ZMIENNE PSYCHOLOGICZNE
advertisement
dr Ryszard Cibor Studia Podyplomowe „Psychologia transportu z elementami psychodiagnostyki” SWPS - Wrocław SAMOCHÓD A LUDZKOŚĆ Można hipotetycznie założyć, że to samochód, a nie komputer będzie symbolem nowej ery. Z pewnością ten cztero-kołowy obiekt - napędzany silnikiem spalinowym, zatruwającym środowisko naturalne swoimi wyziewami - drastycznie zmienił zachowanie i styl życia współczesnego człowieka. Z perspektywy historycznej patrząc, samochód najwcześniej stał się symbolem kultury masowej, w USA, tj. już z początkiem XX wieku (lata 20 i 30). W Europie eskalacja motoryzacji nastąpiła dopiero po II wojnie światowej. Początki motoryzacji były skromne: 1885 MercedesBenz Pierwszy samochód Początkowe szybkości ograniczone były do: 6-10 km/godz w mieście; 10-20 km/godz poza miastem Osiąganie autem 40 - 50km/h zakrawało na początku XX wieku na szaleństwo… … a pod koniec XX wieku: np. Bugatti Veyron 431 km/godz. (2m/sek) 1. Dlaczego samochód ? • Samochód daje człowiekowi poczucie komfortu, wygody i sprawia, że człowiek podróżując, nawet do bardzo odległych miejsc, tak bardzo się nie męczy. • Siedząc w samochodzie, człowiek przemieszcza się z miejsca na miejsce, niezależnie od odległości, w zasadzie nie używając nóg, wykluczając oczywiście udział stóp przy naciskaniu poszczególnych pedałów. • Taki sposób przemieszczania się w zasadzie nie wymaga większego wysiłku fizycznego, tak jak na przykład konieczność pokonywania większych odległości na piechotę, z pomocą tylko własnych nóg. Potrzeby hedonistyczne 2. Dlaczego samochód ? • Samochód umożliwia człowiekowi pełną niezależność. To kierowca decyduje, gdzie chce dojechać, jak długo będzie jechał i jaką trasą. Nie musi więc sugerować się opinią pasażera, który nie kieruje pojazdem, ale mówi kierowcy jak ma jechać. • Kierowca nie jest także zależny od danej, określonej, jedynie słusznej trasy dotarcia do jakiegoś miejsca, tak jak np. pasażer autobusu miejskiego, który zawsze jeździ po sprecyzowanej trasie. Potrzeba wolności 3. Dlaczego samochód ? • Samochód umożliwia szybsze niż za pomocą taksówki, czy też autobusu miejskiego (trzeba poczekać aż przyjadą) dotarcie do danego miejsca. • Czas w niektórych zawodach np. w biznesie to pieniądz. Przemieszczając się bez samochodu można po prostu stracić pieniądze. Potrzeba skuteczności 4. Dlaczego samochód ? • Samochód zwiększa atrakcyjność mężczyzny w oczach kobiet, jest więc podstawowym atrybutem męskości. Oczywiście, to jest stereotyp funkcjonujący w społeczeństwie. • Jednocześnie deprecjonuje się kobietę jako kierowcę (baba za kierownicą) a nawet pasażera (baba z wozu koniom -mechanicznym- lżej) Potrzeba atrakcyjności (dominacji) 5. Dlaczego samochód ? • Samochód to dzieło sztuki, które jest przedmiotem podziwu, zachwytu, adoracji a nawet miłości, tak jak człowiek żywy. • Dobry samochód jest powodem do dumy. Inaczej wygląda bowiem w percepcji sąsiadów właściciel malucha a inaczej Audi, Mercedesa, BMW, Volvo, Volkswagena, Forda. • Samochód, tak jak żywy organizm, bywa też przedmiotem kultu. Można go rozebrać na części pierwsze i dokonać konserwacji lub wymiany jego najdrobniejszych elementów, tak jak organów w żywym ciele. Potrzeba znaczenia (estetyczna?) RUCH DROGOWY JAKO SYSTEM SYTUACJA DROGOWA UŻYTKOWNICY DROGI POJAZDY CECHY KIEROWCY – ZNACZĄCEGO ELEMENTU SYSTEMU RUCHU DROGOWEGO • Wykrywa sygnały, zarówno wzrokowe, jak i słuchowe, ignorując szum. • Odbiera, interpretuje i scala informacje cząstkowe oraz uzupełnia brakujące informacje. • Wykonuje płynne operacje sterowania. • Przechowuje dużą ilość informacji przez długi okres i wykorzystuje je w odpowiedniej chwili oraz posiada umiejętność kojarzenia ze sobą różnorodnych informacji. • Cechuje go myślenie indukcyjne (wyciąga wnioski i formułuje uogólnienia na podstawie niepełnych danych). • Zmienia się w zakresie wykonywanych funkcji w wyniku uczenia się (poprawa, doskonalenie sprawności w toku działania). • Zdolny do działania w sytuacjach