Cukrzyca

Waleczek Joanna, Otręba Iwona
Czarków
13
Cukrzyca
Aktywność fizyczna a cukrzyca
We współczesnym świecie, w krajach zamożnych, dynamiczny rozwój mechanizacji i
motoryzacji pracy zmniejszył potrzebę aktywności mięśniowej wśród znacznej części
społeczeństw. Przeciętny Polak w czasie wolnym od pracy preferuje zajęcia nie związane z
treningiem fizycznym. Doprowadziło to do sytuacji w której ponad 70% populacji we
wszystkich grupach wiekowych nie przestrzega zadawalającego z punktu widzenia zdrowia
poziomu aktywności fizycznej. Coraz mniej aktywne życie sprzyja zaburzeniom gospodarki
lipidowej w postaci zwiększonego poziomu cholesterolu i zmniejszonej frakcji HDL,
przyspiesza występowaniu otyłości, a tym samym staje się czynnikiem ryzyka miażdżycy i jej
powikłań. Zmiana stylu życia w szybko rozwijających się gospodarczo krajach łączy się
również ze wzrostem częstości występowania tzw. chorób cywilizacyjnych. Jedną z nich jest
cukrzyca którą znano już w starożytności, a co więcej obserwacje naszych przodków
pozostają ciągle aktualne. Wskazuje na to liczący ponad 1800 lat opis obrazu klinicznego
cukrzycy podany przez Areteusza Kapadoci w II w. n.e., czy zalecane w leczeniu cukrzycy
przed dwoma tysiącami lat zwiększenie aktywności fizycznej zamieszczone w encyklopedii
Aulusa Corneliusa.
Cukrzyca jest zespołem różnych genetycznie uwarunkowanych i różnie nabytych zaburzeń
metabolicznych, których wspólna cechą jest nietolerancja glukozy (cukru) oraz wynikające z
stąd podwyższenie jej poziomu we krwi i pojawienie się w moczu. Dzielimy ją na
podstawowe typy:
Cukrzyca typu I – insulinozależna, młodzieńcza. Wywołana zniszczeniem komórek beta
trzustki, odpowiadającej za produkcję i wydzielanie insuliny. Chorych na ten typ cukrzycy
jest ok. 15-20 %. Leczenie poprzez podawanie insuliny, właściwe odżywianie i wysiłek
fizyczny. Objawy występują dość nagle i w krótkim czasie osiągają znaczne nasilenie,
konsekwencją nie leczenia może być zaburzenie świadomości a nawet śpiączka.
Cukrzyca typu II- insulinozależna, choroba przewlekła, występująca masowo najczęściej u
osób powyżej 40 roku życia i wymagająca długotrwałego leczenia. Najczęściej cukrzycy
towarzyszy otyłość oraz nadciśnienie tętnicze. Chorych jest ok. 80-85%. Początkowo leczenie
opiera się na stosowaniu diety, dostosowanego do możliwości chorego wysiłku fizycznego, a
także doustnych leków przeciwcukrzycowych, w późniejszym czasie wymagane jest
podawanie insuliny.
Cukrzyca ciężarnych- po raz pierwszy rozpoznana w czasie ciąży i występuje do momentu
urodzenia dziecka.
Cukrzyca wtórna- najbardziej zróżnicowana etiologicznie grupa cukrzyc, które łącznie
stanowią 2-3 % wszystkich postaci cukrzycy. Charakterystyczne jest tutaj współistnienie
zaburzeń lub zespołów chorobowych.
Od dawna uznaje się, że leczniczy trening fizyczny może prowadzić do poprawy kontroli
metabolicznej u chorych na cukrzycę. Racjonalna aktywność ruchowa wywiera wieloraki
wpływ na ustrój człowieka i przynosi szereg korzyści pacjentom chorującym na cukrzycę:
1. Wpływ na tolerancję glukozy
Wysiłek fizyczny powoduje obniżenie poziomu glukozy we krwi oraz podobnie jak
ograniczenie ilości pożywienia zwiększa wrażliwość na insulinę. Dzięki obciążeniom
wysiłkowym następuje poprawa tolerancji glukozy i zmniejszenie insulinooporności tkanek.
1
2. Wpływ na układ krążenia
U chorujących na cukrzycę typu II, obserwuje się 2 – 4 razy częstsze występowanie chorób
wieńcowych na tle miażdżycy. Trening fizyczny zmniejsza nasilenie wielu czynników ryzyka
przyczyniających się do powstawania choroby niedokrwiennej serca. Dzięki aktywności
ruchowej polepsza się profil lipidowy: wzrasta stężenie cholesterolu HDL i równocześnie
spada stężenie cholesterolu o niskiej gęstości lipoprotein LDL. Pod wpływem ćwiczeń obniża
się również ciśnienie tętnicze krwi i spada częstość skurczów serca.
3. Zmniejszenie masy ciała
Aż 80% przypadków cukrzycy zależnej od insuliny kojarzy się z otyłością. Aktywność
fizyczna połączona z odpowiednia dietą sprzyja redukcji nadwagi, kolejnego czynnika
predysponującego do cukrzycy. Pracujące mięśnie zależne są głównie od substratów
dostarczanych z krwią. Zwiększone zapotrzebowanie energetyczne pracujących mięśni
powoduje wzmożony napływ glukozy i wolnych kwasów tłuszczowych z ich magazynów w
tkance tłuszczowej i wątrobie. Tłuszcze są najbardziej efektywnym źródłem energii. W miarę
trwania wysiłku zwiększa się ich udział w utylizacji (po 60 minutach obciążenia tłuszcze
stanowią 40% substratów energetycznych, a po 4 godzinach umiarkowanego wysiłku już
70%). Tak więc dzięki treningowi zmniejsza się ogólna masa tkanki tłuszczowej, ale
równocześnie zwiększa się masa mięśniowa.
4. Wpływy psychoemocjonalne
Zachorowanie na przewlekłą chorobę oznacza wejście chorego w łańcuch długotrwałych
zjawisk przystosowawczych, zawsze o dużej intensywności. Emocjonalna i społeczna
wytrzymałość chorego zostaje poddana ciężkiej próbie stresu. Aktywność fizyczna jest
korzystną przeciwwagą dla stresorodnych czynników. Powoduje zmniejszenie napięcia
psychicznego i poprawia kondycję psychofizyczną chorego. Korzystny wpływ aktywności
ruchowej objawia się również w zwiększonej wytrzymałości na stres i zmęczenie. Poza tym
leczniczy trening fizyczny może być źródłem sukcesów i radości.
Regularny wysiłek w postaci zaplanowanych kontrolowanych ćwiczeń może odegrać
pozytywną rolę w przebiegu i leczeniu cukrzycy. Kiedy ćwiczymy, nasze mięśnie lepiej
wykorzystują znajdującą się we krwi glukozę - główne "paliwo" spalane w komórkach.
Wysiłek a cukrzyca typu 1
W tym typie cukrzycy niezbędne jest dopasowanie programu ćwiczeń do planu posiłków i
schematu wstrzyknięć insuliny. Najlepiej zrobić to ze swoim lekarzem. Jeśli ćwiczenia
odbywają się ponad godzinę po jedzeniu, to dobrze byłoby zjeść przed wysiłkiem kanapkę.
Oczywiście ta reguła dotyczy nie tylko zaplanowanych ćwiczeń fizycznych, ale również
jakiejkolwiek cięższej pracy lub większego wysiłku. Zamiast przekąski można też zmniejszyć
dawkę insuliny (o 5 do 10%). Warto również sprawdzić przed treningiem swoją glikemię.
Jeśli jej poziom jest niski, to powinno się zjeść więcej po to, by później uniknąć
niespodzianek w postaci niedocukrzenia, pojawiającego się w trakcie lub (częściej) po
wysiłku. Warto wiedzieć, że jeśli u chorego w czasie wysiłku lub po nim pojawiają się bóle
głowy, drżenie, rozdrażnienie, uczucie głodu lub senność, drętwienie wargi, trzeba
natychmiast przerwać ćwiczenia i wypić szklankę mocno osłodzonej herbaty lub innego
słodkiego napoju. Jeśli planujemy wysiłek należy zawsze nosić przy sobie tabletki glukozy.
Wysiłek a cukrzyca typu 2
Ponieważ ponad 80% chorych na tę postać cukrzycy jest otyłych, to kontrolowany wysiłek
ma szczególne znaczenie nie tylko dla lepszego wykorzystania glukozy, ale również z
powodu utraty zbędnych kalorii. Razem z dietą odgrywa zasadniczą rolę w leczeniu choroby
(prowadzi do zmniejszenia insulinooporności). Pacjenci czasami o tym zapominają, licząc od
razu na cudowną moc "tabletek". Niestety bez odpowiedniego reżimu dietetycznego i
treningowego nie osiągnie się dobrych efektów, nawet w przypadku przyjmowania
najlepszych leków. Podobnie jak w typie 1 warto przed wysiłkiem poznać swoje stężenie
2
glukozy. Jeśli upłynęło już nieco czasu od ostatniego posiłku lub glikemia jest niska, to
niezbędna jest przekąska w postaci kanapki czy herbatników.
Zwiększenie ilości energii, jaką zużywamy podczas wysiłku, pomaga zrzucić zbędne
kilogramy. Przekonano się, że to zwiększenie nie występuje tylko podczas ćwiczeń, ale
również w czasie spoczynku. Jeśli więc ćwiczy się regularnie, to mięśnie spalają dodatkowe
kalorie nawet podczas poobiedniej drzemki. Ważne jest też łączenie diety i kontrolowanego
wysiłku, by zrzucić nadwagę.
Różne formy aktywności fizycznej, ich intensywność i czas trwania mają różny wpływ na
wartości glikemii u chorych. Przed rozpoczęciem ćwiczeń konieczna jest wizyta u lekarza,
który razem z pacjentem ustali optymalny zakres wysiłku i plan ćwiczeń. Będzie to zależało
od: aktualnego stężenia cukru, cholesterolu i trójglicerydów we krwi, ciśnienia tętniczego
krwi, otyłości lub jej braku, stężenia glikozylowanej hemoglobiny, ogólnej sprawności
fizycznej i wydolności układu krążenia. Nie należy też przesadzać w intensywności wysiłku.
Aby stwierdzić, czy wysiłek fizyczny nie jest za duży, należy mierzyć tętno - najczęściej na
tętnicy promieniowej (na nadgarstku). Nie powinno ono przekraczać 140 uderzeń na minutę.
W odniesieniu do cukrzycy dopuszczalna częstość tętna powinna być obliczana według
wzoru: tętno podstawowe + 0,75 (tętno max – podstawowe). Ciśnienia krwi nie powinno się
zwiększać więcej niż do poziomu 180/95 mmHg.
Wraz z rozwojem komputeryzacji i mechanizacji coraz więcej osób spędza czas w pracy na
siedząco, dlatego lekarze zalecają, aby jak najwięcej wykonać różnego rodzaju treningi
fizyczne. W cukrzycy wyróżniamy:
Ćwiczenia anerobowe- jak szybki bieg, ćwiczenia siłowe, to ćwiczenia w czasie których
dochodzi do wzrostu poziomu cukru we krwi, który może utrzymywać się przez dłuższy czas.
Zwyżka cukru we krwi jest wynikiem nadmiernej stymulacji nerwowego układu
adrenergicznego, a źródłem energii jest glikogen spalany w mięśniach /glukoza w mięśniach i
wątrobie jest magazynowana w tej postaci/. W początkowym okresie pogarsza się wrażliwość
na insulinę. Korzystne jest jednak to, że w okresie późniejszym po wysiłku utrzymuje się
zwiększona wrażliwość na insulinę. Ćwiczenia anerobowe należy wdrażać po konsultacji z
lekarzem.
Ćwiczenia aerobowe (dynamiczne) - spacer, bieganie, pływanie, taniec, jazda na rowerze, w
czasie tych ćwiczeń energia pozyskiwana jest z tłuszczów i węglowodanów /glukozy krwi i
glikogenu mięśni/, które ulegają spalaniu. Prowadzić to może do niedocukrzenia, zwłaszcza,
gdy nie zmniejszono przed wysiłkiem dawki insuliny, a przy długotrwałym wysiłku samo
zwiększenie kaloryczności diety /dodatkowy posiłek/ może nie wystarczać. Po dłuższym
okresie ćwiczeń następuje przestrojenie organizmu: ustrój korzysta głównie z tłuszczów a
oszczędzając glikogen oraz glukozę krwi pozwala na bardziej skuteczne utrzymywanie
poziomu cukru we krwi. Nie powinno wówczas dochodzić do niedocukrzeń.
Planowanie cyklu ćwiczeń
Każdy program ćwiczeń wymaga konsultacji specjalistycznej, powinien być dobrany
indywidualnie dla każdego pacjenta. Jeżeli to konieczne, wskazane jest wykonanie aktualnych
badań np. badania okulistycznego /ocena retinopatii - zmian na dnie oka/ czy badania w
kierunku neuropatii, czyli uszkodzenia nerwów. Należy ocenić też schorzenia często
współistniejące z cukrzycą np. nadciśnienie, choroba niedokrwienna serca. Niektóre osoby
wymagają dodatkowych badań np. próby wysiłkowej oceniającej stan naczyń wieńcowych.
Rodzaj uprawianych ćwiczeń fizycznych może być uwarunkowany powikłaniami, np.
ćwiczenia siłowe są niewskazane przy obecności zaburzeń na dnie oka, a biegi bądź
intensywne spacerowanie przy istnieniu lub dużym zagrożeniu zespołem stopy cukrzycowej
/zalecane wtedy ćwiczenia to np. jazda na rowerze/. W zespole tym niewskazane jest
obciążanie nadmierne kończyn dolnych, szczególnie stóp.
3
Zalecane ćwiczenia (wg American College of Sports Medicine)
Chorym zaleca się 3 do 5 razy w tygodniu przez 20-60 min. ćwiczenia aerobowe /spacer,
bieganie, pływanie, taniec/. Zwykle jest to 55-90% maksymalnej czynności serca, co
determinuje intensywność ćwiczeń. Ponadto wskazane jest wykonywanie ćwiczeń
oporowych, 2-3 razy w tygodniu co najmniej jednego zestawu 8-10 ćwiczeń angażujących
różne grupy mięśni. W skład jednego zestawu wchodzi ok. 12 powtórzeń. Do ćwiczeń należy
włączyć ćwiczenia rozciągające, jako prewencja zmian stawowo-mięśniowych, będących
wynikiem szczególnie źle wyrównanej cukrzycy /procesy uszkadzające struktury stawowe/.
Na początek i zakończenie ćwiczeń wskazane są rozgrzewka i ćwiczenia kończące.
Rozgrzewka to 5-10 min. mniej intensywnych ćwiczeń, , na którą składają się proste
ćwiczenia rozciągające, np. skłony, wymachy, przysiady. Zwiększa to nie tylko efektywność
dalszych ćwiczeń, lecz także zapobiega szczególnie niebezpiecznym dla chorych na cukrzycę
urazom (głównie stóp). Na zakończenie również 5-10 min. rozluźniających ćwiczeń
Ogólne zalecenia dotyczące ćwiczeń sportowych dla chorych na cukrzycę typu 1 wg ADA
/American Diabetes Association/ i rekomendacji dla osób z typem 1 cukrzycy/ (S. Colberg,
Diabetes Educator 2000)
Unikać wykonywania ćwiczeń przy stężeniu glukozy powyżej 250 mg% z towarzyszącą
ketozą /aceton w moczu/ jak również powyżej 300 mg% bez ketozy. Przy poziomie glukozy
ok. 100 mg% spożyć dodatkowy posiłek.
W trakcie programu nauczyć się zmiany dawki insuliny i spożywania dodatkowego posiłku
celem uniknięcia niedocukrzeń.
Poprzez częste oznaczanie glikemii poznać wpływ różnych ćwiczeń na poziom glikemii.
W miarę potrzeby spożyć dodatkowy posiłek, pamiętać o zabezpieczeniu dodatkowego
pożywienia przy planowaniu wysiłku.
Udział w zawodach sportowych i grach zespołowych
Gdy nie wiadomo kiedy i jak długo będą trwały rozgrywki dlatego trzeba zawsze mieć
insulinę i jedzenie ze sobą.
Zgodnie z przepisami antydopingowymi stosowanie insuliny i leków obniżających ciśnienie
tętnicze krwi wymaga oficjalnego zaświadczenia lekarskiego.
aktywność
w
minutach
W
produkt
porcja
waga kcal
równoważąca
zjedzony
W
posiłek
pływanie spacer
rower
Margaryna
Masło ekstra wyborowe
Oliwa z oliwek
Polędwica
sopocka
Schab
pieczony
Szynka
wieprzowa
gotowana
Szynka z indyka
1 płaska łyżeczka
1 płaska łyżeczka
1 łyżeczka
2
plastry
1
porcja
1
2 plastry
Łosoś
wędzony
Makrela
wędzona
Sardynka
w
oleju
Śledź w oleju
Lody
śmietankowe
1
1
1
1 porcja
1
5g
5g
4g
20g
70g
27
37
36
33
204
0
0
0
0
0,1
5
7
6
6
36
6
9
9
8
49
3
4
4
4
22
plaster 20g
20g
51
17
0
0
9
3
12
4
6
2
porcja 200g
porcja 100g
porcja 30g
50g
kulka 40g
33
223
67
151
64
0
0
0
0
0,7
6
40
12
27
11
8
54
16
36
15
4
25
7
17
7
4
Czekolada
Cukier
1
1 łyżka
tabliczka 100g
5g
558 5,7
20 0,5
99
4
134
5
61
2
Ludzie z cukrzycą nie muszą uczęszczać na siłownię, aby czerpać korzyści dla zdrowia.
