Powiązania Pomiędzy stanem zdrowia Psychicznego a
advertisement
choroby dietozależne 10 Powiązania pomiędzy stanem zdrowia psychicznego a dietą Część I: Czy depresja zaczyna się od diety? Zaburzenie osi mózgowo-jelitowej, zespół przesiąkliwego jelita i dysbioza jelitowa Przewód pokarmowy i zachodzące w nim procesy mają olbrzymi wpływ na nasz nastrój i samopoczucie. Coraz częściej mówi się więc o nowej gałęzi medycyny, zwanej neurogastrologią. Nie bez powodu jelita nazywane są drugim mózgiem, a wyniki przeprowadzonych badań naukowych potwierdzają ścisły związek pomiędzy funkcjonowaniem układu nerwowego i przewodu pokarmowego. FOOD FORUM 1(11)/2016 Choroby dietozależne 11 dr hab. n. med. Hanna Karakuła-Juchnowicz Uniwersytet Medyczny w Lublinie, I Klinika Psychiatrii, Psychoterapii i Wczesnej Interwencji dr n. biol. Patrycja Szachta Centrum Medyczne VitaImmun w Poznaniu B ezpośrednie połączenie jelit z ośrodkowym układem nerwowym stanowi nerw błędny wchodzący w skład tzw. osi jelitowo -mózgowej – ang. brain-gut axis (Mayer E.A., 2011). W obrębie opisywanej osi ma miejsce dwukierunkowa komunikacja – innymi słowy mózg oddziałuje na jelita, a jelita oddziałują na mózg. Zaznaczyć należy, iż większość sygnałów (ok. 90%) przebiega od jelita do mózgu, natomiast w drugą stronę jest to jedynie ok. 10% impulsów nerwowych. Innymi słowy ośrodkowy układ nerwowy każdego dnia otrzymuje niesamowitą liczbę informacji płynących z naszych jelit. Układ nerwowy a przewód pokarmowy Wewnętrzny (tzw. enteryczny) układ nerwowy reguluje aktywność przewodu pokarmowego, wpływając na funkcjonowanie naczyń krwionośnych, mięśni i błony śluzowej jelita (Wood, 1991). Gęsta sieć komórek nerwowych występujących w jelicie steruje procesami trawienia, przyswajania substancji odżywczych oraz wydalania. Należy jednak zaznaczyć, iż nie są to jedyne procesy, którymi zajmuje się układ nerwowy przewodu pokarmowego. Mimo iż regulacja procesów trawiennych odbywa się niezależnie od sygnałów płynących z ośrodkowego układu nerwowego, oba te układy kontaktują się ze sobą drogą nerwu błędnego. Dzięki temu „mózg jelitowy” odgrywa wiodącą rolę w reakcjach na sytuacje stresowe czy w uszkodzeniu bariery jelitowej – przekazuje odpowiedni sygnał zwrotny do mózgu, celem wywołania określonej reakcji ochronnej (Udit, 2013). Tak zaawansowana aktywność jelitowego systemu nerwowego Coraz większa grupa badaczy wskazuje, że zaburzenia funkcjonowania i/lub choroby przewodu pokarmowego mogą stanowić jeden z czynników etiologicznych depresji i innych zaburzeń psychicznych. rzuca więc nowe światło na szereg zaburzeń o podłożu psychosomatycznym, np. zespół jelita nadwrażliwego, zaparcia czy przewlekłe biegunki. Uprzednio przyjmowany dogmat o dominującym wpływie ośrodkowego układu nerwowego na funkcjonowanie jelit może wkrótce ulec modyfikacji. Coraz większa grupa badaczy wskazuje bowiem, iż to zaburzenia funkcjonowania i/lub choroby przewodu pokarmowego mogą stanowić jeden z czynników etiologicznych depresji i innych zaburzeń psychicznych. Teza ta nie jest pozbawiona słuszności, bowiem u większości pacjentów z zaburzeniami psychicznymi raportuje się także nieprawidłowości w pracy przewodu pokarmowego, zarówno o charakterze czynnościowym – zespół jelita nad- wrażliwego, jak i organicznym – nieswoiste choroby zapalne jelit i inne (Rudzki, 2012). Serotonina Wpływ jelit na nasz nastrój i patogenezę zaburzeń psychicznych może być wielowymiarowy. W