nieoczekiwanych i mało prawdopodobnych (działanie intuicyjne). • Potrafi korygować popełnione błędy Kierowca jako podmiot ruchu drogowego: • Zauważa elementy otoczenia (percepcja sytuacji drogowej). • Rozumie co się dzieje (rozpoznawanie i ocena sytuacji drogowej). • Podejmuje decyzję (refleksja, proces myślenia, proces oceny). • Zachowuje się w określony sposób (reakcje odruchowe, intencjonalne; inicjowanie lub zaniechanie działania). Człowiek jako element transportu: Człowiek jako użytkownik drogi: Ma zadanie utrzymania się w ruchu (unikanie zderzeń, omijanie przeszkód) przez wykorzystanie urządzeń sterowniczych pojazdu i oznakowania dróg. Człowiek jako konsument systemu transportowego: Wykazuje preferencje w stosunku do warunków przemieszczania się, szybkości, skuteczności osiągania celów. Człowiek jako istota społeczna: Wchodzi w interakcję z innymi użytkownikami ruchu drogowego. W różnym stopniu respektuje zasady składające się na „kulturę jazdy”. Człowiek jako organizm psychobiologiczny: Doznaje satysfakcji – stresu. Cechuje go męczliwość. Zależny od procesów fizjologicznych. Specyfika kierowania pojazdami I. Zmienność sytuacji • stan drogi • warunki atmosferyczne • przedmioty stałe na jezdni i poboczu • przedmioty (osoby) ruchome na jezdni i poboczu • zdarzenia w samochodzie. • kondycja kierowcy II. Presja czasowa Szybkość poruszania się wymaga sprawności: • percepcyjnej (liczba informacji przyjmowanych przez człowieka w jednostce czasu jest ograniczona) • operacyjnej (przetwarzanie) • wykonawczej (podejmowanie decyzji, uruchamianie działania) WŁAŚCIWOŚCI CZŁOWIEKA MAJĄCE ZNACZENIE W TRANSPORCIE Z badań wynika, że w relacji: człowiek-droga-pojazd, winę za spowodowanie wypadku w około 90 % ponosi właśnie człowiek. Transport drogowy: jest najbardziej niebezpieczny i ze względów społecznych najbardziej kosztowny spośród innych środków transportu. Statystyki światowe pokazują, Że rocznie na drogach ma miejsce około 1 300 000 wypadków drogowych, w których ginie ponad 40.000 osób a rannych zostaje 1 700 000 osób. Koszty tych wypadków szacuje się na 160 mld. €. (Road safety: Road Safety Action Programme 2003-2010). Bezpieczne funkcjonowanie w roli kierowcy wymaga posiadania określonych cech i sprawności, do których zalicza się: • 1. Procesy percepcyjne - uwaga, spostrzeganie, koordynacja wzrokowo-ruchowa, ocena czasu, prędkości, dystansu; • 2. Procesy intelektualne – pamięć krótkotrwała, rozumienie sytuacji drogowych, przewidywanie, planowanie; • 3. Temperament i cechy osobowości – czas reakcji, odpowiedzialność, krytycyzm, styl rozwiązywania problemów, kontrola emocjonalna, unikanie ryzyka, postawy pro- i antyspołeczne; • 4. Emocjonalność - zachowanie w sytuacjach trudnych. • 5. Kompetencje - wiedza, umiejętności, doświadczenie. Sprawności i zdolności niezbędne (cechy krytyczne) i przydatne w pracy na stanowisku kierowcy: (wg Łuczak, 2001, Wymagania psychologiczne w doborze osób do zawodów trudnych i niebezpiecznych. Warszawa. CIOP) Kategoria wskaźników Cechy krytyczne Cechy przydatne Sprawności sensomotoryczne: • ostrość wzroku Zdolności: • zdolność koncentracji uwagi • dobra pamięć • rozumowanie logiczne • podzielność uwagi • wyobraźnia i myślenie • wyobraźnia przestrzenna twórcze • rozróżnianie barw • widzenie stereoskopowe • widzenie o zmroku • koordynacja wzrokowo ruchowa • szybki refleks • spostrzegawczość • zręczność rąk • uzdolnienie techniczne • ostrość słuchu • zmysł równowagi • czucie dotykowe • powonienie Cechy osobowości niezbędne (cechy krytyczne) i przydatne w pracy na stanowisku kierowcy w różnych rodzajach transportu (wg Łuczak, 2001, Wymagania psychologiczne w doborze osób do zawodów trudnych i niebezpiecznych. Warszawa. CIOP) Kierowca Cechy krytyczne Cechy przydatne Autobusu • wytrzymałość na długotrwały wysiłek • odporność emocjonalna • samokontrola • umiejętność podejmowania trafnych decyzji • umiejętność pracy w warunkach monotonnych • dokładność • umiejętność pracy w szybkim tempie • łatwość przerzucania się z jednej czynności na drugą • umiejętność nawiązywania kontaktu z ludźmi • umiejętność postępowania z ludźmi Transport towarowy • wytrzymałość na długotrwały wysiłek • odporność emocjonalna • umiejętność pracy w warunkach izolacji społecznej • umiejętność pracy w warunkach monotonnych • dokładność • samokontrola • umiejętność podejmowania szybkich i trafnych decyzji • samodzielność UWAGA - funkcje I. Koncentracja procesów poznawczych na bodźcach znaczących. Selekcja informacji. II. Ukierunkowanie procesów poznawczych. III. Określanie wielkości wykorzystywanych zasobów poznawczych wykorzystywanych w realizacji różnych zadań (m.in. w kierowaniu samochodem) I. Koncentracja procesów poznawczych: to proces polegający na selekcji informacji, ułatwiający orientację w otoczeniu, w którym dociera do nas bardzo wiele bodźców. W wyniku oceny bodźców, te mniej istotne są pomijane, natomiast bodźce uznane za najważniejsze, poddawane są dalszemu przetwarzaniu. Selektywność może być realizowana na trzy różne sposoby: selekcja źródła informacji; przeszukiwanie pola percepcyjnego przedłużona koncentracja (oczekiwanie) na określonym typie sygnałów (czujność) Selekcja informacji występuje także przy nadzorowaniu czynności jednoczesnych. 1. SELEKCJA ŹRÓDŁA INFORMACJI • Większą szansę na detekcje mają bodźce z centralnej części pola percepcyjnego; • bodźce zawierające ważną informację; • bodźce automatycznie przyciągające uwagę (priorytetowe) np. wyróżniający kolor, ruch. Cechy informacji, które przyciągają automatycznie uwagę (uwaga mimowolna): • • • • • • Fizyczne właściwości bodźców. Nowość. Kontrast z innymi bodźcami. Zgodność z kontekstem sytuacyjnym. Związek z wykonywanym działaniem. Związek z hierarchią wartości danego człowieka. 2. Przeszukiwanie pola percepcyjnego - polega na systematycznym badaniu (obserwacji) pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających określone kryterium. Bodźce zakłócające przeszukiwanie – to dystraktory NAJCZĘSTSZE DYSTRAKTORY W PROWADZENIU SAMOCHODU • • • • • spożywanie posiłków, palenie papierosów; rozmowa przez telefon komórkowy; korzystanie z CB-radia; uważne śledzenie wskazań GPS; prowadzenie rozmowy z pasażerami; • Czytanie (pisanie ) SMS-ów, mapy, prasy. Nie tylko zmniejszają efektywność „przeszukiwania” ale spychają czynności podstawowe w kierowaniu pojazdem do poziomu drugoplanowego, prowadzą do spowolnienia reakcji. 3. Czujność - jest to oczekiwanie na pojawienie się ściśle określonego bodźca zwanego sygnałem, a ignorowania pozostałych bodźców zwanych szumem: • Błąd fałszywego alarmu • Błąd chybienia (ominięcia) 4. Kontrola czynności jednoczesnych: polega na szeregowym przetwarzaniu informacji (po kolei) a nie równoległym (jednoczesnym), co spowalnia czynności wykonywane jednocześnie. „Równoczesne nadzorowanie wykonywania kilku zadań przypomina szybką zmianę kanałów TV” Ernst Pőppel Kontrola czynności jednoczesnych Just, Keller, Cynkar – wykazali, że w warunkach rozwiązywania zadań podawanych słuchowo obniżała się sprawność prowadzenia wirtualnego samochodu Za pomocą MRI wykazano, że w przypadku jednoczesnego wykonywania dwóch zadań efektywność wykonywania maleje o ok. 1/3 w odniesieniu do zadań wykonywanych niezależnie. Im bardziej zadania skomplikowane i trudne tym dłuższy czas na przełączanie uwagi. Czynności nie związane z kierowaniem • Międzynarodowe badania pozwoliły ustalić, jak poważnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa jest pisanie SMS-ów za kółkiem. Zdaniem badaczy, można je porównać z przekroczeniem o mniej więcej jedną czwartą dopuszczalnego podczas jazdy brytyjskiego limitu (0,8) alkoholu we krwi. • Naukowcy stwierdzili to po eksperymentach z udziałem kilkunastu ochotników. Okazało się, że w obu przypadkach następują problemy poruszaniem się autem po linii prostej. • Badania, dowiodły także, że poważne, angażujące rozmowy przez telefon za kierownicą również są niebezpieczne. I to nawet, gdy prowadzimy je z użyciem zestawu słuchawkowego. SELEKCJA INFORMACJI W RUCHU DROGOWYM Funkcja selekcji polega na oddzielaniu informacji ważnych od nieważnych. Kierowca powinien w oparciu o wiedzę i doświadczenie różnicować bodźce ze względu na ich wagę i znaczenie w określonej sytuacji drogowej. OGRANICZONE ZASOBY UWAGI Mamy do dyspozycji ograniczony budżet uwagi, który możemy rozdzielać na różne zadania (kontrola czynności jednoczesnych), a kiedy budżet ten zostanie przekroczony, zadanie kończy się niepowodzeniem (zwracać uwagę na coś – angielskie: pay attention) Przykład: rozmowa przez telefon komórkowy w czasie prowadzenia samochodu. PRESJA CZASOWA A UWAGA Szybkość i poprawność percepcji są ujemnie skorelowane. Poprawność jest wynikiem ostrożności i staranności a te wymagają czasu (Green i Luce, 1973) Błędne reakcje są generowane szybciej, niż poprawne. Uwaga wzrokowa: Bazuje na dwóch mechanizmach: • odruchowy, orientacyjny (automatyczny) uwagę przyciągają bodźce proste – UWAGA MIMOWOLNA; • intencjonalny, detekcyjny (celowy, świadomy) – poszukiwanie (wykrywanie) obiektów złożonych, zdefiniowanych przez nałożenie kilku warunków – UWAGA DOWOLNA. II. Ukierunkowanie procesów poznawczych Poszukiwanie informacji przydatnych w rozwiązywaniu określonego problemu: • Uwaga ekstensywna – szeroki zakres, ale pobieżne, płytkie (zmysłowe i schematyczne) przetwarzanie informacji. Słaby związek ze świadomością. • Uwaga intensywna – wąski zakres, ale dokładne (głębokie – semantyczne) przetwarzanie informacji – wyostrzona świadomość. III. Określanie wielkości zasobów Uwaga decyduje na ile zaangażujemy się w wykonywanie określonego zadania: im napięcie emocjonalne jest wyższe, tym dane zadanie wydaje się jednostce ważniejsze i uważniej się nim zajmuje. Posnera koncepcja mechanizmów zarządzających uwagą (Posner, 1980); Posner wyróżnia trzy mechanizmy kontrolne uwagi • Mechanizm aktywacji (pobudzeniowy) – obejmuje systemy aktywacyjne układu siatkowatego w pniu mózgu (zjawisko habituacji). • Mechanizm orientacyjny- automatyczne włączenie uwagi w odpowiedzi na jakąkolwiek zmianę w polu percepcyjnym: (tradycyjnie: uwaga mimowolna) – Pojawienie się bodźca sygnału albo dystraktora – Ruch obiektu • Mechanizm zarządczy (wykonawczy) - kontrola uwagi nad wykonywaniem czynności zmierzających do osiągnięcia celu; świadome, kontrolowane (refleksyjne) przetwarzanie informacji • (tradycyjnie: uwaga dowolna) • Wykonuje swoje zadania: – hamując uwagę mimowolną (mechanizm orientacyjny) – kontrolując podatność na dystrakcję (m.in. mechanizm indukcji ujemnej) Uwaga i świadomość. • Uwaga jest narzędziem świadomości [wymiar: refleksyjność (aktywne, świadome przetwarzanie danych) - bezrefleksyjność (stan zredukowanej uwagi, brak elastyczności w działaniu)]. Według Posnera i Rothbarta świadomość ma trzy aspekty: • (1) zdawanie sobie sprawy z doświadczania świata, • (2) faktyczna lub iluzoryczna kontrola wolicjonalna oraz • (3) samoświadomość. Wszystkie wymienione cechy mają charakter doznaniowy (pierwszoosobowy). Uwaga tak ma się do świadomości, jak patrzenie do widzenia • Pojęcie strumienia świadomości. Związki uwagi ze świadomością a czynności automatyczne i kontrolowane • Czynności automatyczne – wynik nabywania wprawy (klasyczna krzywa uczenia się); nie angażują uwagi i pamięci, mogą być wykonywane równolegle. • Czynności kontrolowane – są świadome, angażują system poznawczy (uwaga, pamięć robocza) Uwaga jako wymiar stylu emocjonalnego (wg. R.J. Davidson, S. Begley, Życie emocjonalne mózgu, Kraków 2013. UJ) 1. 2. Potrafisz się skoncentrować w hałaśliwym otoczeniu. Znajdując się w sytuacji, w której dużo się dzieje i jesteś narażony(a) na wiele bodźców, potrafisz się skupić. 3. Jeśli postanawiasz się skupić na konkretnym zadaniu, zazwyczaj ci się to udaje. 4. Kiedy próbujesz coś zrobić, dźwięk telewizora lub głosy innych osób bardzo cię rozpraszają. 5. Jeśli nawet przez chwilę ogarnia cię cisza, do twojej głowy napływa strumień myśli, które natychmiast zaprzątają twoją uwagę. 