetu gminy do zaciągania zobowiązań jest wystarczająca do poszukiwania innych źródeł finansowania. 6.0. STRESZCZENIE PROGRAMU Gmina Międzylesie należy do rzadziej zaludnionych, słabiej zurbanizowanych i mniej intensywnie zagospodarowanych obszarów Dolnego Śląska. Udział gminy w obciążeniu i zanieczyszczeniu środowiska przyrodniczego regionu jest, zatem porównawczo niewielki. Dlatego też w Programie ochrony środowiska dominują cele i kierunki działań nastawione na ochronę środowiska w skali lokalnej. Część jednak wskazanych zadań stanowić będzie realizację celów i kierunków polityki ochrony środowiska zapisanej w „II Polityce Ekologicznej Państwa” oraz w „Programie Zrównoważonego Rozwoju i Ochrony Środowiska województwa Dolnośląskiego”. Dotyczy to w szczególności zadań z zakresu gospodarki ściekowej (ochrona wód w skali ponadlokalnej) oraz gospodarki odpadami, a częściowo także ochrony przyrody, gdyż walory przyrodnicze (głównie w północnej części) wychodzą znacznie poza zasięg obszaru powiatu. Uciążliwości wynikające z emisji powietrza i hałasu mają z kolei wymiar lokalny i są rozproszone. Dlatego też określone w Programie cele i kierunki działań dotyczą objęcia ściślejszą kontrolą tych punktów „zapalnych” oraz – w oparciu o wyniki okresowych obserwacji (pomiarów) – sukcesywne ich „wygaszanie” (cele długofalowe), począwszy od najbardziej uciążliwych (krótkookresowe cele i kierunki działań, tj. do roku 2007). W hierarchii problemów związanych z ochroną środowiska gminy, w której ochrona wód (gospodarka wodno-ściekowa) i gospodarka odpadowa znalazły się na pierwszych miejscach, a ochrona powietrza i ograniczenie uciążliwości hałasowej – na dalszych miejscach, uwzględniono nie tylko zasięg przestrzenny problemu (ponadlokalny/lokalny), ale również przypuszczalną wielkość populacji, jaka jest narażona na daną kategorię uciążliwości środowiskowych. Ponadto, zwłaszcza w określaniu zadań krótkoterminowych, uwzględniono realne możliwości finansowe gminy. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 7.0. IDENTYFIKACJA GŁÓWNYCH PROBLEMÓW 87 OCHRONY ŚRODOWISKA W GMINIE MIĘDZYLESIE Propozycje gminy do Strategii Rozwoju Powiatu. Dokonując analizy dokumentu kierunkowego dla gminy Międzylesie, jakim niewątpliwie jest Strategia Rozwoju Powiatu, w kilku miejscach znaleziono odniesienia do ochrony środowiska, w tym także do gospodarowania odpadami na terenie gminy. W kierunkach działania na przyszłość stwierdzono, że misją gminy jest budowa zintegrowanego systemu zagospodarowania odpadów i ścieków komunalnych i przemysłowych. Gmina a Polityka Ekologiczna Państwa. Program wykonawczy Gminy zgodny z II polityką Ekologiczną Państwa na lata 2002 – 2010 zamierza realizować: likwidację dzikich składowisk odpadów, planuje się stosowanie segregacji odpadów lub segregację tę kontynuować, podjąć przygotowania do rekultywacji składowiska odpadów w Międzylesiu, podejmuje się działania mające na celu wyodrębnienie ze strumienia odpadów komunalnych, niektórych odpadów niebezpiecznych Jako zadania inwestycyjne, które należy rozpocząć lub kontynuować wskazano: budowę oczyszczalni ścieków w Międzylesiu, budowę oczyszczalni ścieków w Goworowie, modernizację oczyszczalni ścieków w Domaszkowie, rozbudowę i modernizację wysypiska odpadów komunalnych w Międzylesiu. budowę infrastruktury do selekcji odpadów i selektywną zbiórkę odpadów. Strategia ochrony środowiska. W końcu w latach 90 zaczęto stosować strategię ochrony środowiska polegającą na postępowaniu, które prowadzi do zapobiegania powstawaniu odpadów u źródła, czyli w procesach wytwórczych. Jest to istota Czystej Produkcji, gdyż prowadzi do oszczędności materiałów wsadowych i energii, jednocześnie zmniejszając lub zupełnie redukując strumienie odpadów. Zwiększa się zyskowność i produktywność, głównie przez minimalizację kosztów wytwarzania. Poprawa stanu gospodarki odpadami. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 88 Ostatnio stosowana coraz częściej strategia Czystej Produkcji znalazła najpierw odzwierciedlenie w dyrektywach Unii Europejskiej, później w przepisach polskiego prawa. Stąd też zarówno z ustawy Prawo ochrony środowiska jak i ustawy o odpadach odzwierciedlają w swoich zapisach pierwszeństwo w likwidacji zanieczyszczeń u źródła i przeciwdziałanie ich powstawaniu niż likwidowanie skutków. Przy tych wszystkich założeniach należy zwrócić uwagę na rolę Gminy w całej kwestii gospodarki odpadami. Zapobieganie powstawaniu odpadów. Tego rodzaju zadania posiadają dwa najważniejsze kierunki: działania edukacyjne i działania administracyjne. Oba są sobie równoważne. Aby realizować tą strategię w powiecie należy: Wprowadzić do programów nauczania szkół podstawowych i gimnazjów edukację proekologiczną, a także kontynuować w szkołach gminy rozpoczęte już tego rodzaju działania – inicjatywy i działania miasta Międzylesie, Podjąć próbę edukacji proekologicznej większej ilości właścicieli mieszkań i domów Stosować zasadę dostępu do informacji dla każdego i w każdej sprawie Zwiększyć ilość pracowników Wydziału Ochrony Środowiska zajmujących się gospodarką odpadami Poszerzać wiedzę nt. gospodarowania odpadami uczestnicząc w targach, sympozjach itp. Ograniczenie ilości odpadów. Przestrzegać i egzekwować opłatę za korzystanie ze środowiska w opłacie za wywóz odpadów – pozwoli to na samoistne ograniczanie odpadów nadających się do odzysku Wystąpić z inicjatywą stosowania, tam gdzie jest to możliwe, nawet kosztem poniesienia nowych nakładów inwestycyjnych, zasady mniejszej anonimowości wytwórców odpadów, zwłaszcza w budynkach wielomieszkaniowych Wprowadzać zasadę powtórnego wykorzystywania materiałów dających się odzyskać ze strumienia odpadów Podjąć próbę oddzielenia ze strumienia odpadów opon samochodowych celem ich odzysku Dokonać dokładnego bilansu odpadów medycznych i wydzielić ze strumienia odpadów wyłącznie te, które powinny być termicznie unieszkodliwione Na terenie gminy przeprowadzić inwentaryzację terenów wymagających rekultywacji Zobowiązać właścicieli terenów do przeprowadzenia rekultywacji z wykorzystaniem odpadów mineralnych i innych odpadów przemysłowych oraz ustabilizowanych osadów ściekowych Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 89 Podjąć inicjatywę wyznaczenia przez zakłady komunalne miejsc zbierania odpadów wielkogabarytowych Podjąć inicjatywę mającą na celu eliminację ze strumienia odpadów, odpadów organicznych Podjąć inicjatywę budowy kompostowni, Podjąć inicjatywę mającą na celu rozważenie możliwości utworzenia punktów gromadzenia odpadów organicznych przed wywiezieniem ich do kompostowni wraz z jednoczesnym wydzielaniem tego rodzaju odpadów z ich strumienia u źródła Rozważyć możliwość przekazywania tego rodzaju odpadów osobom fizycznym 8.0. DŁUGOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W GMINIE MIĘDZYLESIE Budowa obwodnic Międzylesia, Roztok, Domaszkowa oraz modernizacja dróg modernizacja dróg lokalnych, modernizacja dróg lokalnych o nawierzchni gruntowej. przebudowa dróg gminnych z uwzględnieniem ciągów pieszych przebudowa odcinków istniejących dróg na trasy rowerowe, szczególnie wzdłuż rzeki Nysy powiązania układu komunikacyjnego z bazą hotelarską i siedliskami przyrodniczymi modernizacja sieci wodociągowej i większości lokalnych ujęć wody celem polepszenia ich jakości zaopatrzenia w wodę. budowa jednolitego systemu ujęć wody pitnej o wysokiej jakości. uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej (rozdział systemu deszczowego od kanalizacji sanitarnej) budowa i rozbudowa obiektów użyteczności publicznej z. dostosowaniem do standardów i norm europejskich: szkolnictwo, kultura- sport, administracja. Poprawa stanu środowiska naturalnego oraz kulturowego Poprawa stanu środowiska naturalnego to: ochrona wód powierzchniowych i podziemnych poprzez skanalizowanie wszystkich miejscowości: w pierwszym etapie wzdłuż rzeki Nysy Kłodzkiej, w drugim etapie pozostałych miejscowości. renowacja i odtwarzanie zabytków kultury. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 90 partnerstwo publiczno-prywatne celem zagospodarowania i wykorzystania walorów zróżnicowania terenowego oraz. parków i prastarych siedlisk renowacja, remont parków i polepszenie stanu zieleni ochronnej Poprawa warunków i jakości życia mieszkańców Lista zadań na rzecz poprawy warunków i jakości życia mieszkańców obejmuje m.in.: zapewnienie dostępu do podstawowej infrastruktury technicznej (sieć kanalizacyjna. sieć wodociągowa, drogi, łączność telefoniczna). zapewnienie dostępu do podstawowej infrastruktury społecznej, sportowej, kulturowejstwarzanie warunków atrakcyjnego wykorzystania wolnego czasu i wypocznku. działania na rzecz powstawania nowych miejsc pracy na terenie gminy. poprzez stworzenie dogodnych warunków inwestowania. Ogólna lista zadań wg hierarchii Skanalizowanie wioski wpłynie na poziom życia jej mieszkańców. atrakcyjność osiedleńczą, pożytki ochrony środowiska. Celem głównym wszystkich działań ma być: ..trwały, zrównoważony harmonijny rozwój z uwzględnieniem poprawy warunków bytowych ludności i zwiększenia udziału gminy W ujęciu ogólnym hierarchię zadań można przedstawić w następujący sposób: W zakresie infrastruktury technicznej: modernizacja i rozbudowa dróg. rozbudowa sieci kanalizacji sanitarnej ochrony środowiska: rozbudowa sieci kanalizacyjnej. monitoring wód dorzecza Nysy Kłodzkiej w jej górnym Rowie oraz dorzecza Dzikiej Orlicy na terenie gminy Międzylesie. W zakresie przedsiębiorczości: stworzenie atrakcyjnych warunków do lokalizacji działalności produkcyjnych, usługowych. handlowych, rolnictwa ekologicznego, rękodzieła ludowego. W zakresie dziedzictwa kulturowego: renowacja i odtworzenie zabytków kultury. Autorzy programu za niezbędne wskazują poniższe zalecenia i sugestie dla ekorozwoju Gminy Międzylesie z koniecznością opracowania Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 91 szczegółowych programów realizacyjnych oraz wystąpienia do władz powiatowych, wojewódzkich oraz funduszów pomocowych o finansowanie wymienionych zadań. Po akceptacji wymienionych programów niezbędne jest uwzględnienie ich w Studium zagospodarowania. Tabela 22. Prorozwojowe i ograniczające rozwój zasoby i walory przyrodnicze istniejące na terenie gminy Międzylesie Element Czynniki pogarszające Czynniki prorozwojowe przyrodniczy możliwości rozwojowe Położenie – przy rozbudowa szlaków wzrost natężenia ruchu – wzrost granicy czeskiej komunikacyjnych zanieczyszczenia powietrza i szansa rozwoju turystyki hałasu międzynarodowej dość zróżnicowany krajobraz – zwiększone okresowe natężenie Ukształtowanie terenu – teren szanse rozwoju turystyki ruchu pagórkowaty i zwiększona antropopresja na górski tereny szczególnie wartościowe przyrodniczo Gleby – średnia i zastępowanie areału rolnego uprawa gatunków roślin o niska jakość nasadzeniami leśnymi lub niewielkich wymaganiach bonitacyjna naturalnymi użytkami (łąki) glebowych (ziemniaki, zboża) wykorzystanie do nasadzeń niższe plony przydatnych jako biopaliwa (wierzby energetycznej) rozwój przemysłu przetwórczego w oparciu o roślinność niewymagającą( maliny, jeżyny, porzeczki, agrest) oraz rozwiniecie i propagowanie hodowli grzybów nadrzewnych –feng-szu (grzyb chiński) oraz boczniaka w oparciu o drewno odpadowe rozwoju