pierwszej kolejności poruszyć należy kwestię neuroprzekaźnika, w znacznej mierze dbającego o nasz dobry nastrój, czyli serotoniny. Szacuje się, iż ponad 90% serotoniny produkowane jest właśnie w jelitach, przy aktywnym udziale bakterii jelitowych, czyli autochtonicznej mikrobioty (Reigstad, 2015). Prawidłowy poziom tego neuroprzekaźnika jest nie tylko kluczowy dla prawidłowego funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, lecz również dla właściwej perystaltyki przewodu pokarmowego. Podkreśla się istotny udział serotoniny w procesach regulacji snu, poziomu libido, sygnalizacji bólu i wielu innych procesów życiowych. Serotonina odgrywa więc rolę przekaźnika sygnałów płynących z jelit do mózgu. Substratem do produkcji serotoniny jest aminokwas tryptofan, dostarczany wraz z pożywieniem. Niewłaściwy poziom serotoniny może prowadzić do zaburzenia pracy przewodu pokarmowego i wpływać na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego (O’Mahony, 2015). Niezwykle istotny wpływ na metabolizm tryptofanu i funkcjonowanie układu serotoninergicznego wywiera mikrobiota jelitowa. Zaburzenie równowagi tego niezwykle delikatnego wewnętrznego ekosystemu prowadzić może do nieprawidłowej syntezy opisywanego neuroprzekaźnika, czego konsekwencją mogą być różnorodne zaburzenia stanu psychicznego. Dysbioza, czyli zaburzenie równowagi bakteryjnej w jelicie, wpływa także na zwiększenie stężenia cytokin prozapalnych, zaburzenia regulacji osi HPA (podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej) z powodu stresu czy zmniejszoną ekspresję receptorów dla neurotransmiterów w ośrodkowym układzie nerwowym (Rudzki, 2013). Co istotne, ekosyswww.food-forum.pl 12 Choroby dietozależne Podkreśla się istotny udział serotoniny w procesach regulacji snu, poziomu libido, sygnalizacji bólu i wielu innych procesów życiowych. tem jelitowy jest także istotnym elementem tzw. bariery jelitowej, odgrywającej rolę nie tylko bariery, ale także filtra. Pamiętać należy o tym, iż jelita są miejscem kontaktu środowiska zewnętrznego ze środowiskiem wewnętrznym naszego organizmu, czyli układem krwionośnym. To właśnie bariera jelitowa odpowiedzialna jest za swoistą selekcję i wybiórcze przepuszczanie jedynie wybranych substancji ze światła jelita do układu krwionośnego. Jednoczasowo na powierzchni bariery pozostają elementy potencjalnie szkodliwe (mikroorganizmy, toksyny, barwniki itp.), które ulegają następnie neutralizacji i są eliminowane z organizmu. Serotonina Niestety, współczesna dieta i styl życia sprzyjają uszkodzeniom morfologiczno-funkcjonalnej ciągłości charakteryzowanej bariery i rozwoju nadmiernej przepuszczalności jelita – ang. gut intestinal permeability/leaky gut syndrome (Al-Sadi, 2007). W konsekwencji do układu krwionośnego przedostają się niewystarczająco strawione składniki pokarmowe, antygeny bakteryjne i inne elementy, co prowadzi do aktywacji układu immunologicznego i stopniowego rozwoju reakcji zapalnej. Wynika ona w dużej mierze z przenikania niestrawionych cząstek pokarmowych i rozwoju nadwrażliwości pokarFOOD FORUM 1(11)/2016 mowych o charakterze utajonym, z aktywacją układu dopełniacza i wytworzeniem kompleksów immunologicznych (reakcje IgA i IgG-zależne). Do pozostałych czynników sprzyjających uszkodzeniu bariery jelita cienkiego zaliczyć należy: przebyte zakażenia wirusowe i bakteryjne, przebyte i toczące się choroby (nowotworowe, choroby wynikające z autoagresji), stosowane