6. Jeżeli twoją uwagę rozproszy jakieś nieoczekiwane zdarzenie, potrafisz się ponownie skoncentrować na wykonywanym wcześniej zajęciu. 7. W momentach względnej ciszy (np. w kolejce do kasy) zwracasz uwagę na wszystko, co się dzieje dookoła. 8. Jeżeli masz do wykonania jakieś samodzielne zadanie, które wymaga całkowitego skupienia uwagi, próbujesz znaleźć najcichsze z możliwych miejsc. 9. Twoja koncentracja ulega zwykle rozproszeniu pod wpływem zewnętrznych bodźców i bardzo trudno jest ci później odwrócić od nich uwagę. 10. Nie sprawia ci trudności rozmowa z inna osobą w tłumie ludzi, potrafisz całkowicie się skupić na tym, co mówi do ciebie rozmówca. Uwaga jako wymiar stylu emocjonalnego Jeden punkt zaliczamy gdy: • Prawdziwe są sytuacje nr: 1, 2, 3, 6, 7 , 10. • Fałszywe są sytuacje nr: 4, 5, 8 , 9. Uzyskanie 8 i więcej punktów – wysokie prawdopodobieństwo bycia osobą nadmiernie „skupioną”, (duża aktywność kory przedczołowej). Uzyskanie 3 i mniej punktów – oznacza „rozproszenie”, trudności w skupianiu uwagi, skłonność do roztargnienia ROZTARGNIENIE KIEROWCÓW Roztargnieni kierowcy nagminnie zapominają, gdzie zaparkowali samochód. Zmotoryzowane roztargnienie bywa niekiedy groźne lub choćby uciążliwe dla otoczenia. Tak jest, gdy rozkojarzony delikwent opuszczając pojazd zapomni o zaciągnięciu hamulca lub włączeniu biegu. Roztargnieni kierowcy zostawiają w kabinach samochodów, na publicznym widoku, portfele, torebki, aparaty fotograficzne, telefony komórkowe. I nie tylko. Roztargnienie kierowcy Propozycja bibliograficzna: Spostrzeganie czyli PERCEPCJA DEFINICJA PERCEPCJI Spostrzeganie (percepcja) jest procesem organizowania i nadawania sensu wrażeniom. Choć same wrażenia są wywoływane przez bodźce np. fale elektromagnetyczne, drgania powietrza, itd. to jednak spostrzeganie jest uzależnione także od: • naszej wiedzy, • naszych oczekiwań i • procesów emocjonalno-motywacyjnych. Podczas gdy o odbieraniu wrażeń można myśleć jak o procesie biernym, spostrzeganie jest z natury aktywnym procesem nadawania znaczeń otaczającemu nas światu + OCENA EMOCJONALNA Fazy procesu spostrzegania Rejestracja sensoryczna Ocena emocjonalna Faza oceny semantycznej Faza metaforyczna • Zamiana bodźca zewnętrznego na impuls nerwowy • W strukturach podkorowych następuje pierwotna ocena emocjonalna • Rozpoznanie treści bodźca • Faza oceny znaczenia metaforycznego Ludzkie oczy nie są zaprojektowane do jazdy. Jesteśmy, jako gatunek, owocem setek tysięcy lat ewolucji. Nasze oczy oraz sposób, w jaki nasz mózg analizuje obraz, są bardzo dobrze przystosowane do tropienia antylop i dostrzegania niebezpieczeństw w rodzaju tygrysów szablozębnych. Jednak tego typu zagrożenia należą już do zamierzchłej przeszłości a zostały zastąpione przez szybko poruszające się pojazdy. Z nimi jeszcze nie umiemy sobie dobrze radzić. Dlaczego? • Światło wpada do oka i trafia na siatkówkę. • Następnie jest przetwarzane na impuls elektryczny, który mózg odbiera jako obraz. • Tylko mała część siatkówki, zwana dołkiem środkowym siatkówki, jest w stanie wytworzyć wysokiej jakości obraz. To dlatego musimy patrzeć wprost na jakiś obiekt, aby dostrzec jego szczegóły. • Pozostała część siatkówki nie odbiera szczegółów, jest odpowiedzialna za tzw. widzenie peryferyjne. Już nawet niewielki kąt robi różnicę – obiekt, znajdujący się 20° od centrum pola widzenia jest o 90% mniej wyraźny niż gdyby patrzeć na niego na wprost.dzenie peryferyczne Widzenie centralne i peryferyczne w odbiorze informacji i kontroli motoryki Prowadzenie pojazdu wymaga nieustannego koordynowania dwóch poziomów percepcji wzrokowej odpowiedzialnych za planowanie i monitorowanie czynności kierowania. Są to dwa odrębne funkcjonalne systemy, które funkcjonują równolegle, komplementarnie. Widzenie centralne Posługiwanie się widzeniem centralnym pozwala na: • rozpoznawanie i rozumienie poszczególnych elementów sytuacji, • świadome przetwarzanie informacji w pamięci roboczej. Jest oparte na czopkach Widzenie peryferyczne Za pomocą widzenia peryferycznego – kierowca: • nadzoruje (monitoruje) wykonanie zaplanowanego manewru, • oceniając, czy przebiega zgodnie z planem (ale bez dokładnej, świadomej analizy pola widzenia). Jest oparte na pręcikach. Wypróbuj swoje widzenie peryferyjne 1. Stań w odległości 10 metrów od samochodu. 2. Przesuń oczy na punkt, znajdujący się o jedną szerokość samochodu w prawo lub w lewo. 3. Bez poruszania oczami spróbuj odczytać numery rejestracyjne. 4. Powtórz to z odległości 5 metrów. Ten test pozwala zauważyć jak niewiele szczegółów jesteśmy w stanie dostrzec, gdy obiekt, na który patrzymy, nie znajduje się w centrum naszego pola widzenia. Czy te oczy mogą kłamać ? Gdy poruszamy głową aby “zeskanować” otoczenie, nasze oczy nie są w stanie poruszać się płynnie i dostrzec wszystkiego wokół. Odbieramy obraz w serii krótkich ruchów skokowych, oddzielonych przerwami (fiksacjami), podczas których obraz poddawany jest obróbce. Mózg wypełnia te mikroskopijne luki informacjami dostarczonymi przez widzenie peryferyjne i stosuje mechanizm, według którego to, co pojawia się w kolejnej „klatce” powinno być identyczne z tym, co znajdowało się w poprzedniej. Wpływ zmierzchu na widzenie • Następuje pogorszenie systemu centralnego opartego na czopkach, ich rolę przejmują pręciki (tym bardziej, im słabsze jest oświetlenie); • dzięki ruchom oczu wzrasta w widzeniu udział okolic peryferycznych; uwaga jest przyciągana odruchowo w oparciu o system orientacyjny • procesy poznawcze stają się mniej stabilne i przewidywalne (słabnie działanie mechanizmu detekcyjnego – kierowca o zmierzchu nie rozpoznaje prawidłowo obiektów z powodu zmniejszonego kontrastu – może nie rozpoznać zagrożenia; pogarsza się spostrzeganie bodźców koloru czerwonego); • wzrasta zmienność czasu reakcji Widzenie zmierzchowe Widzenie o zmierzchu realizowane jest przez pręciki. Adaptacja pręcików do ciemności przebiega wolniej; dopiero po 8 minutach osiągają tą samą wrażliwość co czopki, następnie jednak ich wrażliwość się zwiększa (pełna zdolność po ok. 30 min.) - Pełna adaptacja zajmuje około 15-20 minut. - W procesie widzenia pigmenty w światłoczułych komórkach ulegają rozkładowi. Do normalnego widzenia niezbędna jest ich ponowna produkcja ZABURZENIA WIDZENIA ZMIERZCHOWEGO Osłabienie sprawności widzenia zmierzchowego może być spowodowane: - chorobą zwyrodnieniową siatkówki (jako powikłanie cukrzycy, lub samoistna); - jaskrą; - brakiem witaminy A; - zaćmą; - przemęczeniem. Widzenie kolorów • Człowiek posiada trzy rodzaje czopków, odpowiedzialnych za widzenie barw. Są one wrażliwe na światło czerwone, zielone i niebieskie. - Dla człowieka (i innych naczelnych) system czopków umożliwia rozróżnianie barw niezależnie od zmieniającej się jasności; - Dzięki posiadaniu czopków wrażliwych na światło niebieskie człowiek jest w stanie oceniać odległość na podstawie perspektywy powietrznej. - Czopki są aktywne jedynie w świetle dziennym Patrzymy oczami, ale widzimy mózgiem W korze mózgowej dokonuje się przekształcenie impulsów nerwowych we wzrokowe wrażenia barw, kształtów, krawędzi i ruchu oddając trójwymiarowość świata. Barwy nie istnieją poza mózgiem, są wrażeniem wytwarzanym przez mózg na podstawie długości fal świetlnych wpadających do naszych oczu. Różne długości fal elektromagnetycznych Zaburzenia widzenia kolorów • Osoby, cierpiące na tzw. Deuteranopię [daltonizm] ( nierozpoznawanie koloru zielonego) mogą ustalić czy światła są zielone lub czerwone na podstawie położenia światła, a nie na podstawie koloru sygnalizacji. • W przypadku tzw. protanopii, (dotyczącej osób nierozpoznających koloru czerwonego), pojawia się dodatkowa komplikacja: oprócz trudności lub niemożności odróżnienia kolorów zielonego, czerwonego i żółtego, osoby takie muszą zmagać się z problemem polegającym na tym, że kolor czerwony jest dla nich ciemniejszy. Oznacza to, że zwłaszcza w przypadku mgły mają one problem, a z pewnej odległości jest to nawet niemożliwe, z rozróżnieniem świateł hamowania i tylnych świateł samochodów jadących przed nimi, a także innych czerwonych sygnałów, takich jak informacji o przejeździe kolejowym. W związku z tym, osoby cierpiące na takie schorzenie zachowują zbyt mały odstęp w stosunku do innych samochodów i hamują za późno. Przetwarzanie informacji wzrokowej • Informacja wzrokowa przetwarzana jest przez dwa funkcjonalnie niezależne systemy: strumień grzbietowy i brzuszny. • Strumień grzbietowy (starszy filogenetycznie) przetwarza informacje dotyczące położenia w przestrzeni a nie identyfikacji obiektu. Jest podstawą działania i koordynacji wzrokowo- ruchowej (gdzie to jest?): – Biegnie do kory ciemieniowej tylnej. – Działa natychmiastowo – Informacje są niedostępne introspekcyjnie (nieuświadomione). • Strumień brzuszny przetwarza informację na potrzeby percepcji, jest odpowiedzialny za rozpoznawanie wielkości i kształtu obiektów. (co to jest ?): – Biegnie do kory dolno- skroniowej – Przetwarza informacje wolniej – Jest niezbędny do świadomego rozpoznawania przedmiotów. Informacje słuchowe Celem systemu słuchowego jest ustalenie, co dzieje się z obiektami znajdującymi się w otoczeniu organizmu. System słuchowy służy bowiem organizmowi do tego samego, do czego służy system wzrokowy: do zdobycia informacji pozwalającej mu ustalić, co dzieje się na zewnątrz? Informacja ta zawiera podstawowe dla organizmu dane o otaczających go przedmiotach. Niekiedy informacje te uzyskać łatwiej przy pomocy słuchu niż przy pomocy wzroku. Funkcje słuchu • Lokalizowanie źródła dźwięku opiera się na zdolności do detekcji czasowych i natężeniowych różnic pomiędzy sygnałem docierającym do jednego i do drugiego ucha – gdzie to jest? • Identyfikacja obiektu – co to jest ? • Identyfikacja cech obiektu – jakie to jest? • Ocena stanu obiektu – co się z tym dzieje? • Odbiór komunikatów językowych – o czym jest mowa ? • Doznania estetyczne – czy to mi się podoba ? DOTYK I PROPRIOCEPCJA Propriocepcja to percepcja samego siebie (własnego ciała) • Receptory tego dodatkowego zmysłu, tzw. proprioreceptory, są ulokowane w mięśniach, ścięgnach i torebkach stawowych. Odbierają bodźce, związane z ustawieniem, uciskiem i rozciągnięciem poszczególnych części ciała wobec siebie oraz informują nasz mózg o tonusie mięśniowym. W efekcie nawet z zamkniętymi oczami mamy świadomość, gdzie w przestrzeni znajdują się np. nasze ręce czy nogi. Znaczenie propriocepcji Bez propriocepcji nie moglibyśmy stąpać bez kontroli wzrokowej swoich nóg ani prowadzić samochodu, ponieważ naciskając pedał gazu lub hamulec, musielibyśmy obserwować swoje stopy, a nie drogę. Co się dzieje, gdy propriocepcja szwankuje? Osoby z takimi problemami zmuszone są bardziej polegać na wzroku, a także dostarczać sobie więcej bodźców przez zwiększone napięcie mięśniowe, np. kurczowo trzymając przedmioty w dłoniach oraz poprzez zachowania stereotypowe (powtarzające się ruchy). Pojawiają się u nich trudności ze stabilizacją ruchu i dysocjacją czyli np. oddzieleniem pracy rąk od pracy tułowia podczas pisania. Procesy percepcji w warunkach ruchu drogowego zależą od: • Podzielności i koncentracji uwagi • Szybkości pojazdu • Warunków oświetlenia - zmniejszona przejrzystość (przetwarzanie informacji na poziomie sensorycznym, złudzenia) - słabe oświetlenie (widzenie zmierzchowe) - zbyt silne oświetlenie (oślepienie) • Nastawienia • Stanu emocjonalnego, samopoczucia itp. Myślenie – dwa systemy (wg D. Kahneman „Pułapki myślenia” Warszawa 2012; Media Rodzina.) • System 1 działa w sposób szybki i automatyczny, bez wysiłku lub niewielkim wysiłkiem, nie mamy przy nim poczucia świadomej kontroli. • System 2 rozdziela niezbędną uwagę pomiędzy działania wymagające umysłowego wysiłku; często wiąże się z subiektywnym poczuciem skupienia, swobodnego wyboru i świadomego działania • Odpowiednio wyróżnić można przetwarzanie informacji: - bezrefleksyjne (minimalne przetwarzanie danych, rutynowe działanie); - refleksyjne Oto garść przykładów automatycznych (bezrefleksyjnych) działań, które przypisujemy Systemowi 1: • • • • • • • • • • hamowanie na widok przechodnia na jezdni (przeszkody) Wykrywanie, że jeden przedmiot jest dalej niż drugi. Odwracanie głowy w kierunku źródła nagłego dźwięku. Dokończenie zwrotu „chleb z...”