przemysłu przetwórczego wzrost zanieczyszczeń powietrza Złoża bogactw naturalnych – surowców skalnych i mineralnych pyłami, hałas, zanieczyszczenie kamień budowlany, – przychody dla gmin z tytułu wód powierzchniowych drogowy, kruszywa opłat, zapewnienie zatrudnienia zanieczyszczenia na etapie specjalistyczne, dodatkowe, stałe źródło poszukiwania i eksploatacji złóż– wypełniacze i finansowania skażenia gleby i wód gruntowych, pigmenty oraz naruszenie walorów widokowych kruszywa kopalne w rejonie eksploatacji złóż – Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 92 zasoby wód są wystarczające dla możliwość skażenia wód przez potrzeb gminy ale standardy działalność przemysłową jakości powinny być podwyższone (kopalnia, odwierty) obniżenie jakości wody przez infiltrację zanieczyszczeń ze ścieków możliwość rozwoju turystyki zagrożenie skażenia przez ścieki, Wody powierzchniowe – wodnej spowodowane niewłaściwą możliwość budowy rozwój hodowli ryb gospodarką wodno-ściekową zbiorników rozwój energetyki ze źródeł brak pełnej inwentaryzacji retencyjnych oraz odnawialnych nieuregulowana ochrona wód i stawów pobrzeży jezior hodowlanych Powietrze – w rejonach pozbawionych gorsze warunki bytowania niewielkie przemysłu i odizolowanych od jego ludności – zagrożenie zdrowia zanieczyszczone w wpływu rozwój bazy turystycznej, pogarszanie się jakości gleb wód i rejonach skupisk zwłaszcza w południowej części roślinności – opad zanieczyszczeń, ludzkich oraz kwaśne deszcze pochodzące z pogorszenie jakości powietrza komunikacji przez zanieczyszczenie związkami samochodowej, złowonnymi zanieczyszczenia zagrożenie dla dóbr kultury przenoszone transgranicznie Hałas – w pobliżu rozwój turystyki w rejonach poza pogorszenie warunków mieszkania dróg skupiskami zamieszkania i z dala ludności międzynarodowych, od głównych ciągów wojewódzkich i komunikacyjnych powiatowych rozwój przemysłu drzewnego – ograniczenia lokalizacyjne przy Walory przyrodnicze – miejsca zatrudnienia podejmowaniu działalności duża lesistość, duża rozwój turystyki i agroturystyki na gospodarczej – wykluczenie ilość gatunków terenach oddalonych od terenów pewnych dziedzin gospodarczych chronionych przemysłowych, ekoenergia, produkcja brykietów z materiałów odpadowych gospodarki leśnej Ograniczenia rozwoju Walory kulturowe rozwój turystyki – liczne zabytki popularyzacja regionu gospodarczego i rozwoju komunikacji spowodowane dbałością o zachowanie dóbr kultury w dobrym stanie Infrastruktura na Możliwość przygotowania terenów ograniczenia lokalizacyjne przy inwestycyjnych wykorzystujących podejmowaniu działalności terenie gminyniezadowalający naturalne bogactwa- surowce gospodarczej – wykluczenie stan i mineralne, drewno, produkcje rolną pewnych dziedzin gospodarczych nierównomierność ekologiczna, przygotowanie wytypowania terenów pod zabudowę letniskowa Wody podziemne – wystarczające zasoby wód Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie Walory klimatycznewyjątkowo korzystne warunki rozwoju energetyki wiatrowej na terenie całej Gminy Stan środowiska przyrodniczego i rolniczego 93 Zmniejszenie kosztów utrzymania obiektów komunalnych oraz oświetlenia ulic Trudności lokalizacyjne wynikające z obszarów chronionych, gospodarki leśnej prowadzonych przez Przedsiębiorstwo Lasy Państwowe Wykorzystanie systemowego rozwiązania produkcji zdrowej żywności, co poza stanem środowiska związane jest z rozdrobnieniem gospodarstw rolniczych. Produkcja zielarska i wielu drobnoowocowych owocówpracochłonnych w produkcji. Niewykorzystany atut turystyczny. Wypromowanie produktów z terenu Gminy Możliwość organizowania pobytów jednodniowych dla grup zorganizowanych młodzieży i mieszkańców dużych miast Przygotowanie ścieżek dydaktycznych – leśnych, łąkowych, geologicznych Brak świadomości ludności, konieczność przygotowania programu strukturalnego, audytu środowiska oraz konieczność pozyskania środków pomocowych Walory ogólno środowiskowe Turystyka ekologicznawykorzystująca atuty Gminy w powiązaniu z Budową Centrum Edukacyjnego oraz Parkiem Techniki Ekologicznej ( biopaliwa, energia wodna, energia wiatrowa) Elementy Turystyka specjalistycznakrajobrazowe a)ekstremalna. Budowa tras rowerowych, torów wyczynowych, ścian wspinaczkowych b) turystyka dla osób niepełnosprawnych – przygotowanie łagodnych i dostępnych tras oraz punków widokowo-postojowych Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 94 9.0. MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE Dane uzyskane z Urzędu Gminy Międzylesie. 2003-2004 Dane uzyskane ze Starostwa Powiatu Kłodzkiego. 2003 Karty informacyjne inwestycji realizowanych i planowanych w gminach powiatu. Urzędy gminne.2003 Koncepcja gospodarki ściekowej gminy Międzylesie, 2002. StefPOL, mgr inż. H. Jaroch, mgr inż.A. Michalska, M. Turska. Wrocław Ocena stanu czystości rzek Dolnego Śląska w 2003 r. w wybranych punktach pomiarowo-kontrolnych. WIOŚ. Wrocław Programy wykonawcze do II Polityki ekologicznej Państwa z zadaniami realizowanymi i planowanymi w poszczególnych gminach powiatu, 2003. Urzędy Gmin Powiatu. Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 1999 roku. WIOŚ. Wrocław Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2000 roku. WIOŚ. Wrocław Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2001 roku. WIOŚ. Wrocław Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2002 roku. WIOŚ. Wrocław Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego, 2000. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego. Wrocław. K. Maleczyński, Historia Śląska, t.I, cz.1, Wrocław 1960 Koegler J., o. c., s.3. Maleczyński K., Historia Śląska, t.I cz.1, Wrocław 1960, Spławiński Lehr T., Piwarski K., Wojciechowski Z., Polska – Czechy, dziesięć wieków sąsiedztwa, Katowice – Wrocław 1947, Kalinowski K., Architektura doby baroku na Śląsku, Warszawa 1977 Des Teutschen Reichs MünzArchiv.,reedycja München 1978, t.I, 10.0. LITERATURA 1.Akty Prawne Funduszy Europejskich na lata 2000-2006. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego. Wrocław 2. Fundusze Unii Europejskiej dla samorządów na inwestycje służące ochronie środowiska, 2003. Ministerstwo Środowiska. Warszawa 3. Jendrośka J. (red.), 2001 – Ustawa Prawo ochrony środowiska. Komentarz. Wrocław 4. Jerzmański J.(red.), 2002 – Ustawa o odpadach. Komentarz. Wrocław Program Ochrony Środowiska dla Gminy Międzylesie 95 5. Malinowski J. (red.), 1991 – Budowa geologiczna Polski. Tom VII. Hydrogeologia. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa 6. Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006 r. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej 7. Poradnik po Funduszu Spójności, 2003. Komisja Europejska. Warszawa 8. Powiatowe i Gminne Plany Gospodarki Odpadami. Poradnik, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2002 r. 9. Program zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska województwa dolnośląskiego, 2002. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego. Wrocław 10. Przewodnik po funduszach zagranicznych, 2003. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 11. Rocznik statystyczny województwa dolnośląskiego, 2002. Urząd Statystyczny we Wrocławiu. Wrocław 12. Rotko J. (red.), 2002 – Prawo wodne. Komentarz. Wrocław 13. Zarządzanie i Kontrola Funduszu Spójności, 2003. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Warszawa 14. Źródła i zasady finansowania inwestycji w ochronie środowiska w Polsce. Informator. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko
