Student z zaburzeniami psychicznymi – formy wsparcia w
advertisement
Student z zaburzeniami psychicznymi – formy wsparcia w środowisku akademickim Dr Małgorzata Zaborniak-Sobczak Mgr Jakub Sznajder Uniwersytet Rzeszowski Ośrodek Wsparcia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – Studentów UR OŚRODEK WSPARCIA I REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH JAKO FORMA WSPARCIA W UNIWERSYTECIE RZESZOWSKIM STUDENTÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, że osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Sejm stwierdza, iż oznacza to w szczególności prawo osób niepełnosprawnych do: 1. dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, /.../ UCHWAŁA SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M.P. z 13.08.1997 r. Nr 50 poz. 475) Oczywistą prawdą jest, że zdobycie wykształcenia wyższego ułatwia człowiekowi usamodzielnienie, staje się warunkiem uzyskania lepszej pracy zawodowej. Nauka w uczelni wyższej zaspokaja również potrzebę samorealizacji, jest więc ważna w kontekście psychologicznym. Wciąż jednak istnieją utrudnienia w dostępie do podjęcia studiów wyższych dla osób z niepełnosprawnością, mimo, że od wielu lat mówi się o próbach przeciwdziałania marginalizacji tej grupy społecznej i integracji psychospołecznej. Niższy poziom wykształcenia powoduje w konsekwencji mniejsze możliwości aktywności zawodowej, pośrednio wpływa na sytuację materialną i udział w życiu społecznym. Z badań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że tylko 17% osób z grupy niepełnosprawnych pracuje zawodowo a poziom aktywności zawodowej jest zróżnicowany poziomem wykształcenia. Również zawody wykonywane przez osoby niepełnosprawne korespondują z ich wykształceniem. Osoby niepełnosprawne częściej zostają zatrudnione na stanowiskach wykonawczych, rzadziej zajmują stanowiska kierownicze. Strona 1 z 15 Różnica ta także rzutuje na przeciętny poziom zarobków (Stan zdrowia i potrzeby osób niepełnosprawnych, GUS Warszawa 1997, za: Frąckiewicz L., 2002, Sytuacja osób niepełnosprawnych, w: J. Sikorska (red.), Społeczne problemy osób niepełnosprawnych, Warszawa; por. Błędowski P., Gasińska M., Kołaczek B., 2004a, Charakterystyka otwartych zakładów pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne, w: J. Mikulski, A. Kurzynowski (red.), Rehabilitacja i zatrudnienie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy, Warszawa; Błędowski P., Gasińska M., Kołaczek B., 2004b, Charakterystyka społeczno-zawodowa badanej zbiorowości pracowników niepełnosprawnych, w: J. Mikulski, A. Kurzynowski (red.), Rehabilitacja i zatrudnienie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy, Warszawa, Zaborniak-Sobczak M., 2009, Osoby z wadą słuchu wobec wybranych problemów integracji psychospołecznej, Rzeszów). Jednocześnie zmiany w kształceniu specjalnym dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, a zwłaszcza otwarcie szkół ogólnodostępnych na specjalne potrzeby edukacyjne uczniów, wymuszają zmiany także w obszarze szkolnictwa wyższego. Z roku na rok wzrasta liczba osób niepełnosprawnych podejmujących studia wyższe. Tendencja ta dotyczy także Uniwersytetu Rzeszowskiego. Przykładowo, w roku akademickim 2001/2002 liczba niepełnosprawnych studentów wahała się w granicach 160 osób, na ponad 22 000 studentów ogółem, w roku 2007/2008 liczba niepełnosprawnych studentów wzrosła ponad dwukrotnie (337 osób) zaś liczba wszystkich studentów zmalała do około 20 000 osób. Obecnie w Uniwersytecie Rzeszowskim studiuje blisko 400 studentów, posiadających orzeczenia o niepełnosprawności (źródło: Kwestor UR, Dziekani Wydziałów, własne analizy danych). 1 kwietnia 2009 roku, Uniwersytet Rzeszowski rozpoczął realizację projektu Rozwój Uniwersytetu Rzeszowskiego szansą dla Regionu, który finansowany jest ze środków unijnych, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Priorytet: IV - Szkolnictwo wyższe i nauka; Działanie: Wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni oraz zwiększenie liczby absolwentów kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy; Poddziałanie: 4.1.1 Wzmocnienie potencjału dydaktycznego uczelni, nr konkursu: 2/POKL/4.1.1./2008) Celem zadania, którego jestem koordynatorem, jest przygotowanie studentów z niepełnosprawnością do efektywniejszego korzystania z oferty edukacyjnej Uniwersytetu Rzeszowskiego, między innymi przez poprawienie ich funkcjonowania w grupie społecznej, Strona 2 z 15 a tym samym włączenie w życie społeczne i naukowe Uczelni. Umożliwia to lepszy start w życie zawodowe i dostosowanie się do potrzeb otwartego rynku pracy. Zakładane zmiany mają charakter trwały, w postaci: 1. rozwoju kompetencji społecznych osób niepełnosprawnych objętych wsparciem, 2. podniesienia poziomu wykształcenia i pozyskania praktycznych umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych, 3. wzrostu poziomu samooceny studentów niepełnosprawnych, 4. poprawy jakości kształcenia na Uczelni i przygotowania jej kadry do realizacji szeroko rozumianych potrzeb osób niepełnosprawnych. CELE SZCZEGÓŁOWE OWIRON W ramach realizacji zadania, opisanego powyżej powołano Ośrodek Wsparcia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – Studentów UR (OWiRON). Celem OWiRON jest organizowanie systemowych rozwiązań, dotyczących różnych aspektów funkcjonowania społecznego niepełnosprawnych studentów UR, głównie przez określenie sposobów udzielania im pomocy oraz udzielanie bieżącej pomocy i wsparcia w rozwiązywaniu problemów. Zadaniem konsultantów OWiRON jest wspieranie procesu kształcenia studentów niepełnosprawnych, a w szczególności umożliwienie osobie z niepełnosprawnością pełnego uczestnictwa w zajęciach dydaktycznych, życiu naukowym i społecznym Uczelni czyli funkcjonowania w roli studenta. Do zadań OWiRON należą: 1. usuwanie barier uniemożliwiających osobom niepełnosprawnym udział w życiu społeczności akademickiej, w szczególności przeszkód w dostępie do zasobów informacyjnych, 2. zapewnienie usług specjalistycznych, podnoszących niezależność studentów niepełnosprawnych, w szczególności pomocy psychologicznej, pedagogicznej, prawnej i innej, w zależności od indywidualnych potrzeb studenta, 3. zapewnienie dostępu do zajęć dydaktycznych studentom niepełnosprawnym, którzy nie są w stanie standardowo realizować programu studiów, 4. udzielanie pomocy nauczycielom akademickim, prowadzącym zajęcia dydaktyczne, w których biorą udział studenci niepełnosprawni. Strona 3 z 15 Założono, że do korzystania z usług OWiRON uprawnione są osoby niepełnosprawne, w rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób rozumieniu Ustawy o niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.) oraz osoby z opinią o dysleksji rozwojowej wydaną w czasie nauki w szkole ponadgimnazjalnej. Analiza dostępnych danych osobowych wykazała, że grupa niepełnosprawnych studentów naszej o Uczelni różnym jest bardzo charakterze. zróżnicowana. Założono, że Stąd jedne proponujemy osoby pomoc potrzebować i wsparcie będą stałego i systematycznego wsparcia ze strony specjalistów – konsultantów OWiRON, inne zaś korzystać będą z pomocy jednorazowo. Dla zainteresowanych studentów z niepełnosprawnością zaplanowano także zajęcia grupowe w postaci szkoleń, warsztatów psychoedukacyjnych. Główna „osią” działań jest organizowanie konsultacji specjalistycznych, warsztatów psychoedukacyjnych, kursów. Do zadań powołanych konsultantów: psychologa, pedagoga specjalnego, logopedy i prawnika należą przede wszystkim diagnoza środowiska studentów z niepełnosprawnością, ich indywidualnych potrzeb i możliwości, gotowość do organizowania stosownej pomocy i wsparcia. Kolejnym krokiem jest także wsparcie kadry dydaktycznej w procesie kształcenia studentów z różnymi rodzajami niepełnosprawności. W tym celu systematycznie publikujemy informacje o powyższej problematyce (materiały informacyjne w postaci broszur, ulotek, Informator Ośrodka Wsparcia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – Studentów UR Aktywni i sprawni). Osoby z różnymi uszkodzeniami organizmu wykazują różnorakie, specjalne potrzeby i możliwości w zakresie edukacji. Potrzeby edukacyjne zostały opisane w materiałach informacyjnych, ze wskazaniem literatury uzupełniającej dla osób szerzej zainteresowanych wybraną problematyką. Adresatami publikacji stali się profesorowie, adiunkci, wykładowcy, asystenci, pracownicy biblioteki, administracyjni oraz studenci, których życzliwość i otwartość przyczynia się do likwidowania barier tkwiących pomiędzy osobami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi. Dzięki nim możliwy staje się dostęp osób z niepełnosprawnością do dorobku kultury, myśli naukowej, literatury pięknej i sztuki. Wstępna diagnoza środowiska studentów niepełnosprawnych wykazała, że najliczniejszą grupą, stanowiącą blisko ¼ spośród ogółu niepełnosprawnych osób podejmujących studia w Uniwersytecie Rzeszowskim, są studenci z dysfunkcją narządu ruchu (05-R). Osoby chore Strona 4 z 15 psychicznie (02-P) i z innymi rodzajami niepełnosprawności, w tym chorobą psychiczną stanowią blisko 5% spośród wszystkich studentów z niepełnosprawnością. Najwięcej osób z tej grupy podejmuje kształcenie w Wydziale Socjologiczno-Historycznym. Do studentów z zaburzeniami psychicznymi kierujemy przede wszystkim ofertę specjalistycznych konsultacji psychologicznych, pedagogicznych i prawnych oraz warsztatów psychoedukacyjnych. Konsultacje mają charakter indywidualnego wsparcia psychicznego, w formie spotkań z doświadczonym psychologiem. Dla zainteresowanych studentów organizowane są warsztaty psychologiczne, których celem jest między innymi nauka kontroli nad stresem, poprawienie jakości komunikacji interpersonalnej, co w sposób znaczący wpływa na proces kształcenia. SKUTKI I WPŁYW ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH NA POTRZEBY I MOŻLIWOŚCI EDUKACYJNE OSÓB NIĄ DOTKNIĘTYCH /opracowane na podstawie: Jacek Pasternak, Studenci z zaburzeniami psychicznymi, materiały informacyjne, Uniwersytet Rzeszowski, RUR, zadanie 8, 2009/ Symptomy zaburzeń psychicznych często ujawniają się w sferze subiektywnych przeżyć tych osób, kontaktów z najbliższymi. Na poziomie społecznym mogą uwidaczniać się w formie bezpośredniej, tj. poprzez ekspresję nieadekwatnych zachowań, trudności w komunikacji interpersonalnej (częste konflikty z prowadzącym zajęcia i innymi osobami), nagłe wychodzenie w trakcie zajęć, gadatliwość, nieprzemyślane wypowiedzi lub skracanie dystansu społecznego w stosunku do prowadzących zajęcia; lub w formie pośredniej, przykładowo absencja na zajęciach, konflikty wewnętrzne, okresy wzmożonej aktywności, obniżona aktywność, apatia. Okresy widocznej dysfunkcji społecznej często występują na przemian z okresami w miarę dobrego przystosowania. Czas trwania poszczególnych zaburzeń jest bardzo zróżnicowany: występowanie niektórych epizodów depresyjnych jest liczone w tygodniach, schizofrenię cechują długie niekiedy okresy remisji, kiedy objawy nie występują lub występują ze znacznie mniejszą intensywnością, natomiast zaburzenia osobowości mają dłuższy przebieg w czasie i charakteryzują się stałym wzorcem spostrzegania siebie, przeżywania, doświadczania emocji tworzenia specyficznych relacji z innymi osobami, chociaż i w tym przypadku problemy i konflikty mogą kumulować się w określonym czasie. W przypadku wszystkich poniższych Strona 5 z 15 zaburzeń obniżenie jakości funkcjonowania poznawczego (myślenie, pamięć, uwaga) może wiązać się z farmakoterapią prowadzoną przez lekarza specjalistę. W przebiegu poszczególnych zaburzeń mogą pojawiać się następujące trudności mogące przyczyniać się do trudności edukacyjnych studentów: Schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne - trudności z myśleniem i koncentracją, dziwne przekonania (na przykład: posiadanie nienaturalnej mocy), rozkojarzenie myślenia, obecność neologizmów, trudność w pomijaniu myśli i wrażeń percepcyjnych nieistotnych dla aktualnej sytuacji, pogorszenie funkcjonowania pamięci (zwłaszcza krótkoterminowej), trudności z rozumowaniem abstrakcyjnym, apatia. Depresja - spowolnienie tempa myślenia, utrata zainteresowań, osłabienie pamięci, słaba koncentracja, obniżenie aktywności ruchowej i zdolności do pracy umysłowej, poczucie zmęczenia, niechęć do nauki, autodestrukcyjne przekonania poddające w wątpliwość możliwość kontynuowania edukacji czy zdania egzaminów. Choroba afektywna dwubiegunowa - oprócz cech charakterystycznych dla depresji przyśpieszenie toku myślenia, utrata normalnych zahamowań społecznych prowadząca do zachowań niedostosowanych do okoliczności (co może powodować konflikty z prowadzącym zajęcia i innymi osobami), podwyższona ocena własnej sprawności umysłowej, lecz faktycznie spadek realnej zdolności psychicznej (zmienność i powierzchowność zainteresowań, spadek precyzji myślenia, brak krytycyzmu, słaba koncentracja uwagi, spadek zdolności do działań celowych i zorganizowanych, w tym do nauki). Zaburzenia lękowe, reakcja na ciężki stres, zaburzenia występujące pod postacią somatyczną i dysocjacyjne - nadmiar lęku upośledza funkcjonowanie społeczne takiej osoby i nie pozwala na realizację potencjalnych możliwości intelektualnych, znaczna koncentracja na sobie i możliwości wystąpienia lub nasilenia objawów (przykładowo atak paniki), wewnętrzne zmaganie się z objawami lękowymi (dla przykładu natręctwami myślowymi), lęk przed publicznym wypowiadaniem się, słaba koncentracja uwagi, niemożność rozluźnienia się, lęk przed sytuacją bycia ocenianym, nadużywanie środków psychoaktywnych, trudności w zapamiętywaniu nowych informacji, niechęć do nauki, zaniedbywanie obowiązków. Strona 6 z 15 Zaburzenia osobowości - ze względu na różnorodność objawów w poszczególnych zaburzeniach osobowości, mogą to być tak skrajne trudności jak perfekcjonizm i nadmierne wymagania edukacyjne, co może mieć związek z przeżywaniem napięcia wewnętrznego, obniżonego nastroju i poczucie niepowodzenia, oraz nieumiejętność organizacji procesu nauki, trudności w realizowaniu podstawowych celów edukacyjnych, absencja nawet na obligatoryjnych zajęciach, a także wiele innych. Zaburzenia odżywiania się - spowolnienie ruchowe, spadek aktywności, wzrost obojętności, pogorszenie kontaktów z otoczeniem, trudności w koncentrowaniu uwagi i przebiegu efektywnej pracy umysłowej, nadmierne przeżywanie niepowodzeń edukacyjnych. ORGANIZACJA PROCESU DYDAKTYCZNEGO OSÓB Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI /opracowane na podstawie: Jacek Pasternak, Studenci z zaburzeniami psychicznymi, materiały informacyjne, Uniwersytet Rzeszowski, RUR, zadanie 8, 2009/ Trudności edukacyjne osób z zaburzeniami psychicznymi mogą być specyficzne dla każdego zaburzenia oraz wiązać się z kilkoma zagadnieniami: Przejawy zaburzeń dotyczą sfery jakościowej relacji z innymi osobami, niełatwo jest ocenić czy dane zachowanie to indywidualna „uroda” danego człowieka czy też symptom określonego zaburzenia. Wiele osób przypisuje fakt istnienia różnych trudności w ich życiu czynnikom zewnętrznym lub cechuje je niewielki krytycyzm względem siebie. Znaczna liczba osób przejawiająca cechy zaburzeń psychicznych ignoruje swoje trudności, w związku z czym nie została zdiagnozowana przez specjalistę, a jeżeli to już miało miejsce, pragnie zachować w swoim środowisku anonimowość i być traktowana całkowicie na równi z innymi. Obraz kliniczny poszczególnych zaburzeń u konkretnych jednostek może dotyczyć wielu sfer życia i wiązać się z globalnym obniżeniem poziomu funkcjonowania (także na poziomie edukacyjnym) lub być ograniczonym do pewnej liczby sfer (osoba z depresją może zatem całkiem sprawnie radzić sobie z wymaganiami edukacyjnymi, jak też funkcjonować znacznie poniżej swoich potencjalnych możliwości) Strona 7 z 15 Właściwa postawa nauczycieli akademickich, prowadzących zajęcia, w których uczestniczą osoby z zaburzeniami psychicznymi, dotyczy bardziej respektowania kilku ogólnych postulatów niż realizacji detalicznego programu działania, polega na: Uważności wobec przejawów zachowań niedostosowanych społecznie, Indywidualnym podejściu względem studentów przejawiającym się w elastycznym modyfikowaniu wymagań (np. uzasadnionej zmianie formy egzaminowania z ustnego na pisemny lub terminu egzaminu), otwarciu na komunikację i gotowość do uwzględnienia indywidualnych przejawów zaburzeń studentów w planie swojej pracy Rozszerzenia osobistego spektrum interpretowania poszczególnych zachowań studentów (na przykład opuszczanie zajęć może być przejawem lekceważenia prowadzącego lub niewielkiej motywacji do nauki, lecz także wynikać z lęku przed ośmieszeniem się w fobii społecznej, obawy przed wystąpieniem ataku lęku panicznego lub drastycznie obniżonego poczucia własnej wartości i patologicznego poczucia winy w depresji) Zapewnienie studentom poczucia bezpieczeństwa i akceptacji, lecz z drugiej strony możliwe uwzględnienie zasady równości wymagań względem wszystkich studentów. OPINIE NAUCZYCIELI AKADEMICKICH NA TEMAT WYBRANYCH ASPEKTÓW FUNKCJONOWANIA SPOŁECZNEGO STUDENTÓW OBCIĄŻONYCH CHOROBĄ PSYCHICZNĄ W badaniach własnych, prowadzonych na przełomie września i października 2010 roku udział wzięło 83 nauczycieli akademickich wybranych losowo. Pracowników naukowodydaktycznych Uniwersytetu Rzeszowskiego poproszono o wyrażenie opinii na temat społecznych kwestii dotyczących procesu kształcenia osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Ankieta zbudowana była z 38 stwierdzeń, do których respondenci odnosili się zaznaczając swoją opinię na 5 stopniowej skali. Wyniki badań ukazują jedynie pewne tendencje w ujmowaniu kwestii niepełnosprawności i nie mogą być uogólniane. W badaniach wzięło bowiem udział stosunkowo niewielu respondentów. Dwa pytania odnosiły się do problemów społecznego funkcjonowania osób chorych psychicznie. Jedno ze stwierdzeń dotyczyło możliwości udziału osób chorych psychicznie w procesie kształcenia w szkole wyższej. 34% respondentów zgadza się ze stwierdzeniem, że osoby chore Strona 8 z 15 psychicznie nie powinny podejmować studiów wyższych, 35% badanych nie ma na ten temat zdania i blisko 31% badanych nauczycieli uważa, że osoby z tym rodzajem niepełnosprawności powinny podjąć studia (wykres 1.). Porównanie wyników dotyczących innych rodzajów niepełnosprawności nasuwa wniosek, że osoby chore psychicznie, podejmujące studia wyższe budzą wiele kontrowersji wśród nauczycieli, o wiele więcej aniżeli pozostali niepełnosprawni. W przypadku pozostałych wymienionych grup niepełnosprawnych, opinie badanych są raczej zgodne i potwierdzają stwierdzenie, że osoby niepełnosprawne powinny podejmować kształcenie na poziomie studiów wyższych. Opinie nauczycieli akademickich, dotyczące możliwości studiowania osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności 100 dane liczbowe (w procentach) 90 80 70 zgoda ze stwierdzeniem 60 brak zdania 50 niezgoda ze stwierdzeniem 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 rodzaj nie pe łnos praw noś ci s tude nta: 1 choroba psychiczna, 2 w ada słuchu, 3 w ada w zroku, 4 niepełnospraw ność ruchow a, 5 w idoczne def ekty w budow ie somatycznej, 6 dysleksja rozw ojow a Wykres 1. Opinie nauczyciel akademickich, dotyczące możliwości kształcenia osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Kolejne pytanie dotyczyło ustosunkowania się do stwierdzenia, która z grup absolwentów będzie miała, zdaniem badanych nauczycieli akademickich, najpoważniejsze trudności w zdobyciu pracy zawodowej, zgodnie z posiadanym wykształceniem wyższym. Strona 9 z 15 Nauczycieli jednoznacznie są zgodnie, że absolwenci chorzy psychicznie mogą mieć najpoważniejsze trudności na rynku pracy, mimo uzyskania wykształcenia wyższego. Na miejscu kolejnym najczęściej wskazano osoby z widocznymi defektami w budowie somatycznej (wykres 2.) Trudności w podjęciu pracy zawodowej absolwentów z różnymi rodzajami niepełnosprawności w opiniach nauczycieli akademickich dane liczbowe (w procentach) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 rodzaj niepełnosprawności: 1 choroba psychiczna, 2 w ada w zroku, 3 w ada słuchu, 4 niepełnospraw ność ruchow a, 5 defekty w budow ie som atycznej, 6 dysleksja Wykres 2. Trudności w podjęciu pracy zawodowej niepełnosprawnych absolwentów w opiniach nauczycieli akademickich. DZIAŁANIA SKIEROWANE DO STUDENTÓW Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI – STUDIUM PRZYPADKU. HISTORIA STUDENTKI Z PERSPEKTYWY KONSULTANTA PRAWNEGO Od kilku lat staramy się wdrażać rozwiązania praktykowane w polskich i zagranicznych uczelniach wyższych skierowane do osób niepełnosprawnych, które podejmują studia na uczelni. Działania te mają przede wszystkim na celu umożliwienie niepełnosprawnym studentom korzystanie z pełnej oferty edukacyjnej uczelni. Opisany tu przypadek ma związek z prowadzeniem konsultacji m.in. prawnych dla niepełnosprawnych studentów uczelni. Przypadek ten jest o tyle wart naświetlenia, iż to Strona 10 z 15 interakcja z uczelnią była przyczyną rozwoju i pogłębienia choroby studenta. Analiza przypadku służyć ma odpowiedzi na pytania: 1. Co w dotychczas przyjętych rozwiązaniach na uczelni w stosunku do osób z zaburzeniami psychicznymi przynosi pozytywne efekty? 2. Gdzie popełniane są błędy? 3. Jakich działań brakuje? 4. Czy mamy prawo nie zwracać uwagi na konsekwencje działań uczelni w stosunku do osób chorych, czy raczej negatywny wpływ studiów na ich zdrowie jest ryzykiem, którego nie da się uniknąć – w konsekwencji przyjmujemy, że stres jest stałym elementem procesu studiowania w Polsce. OPIS SPRAWY Studentka jednego z kierunków (na potrzeby niniejszego opracowania nadamy jej imię Anna) – po raz pierwszy wzięła udział w konsultacjach z prawnikiem i psychologiem, skierowanych do niepełnosprawnych studentów uczelni, w maju 2010 roku. Została ona przyjęta na studia w roku 2007 – lecz z powodu nasilenia się objawów choroby musiała przerwać studia w trakcie pierwszego semestru i poddać się terapii. W roku 2008 Anna ponownie została przyjęta na I rok studiów, na tym samym kierunku. Jednakże pojawił się narastający konflikt pomiędzy Anną, a władzami wydziału, które otwarcie i wielokrotnie, poprzez publiczne wypowiedzi, zniechęcały studentkę do kontynuowania studiów. Ta sytuacja spowodowała ponowne pogorszenie stanu zdrowia Anny. Jako szczególnie krzywdzące i upokarzające należy wskazać uzasadnienie do decyzji dziekana o skreśleniu Anny z listy studentów wydziału – zupełnie niemerytoryczne, pełne osobistych refleksji pismo – zostało przyjęte bardzo emocjonalnie przez Annę. Ponownie przerwała studia z powodu pogorszenia stanu zdrowia, którego źródła można upatrywać w stresie spowodowanym doznanym upokorzeniem. Jednakże w roku 2009 Anna znowu podjęła studia na I roku tego samego kierunku. Otwarty konflikt z prodziekanem wydziału wciąż narastał, lecz Anna przystąpiła do egzaminów w sesji zimowej. W związku z niezaliczeniem wszystkich egzaminów w pierwszym terminie wystąpiła do dziekana z prośbą o przedłużenie sesji. Podanie Anny początkowo pozostawiono bez żadnej odpowiedzi. Po upływie pewnego czasu udzielono jej ustnie informacji o przedłużeniu Strona 11 z 15 sesji, nie uwidaczniając tego faktu stosowną pieczęcią w indeksie, nie poinformowano również Anny o terminie końcowym, do którego ma złożyć egzaminy. Prodziekan utrudniał jej kontakt z wykładowcami, informując ich ustnie o jej skreśleniu z listy studentów, co wówczas nie miało miejsca. Brak pieczęci w indeksie oraz informacje przekazywane przez prodziekana spowodowały, że część prowadzących uniemożliwiło Annie przystąpienie do zaległych egzaminów. Pomimo braku decyzji o skreśleniu z listy studentów Anna została kilkakrotnie wyproszona z zajęć prowadzonych w semestrze letnim i przestała na nie uczęszczać. W maju 2010 roku Anna wzięła udział w konsultacjach z prawnikiem i psychologiem. Na skutek analizy sytuacji studentki podjęte zostały następujące działania: a) wystąpiono z pismem do prorektora ds. kształcenia z prośbą o podjęcie mediacji pomiędzy studentką a władzami dziekańskimi wydziału – w celu załagodzenia zaistniałego konfliktu; b) poddano analizie decyzję o skreśleniu Anny z listy studentów na podstawie niezaliczenia sesji zimowej. Analiza ta pozwoliła stwierdzić, iż decyzja została wydana z rażącym naruszeniem prawa z powodu: braku rzeczywistej podstawy prawnej, przywołania błędnej podstawy prawnej, proceduralnych o mniejszej braku uzasadnienia oraz wadze. To wszystko kilku innych wskazuje na niski uchybień stopień profesjonalizmu w działaniu władz dziekańskich, by nie powiedzieć arogancję; c) uzyskano, oczywistą w tej sytuacji, decyzję rektora o uchyleniu decyzji o skreśleniu studentki z listy studentów, co nie spotkało się z żadną reakcją ze strony władz wydziału; d) wystąpiono do dziekana z pismem o przywrócenie bezprawnie blokowanych terminów egzaminów z sesji zimowej i wskazanie sposobu postępowania w stosunku do egzaminów z sesji letniej; e) w ostatnich dniach czerwca uzyskano zgodę dziekana na przywrócenie terminów egzaminów z sesji zimowej i wskazanie konieczności zaliczenia egzaminów z sesji letniej w normalnym terminie tj. do końca września 2010. To postawiło studentkę, która przez cały semestr nie mogła uczestniczyć w zajęciach oraz kontaktować się z prowadzącymi w sytuacji, gdzie miała w ciągu niespełna 3 miesięcy zaliczyć kilkanaście przedmiotów oraz nadrobić materiał z całego semestru studiów. Wspólnie ustalono, iż Anna podejmie próbę zaliczenia sesji, a równolegle będzie starała się o ponowne przyjęcie na I rok studiów. Strona 12 z 15 Prorektor pomimo pisemnej prośby i spotkania z Anną nie podjął działań mediacyjnych z władzami wydziału, w których Anna brała by udział. INTENCJA PROWADZENIA KONSULTACJI PRAWNYCH Doraźna pomoc w aktualnych problemach na tle prawnym osoby niepełnosprawnej, w życiu prywatnym i przede wszystkim w środowisku uczelni. Konsultacje mają służyć wdrażaniu w sposób możliwie jak najbardziej kompleksowy wsparcia dla niepełnosprawnych studentów z wszystkimi rodzajami niepełnosprawności, w tym także z chorobami psychicznymi. WERYFIKACJA INTENCJI PRZEZ RZECZYWISTOŚĆ UCZELNIANĄ Pomimo wdrażania systemu pomocy dla studentów niepełnosprawnych, przypadek studentki pokazuje, iż jest on wciąż niezadowalający. Można wskazać błędy popełnione przez uczelnię, głównie przez władze, w tym konkretnym przypadku. Można również zasygnalizować braki systemu wsparcia. Błędy: 1. Brak informacji o problemie ze strony wydziału (trwał 3 lata zanim dotarł do konsultantów). 2. Brak osobistego kontaktu, w formie spotkania, rozmowy pomiędzy władzami wydziału, konsultantami, prorektorem i studentem – w czasie wyjaśniania sprawy – wybrano drogę poprzez konflikt, bez mediacji ze strony prorektora. 3. Skupiono się na rozwiązaniu potrzeb doraźnych – bez ingerowania w podłoże problemu, który pozostał nierozwiązany. Braki: 1. Brak systemu monitoringu osób niepełnosprawnych – ich postępów w nauce, pojawiających się problemów. Monitoring obejmuje tylko osoby korzystające z konkretnych form wsparcia tylko w obszarze tego wsparcia. 2. Brak systemu komunikacji pomiędzy jednostkami uczelni, a komórką odpowiedzialną za wsparcie osób niepełnosprawnych. 3. Brak praktyki pociągania do odpowiedzialności, w tym dyscyplinarnej pracowników uczelni za działania naruszające godność osób niepełnosprawnych. Strona 13 z 15 4. Brak fundamentów prawnych dla wsparcia osób niepełnosprawnych w najważniejszych dokumentach uczelni tj. strategii rozwoju, statucie i regulaminie studiów, na które można by się powołać w sytuacjach podobnych do opisanej powyżej. 5. Brak komunikacji pomiędzy uczelnią a lekarzem prowadzącym osoby chorej. PODSUMOWANIE W praktyce naszych działań spotykamy problemy sygnalizowane w większości przez wszystkie uczelnie: Po pierwsze – istnieją stereotypy w odbiorze osób chorych – tak wśród kadry naukowej, jak i administracji uczelni oraz wśród samych studentów. Wraz ze stereotypami pojawiają się objawy dyskryminacji – czasami jawnej, działania złośliwe czy wręcz upokarzające osoby chore. Po drugie – pojawiają się nieprawidłowe i skrajne reakcje ze strony uczelni w stosunku do studenta – okazywanie litości albo skrajnego uprzedzenia. Częste jest także wykonywanie działań pozornych, doraźnych – które nie rozwiązują problemów studenta. Potrzebujemy spięcia klamrą działań prowadzonych dotychczas na wielu polach i oddolnie – przede wszystkim brak jest przepisów w kluczowych dokumentach uczelni – statucie, regulaminach studiów, które stanowiły by zakotwiczenie naszych działań w strukturze uczelni. Utrzymywanie status quo jest szkodliwe dla wizerunku uczelni, dla jej funkcjonowania, a przede wszystkim krzywdzące dla samych studentów – „życie weryfikuje” czy osoba zdoła ukończyć studia czy też nie, przy obojętności ze strony uczelni. Przytoczony przypadek skupia większość problemów, z którymi spotykają się studiujące osoby z zaburzeniami psychicznymi oraz jednostki oferujące im wsparcie. Narastająca niechęć, piętnowanie, publiczne poniżanie, eskalacja konfliktu, przerodzenie się problemu w animozje personalne, spowodował że zatracono profesjonalizm w podejściu do studenta. Tylko dzięki ścisłej współpracy: OWIRON – prorektor ds. kształcenia – student – władze i kadra wydziału można wypracować i osiągnąć sukces. Sprawa ta – pomimo jej nagłośnienia oraz dojścia do najwyższych władz uczelni niczego nie zmieniła w podejściu uczelni do studentów niepełnosprawnych – na poziomie władz wydziału ani władz najwyższych. Strona 14 z 15 Pamiętajmy, że osoby z niepełnosprawnością są czujnikiem jakości kształcenia w szkole wyższej, a ich pojawienie się na uczelniach wymaga bardzo dużej elastyczności całej społeczności akademickiej. EPILOG Studentka została w roku akademickim 2010/2011 ponownie przyjęta na I rok studiów na tym samym wydziale i kierunku studiów – po raz czwarty zdając egzaminy wstępne. Czy w obecnym układzie ma ona szanse na osiągnięcie sukcesu – ukończenie choćby I roku studiów? Strona 15 z 15