leki (antybiotyki, niesteroidowe leki przeciwzapalne, inhibitory pompy protonowej), stres fizyczny (sport wyczynowy) i psychiczny. Do czynników żywieniowych sprzyjających uszkodzeniom bariery jelitowej należy spożywanie żywności wysokoprzetworzonej, zawierającej konserwanty, barwniki, emulgatory. Rozwijający się stan zapalny może występować w dowolnych tkankach i organach, przyjmując ostatecznie postać uogólnioną. Układ immunologiczny próbuje bowiem nieustannie wyeliminować przenikające do układu krwionośnego elementy. U pacjentów z depresją i innymi zaburzeniami psychicznymi towarzyszący stan zapalny o niewielkim nasileniu (low grade inflammation) jest szczególnie często obserwowany. Zgodnie z hipotezą zapalną jest on uznawany za czynnik mogący aktywować rozwój zaburzeń psychicznych (Kelly, 2015). Wzrost stężenia cytokin prozapalnych jest silne skorelowany z występowaniem epizodów choroby w grupach pacjentów z depresją lub schizofrenią. Co więcej, gdy u chorych z zaburzeniami psychicznymi do standardowego leczenia przeciwdepresyjnego (które zresztą wywiera także aktywność przeciwzapalną) dołączy się farmaceutyki o działaniu przeciwzapalnym, efekty terapii są niejednokrotnie znacznie lepsze. Wytłumaczenie tego mechanizmu ponownie sprowadza się w dużej części do szlaku syntezy serotoniny z tryptofanu. Mianowicie – podwyższony poziom cytokin prozapalnych (IL-1, IL-6, TNF-alfa) zaburza prawidłowy proces syntezy serotoniny z tryptofanu, generując jednoczasowo powstawanie toksycznego dla ośrodkowego układu nerwowego metabolitu – kynureniny. Dostępne są publikacje wskazujące na korelację pomiędzy uszkodzeniem bariery jelitowej, rozwojem nadwrażliwości pokarmowej, aktywacją reakcji zapalnej i następczym rozwojem depresji i innych zaburzeń psychicznych. Wydaje się więc, iż kwestią kluczową u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, w tym zaburzeniami nastroju, jest wyeliminowanie pokarmów wywołujących opisywaną nadwrażliwość, skorelowaną z przewlekłym stanem zapalnym (Karakuła, 2014; Rudzki, 2012; Rudzki, 2014). Nie należy jednak zapominać, iż u przyczyn opisywanych reakcji na pokarm leży Choroby dietozależne 13 uszkodzenie ciągłości bariery jelita cienkiego, toteż niezmiernie istotne są działania sprzyjające jej uszczelnianiu (probiotyki, prebiotyki i odpowiednio dobrana suplementacja). Dieta jako podstawa Do „jelitow ych ” czynników zwiększających ryzyko rozwoju depresji i innych zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego należą więc z pewnością dysbioza jelitowa, uszkodzenie bariery jelitowej i następczy rozwój opóźnionych nadwrażliwości pokarmowych. Należy podkreślić również rolę diety w generowaniu lub ograniczaniu ryzyka rozwoju zaburzeń psychicznych. Szczególną wagę przywiązuje się w tym aspekcie do niedoborów określonych witamin (szczególnie witamin z grupy B – B12, B6 – i kwasu foliowego) i następczego rozwoju hiperhomocysteinemii czy niedoboru nienasyconych kwasów tłuszczowych (Karakuła, 2009). Wymienione niedobory powiązane są z rozwojem zaburzeń depresyjnych, lecz także chorób naczyniowych mózgu czy nawet chorobą Parkinsona (Reynolds, 2002; Robinson, 1998; Taylor, 2004; Tolmunen, 2003). Temat ten zostanie szerzej omówiony w kolejnym artykule z cyklu powiązań pomiędzy psyche a dietą. Coraz większa grupa badań wskazuje na bezpośrednie i wyraźne powiązanie pomiędzy sposobem odżywiania, stanem jelit i mikroflory jelitowej a predyspozycją do rozwoju zaburzeń psychicznych i pogorszenia nastroju. Temat cieszy się coraz większym zainteresowaniem w środowisku zarówno lekarzy psychiatrów, jak i dietetyków klinicznych, co daje nadzieję, iż już wkrótce właściwie dobrana dieta i odpowiednia suplementacja stanie się kanonem postępowania zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu zaburzeń nastroju. n Bibliografia: 1. Mayer E.A., Tillisch K., The brain-gut axis in abdominal pain syndromes, Annu. Rev. Med., 2011; 62: 381–396. Do czynników żywieniowych sprzyjających uszkodzeniom bariery jelitowej należy spożywanie żywności sokoprzetworzonej, zawierającej konserwanty, barwniki, emulgatory. 2. Wood J.D., Alpers D.H., Andrews P.L., Fundamentals of neurogastroenterology, Gut., 1999; 45 Suppl 2: II6-II16. 3. Udit S., Gautron L., Molecular anatomy of the gut-brain axis revealed with transgenic technologies: implications in metabolic research, Front Neurosci., 2013; 7: 134. 4. Rudzki L., Szulc A., Frank M. i wsp., Od jelit do depresji – rola zaburzeń ciągłości bariery jelitowej i następcza aktywacja układu immunologicznego w zapalnej hipotezie depresji, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2012; 7, 2: 76–84. 5. Reigstad C.S., Salmonson C.E.1, Rainey J.F. 3rd1, Szurszewski J.H.1, Linden D.R.1, Sonnenburg J.L.1, Farrugia G.1, Kashyap P.C., Gut microbes promote colonic serotonin production through an effect of short-chain fatty acids on enterochromaffin cells, FASEB J., 2015 Apr;29(4):1395-403. doi: 10.1096/fj.14-259598. 6. O’Mahony S.M., Clarke G.2, Borre Y.E.3, Dinan T.G.4, Cryan J.F., Serotonin, tryptophan metabolism and the brain-gut-microbiome axis. Behav Brain Res., 2015 Jan 15;277:3248. doi: 10.1016/j.bbr.2014.07.027. 7. Rudzki L., Szulc A., Wpływ jelitowej flory bakteryjnej na ośrodkowy układ nerwowy i jej potencjalne znaczenie w leczeniu zaburzeń psychicznych, „Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii” 2013, 2, 69–77. 8. Al-Sadi R.M., Ma T.Y. IL-1beta causes an increase in intestinal epithelial tight junction permeability, J Immunol 2007;178: 4641-4649. 9. Kelly J.R., Kennedy P.J., Cryan J.F., Dinan T.G., Clarke G., Hyland N.P., Breaking down the barriers: the gut microbiome, intestinal permeability and stress-related psychiatric disorders. Front Cell Neurosci. 2015 Oct 14;9:392. doi: 10.3389/ fncel.2015.00392. eCollection 2015. 10. Karakuła H., Szachta P., Opolska A. i wsp., The role of IgG hypersensitivity in the pathogenesis and therapy of depressive disorders, Nutritional Neuroscience, 2014; 09. 11. Karakuła H., Opolska A., Kowal A., Domański M., Płotka A., Perzyński J., Czy dieta ma wpływ na nasz nastrój? Znaczenie kwasu foliowego i homocysteiny, Pol. Merk. Lek., 2009, XXVI, 152, 136. 12.Reynolds E.H., Folic acid, ageing, depression, and dementia, BMJ, 2002, 324, 1512–1515. 13. Robinson K., Arheart K., Refsum H. i wsp., Low circulating folate and vitamin B6 concentrations: risk factors for stroke, peripheral vascular disease, and coronary artery disease. European COMAC Group. Circulation, 1998, 97(5), 437–443. 14.Taylor M.J., Carney S.M., Goodwin G.M. i wsp., Folate for depressive disorders: systematic review and meta -analysis of randomized controlled trials, J. Psychopharmacol., 2004, 18(2), 251–256. 15. Tolmunen T., Voutilainen S., Hintikka J. i wsp., Dietary folate and depressive symptoms are associated in middle-aged Finnish men, J. Nutr., 2003, 133(10), 3233–3236. www.food-forum.pl