Fińscy naukowcy stwierdzili, że umiarkowana aktywność fizyczna w czasie pracy lub
dojazdu do niej, może zapobiegać zgonom z przyczyn sercowych w przypadku osób z 2
typem cukrzycy.
Badania dowodzą, że osoby z 2 typem cukrzycy, które dużo chodzą i przenoszą w czasie
pracy, np. fizycznej, miały o 40% niższe ryzyko zgonu z przyczyn sercowych. Natomiast
ludzie umiarkowanie aktywni w pracy, np. ekspedienci sklepowi, wykazywali ryzyko
mniejsze o 9%.
Powszechnie wiadomo, że osoby z cukrzycą powinny aktywnie wykorzystywać swój czas.
Ćwiczenia i właściwa dieta mogą zapobiec lub opóźnić rozwój 2 typu cukrzycy, jednak zbyt
często chorzy ograniczają się do aktywności fizycznej wyłącznie w wolnym czasie.
Według lekarzy aktywność fizyczna w drodze do lub z pracy jest najprostszym i zajmującym
najmniej czasu sposobem dbania o zdrowie.
Badania opublikowano w Circulation: Journal of American Heart Association. Objęły 3.316
osób chorych na 2 typ cukrzycy, w wieku od 25 do 74 lat.
Naukowcy wyróżnili 3 poziomy aktywności fizycznej w czasie pracy:
 Lekka- prosta praca fizyczna i siedzenie, np. praca biurowa
 Umiarkowana- chodzenie i stanie, np. praca ekspedienta sklepowego
 Aktywna- chodzenie i podnoszenie ciężkich przedmiotów, np. praca fizyczna
W ciągu 18 lat 1.410 uczestników badania zmarło, a 64% zgonów było spowodowanych
przyczynami sercowymi. Po przeanalizowaniu różnych czynników ryzyka, specjaliści
stwierdzili także, że osoby, które aktywnie spędzały wolny czas miały niższe ryzyko zgonu o
30%, a osoby umiarkowanie aktywne o 15%, w porównaniu do ludzi spędzających wolny
czas na siedząco.
Każdy wzrost wydatku energetycznego o 500 kcal tygodniowo zmniejszał ryzyko cukrzycy o
6%.
Przy przestrzeganiu powyższych zasad przy włączaniu dynamicznego wysiłku fizycznego w
plan leczenia cukrzycy można oczekiwać pozytywnych efektów metabolicznych i
klinicznych. Wszystkie korzyści wypływające z regularnej aktywności fizycznej wpływają na
poprawę jakości życia, rehabilitację zawodową i społeczną chorych na cukrzycę. Tak więc
zwiększenie aktywności fizycznej u pacjentów z cukrzycą z jednoczesnym zastosowaniem
najnowszych zdobyczy medycyny powinno stanowić ważny element kompleksowego
leczenia i zapobiegania tej choroby.
Piśmiennictwo
1. Chełmińska K.: Wpływ wysiłku fizycznego na występowanie i przebieg cukrzycy. Przegląd Lekarski 1997, 54.
2. Czech A.: Patogeneza cukrzycy niezależnej od insuliny (typu II) a zapobieganie tej chorobie. Nowa Medycyna 1996, 3.
3. Drabik J.: Aktywność fizyczna w edukacji zdrowotnej społeczeństwa.
4. Drabik J.: Sprawność i wydolność fizyczna jako miernik zdrowia człowieka.
5. Marchewicz M.: Encyklopedia zdrowia.2000.
6. Szczeklik – Kumala Z.: Tolerancja wysiłków fizycznych jako czynnik determinujący stosowanie leczenia treningiem
fizycznym u osób z cukrzycą. Nowa Medycyna 2000, 7.
7. Szczeklik – Kumala Z.: Zasady zapobiegania i leczenia cukrzycy typu II skojarzonej z otyłością. Nowa Medycyna.
1998, 5.
8. Tatoń J.: Możliwości, taktyka i metody zapobiegania cukrzycy. Nowa Medycyna 1996, 3
9. Tatoń J.: Stosowanie treningu fizycznego w leczeniu cukrzycy. Klinika. 1996, 2.
5
6