. Robienie zdegustowanej miny na widok obrzydliwego zdjęcia. Wykrywanie wrogości w czyimś głosie. Odpowiedź na pytanie: 2 + 2 = ? Odczytywanie wyrazów na dużych reklamach. Rozumienie prostych zdań. Itp.. Czynności Systemu 2 są bardzo różnorodne, jednak mają jedną cechę wspólną: wymagają skupienia uwagi. Z chwilą, kiedy odwracamy od nich uwagę, ulegają przerwaniu. Oto kilka przykładów: • Wsłuchiwanie się w słowa konkretnej osoby w głośnym tłumie. • Szukanie wzrokiem numeru domu, do którego zmierzamy. • Utrzymywanie odległości od poprzedzającego nas pojazdu.. • Liczenie, ile razy w tekście występuje litera A. • Dyktowanie własnego numeru telefonu. • Porównanie zalet i wad dwóch różnych samochodów. • Wypełnianie deklaracji podatkowej. • Badanie prawidłowości złożonego wyrażenia logicznego. • Korzystanie z nawigacji GPS Wprawa – minimalizacja kosztów W miarę jak nabieramy wprawy w wykonywaniu jakiegoś zadania maleje związany z tym wysiłek umysłowy (pobór energii). Im lepiej opanowujemy jakąś umiejętność tym słabsza jest aktywacja mózgu i tym mniej zostaje zaangażowanych w nią obszarów. Prawo „minimalizacji wysiłku”: równowaga korzyści i kosztów. Lenistwo jest głęboko wpisane w naszą naturę. „Nie będę się nad tym głowił teraz, w czasie jazdy. To jest zadanie wymagające wysiłku umysłowego.” ZAGADKA 1 „Kij do bejsbola i piłka kosztują razem 1 dolara i 10 centów. Kij kosztuje o dolara więcej ile kosztuje piłka ?” ZAGADKA 2 Proszę jak najszybciej orzec, czy ten sylogizm jest poprawny: „Wszystkie róże to kwiaty. Niektóre kwiaty szybko więdną. Zatem: niektóre róże szybko więdną” Refleksyjność: stosowanie samooceny • Samoocena stanu fizycznego może być odpowiedzią na takie pytania jak np.: - czy nie jestem nadmiernie zmęczony? - czy jestem wyspany? - czy przyjmowałem leki mogące wpłynąć na moje działanie? - czy doskwiera mi jakiś ból, np. zęba, głowy? - czy pogoda nie powoduje, że jestem senny i ospały? • Samoocenacena stanu emocjonalnego może obejmować odpowiedzi na takie pytania, jak np.: - czy nie jestem napięty i zdenerwowany? - czy doświadczyłem lub w niedalekiej przyszłości czekają mnie ważne wydarzenia życiowe? - czy odczuwam deficyt czasu, który powoduje mój pośpiech? - czy jestem wrogo nastawiony do innych ludzi? Samoświadomość jako wymiar stylu emocjonalnego 1. Kiedy ktoś pyta, dlaczego jesteś taki zły lub smutny, często odpowiadasz (lub myślisz sobie): „Przecież wcale nie jestem). 2. Kiedy bliskie ci osoby pytają, dlaczego jesteś taki opryskliwy lub złośliwy w stosunku do innych, niejednokrotnie twierdzisz, że trak nie jest. 3. Często zdarza ci się – częściej niż kilka razy w miesiącu – odczuwać objawy w rodzaju kołatania serca i galopującego pulsu, chociaż nie masz pojęcia dlaczego. 4. Widok cierpiących ludzi sprawia, że również odczuwasz ból fizyczny, jak i psychiczny. 5. Zwykle masz pewność co do swoich uczuć i potrafisz je wyrazić słowami. 6. Czasami odczuwasz różne dolegliwości i nie wiesz, jakie jest ich źródło. 7. Lubisz spędzać czas w ciszy i odprężeniu, po prostu wsłuchując się w siebie. 8. Uważasz, że jesteś integralną częścią własnego ciała i czujesz się w nim swobodnie. 9. Twoja uwaga jest skierowana głównie na świat zewnętrzny i rzadko zauważasz, co dzieje się wewnątrz twojego organizmu. 10. W trakcie ćwiczeń , doskonale zdajesz sobie sprawę w zachodzącym w twoim ciele zmian. Samoświadomość jako wymiar stylu emocjonalnego Jeden punkt zaliczamy gdy: • Prawdziwe są sytuacje nr: 4, 5, 7, 8 10. • Fałszywe są sytuacje nr: 1, 2, 3, 6, 9. Uzyskanie 8 i więcej punktów – duża świadomość samego siebie. Uzyskanie 3 i mniej punktów – oznacza słaba świadomość (nieświadomość) samego siebie. Temperament • Przejawia się w zachowaniu • W porównaniu z innymi zjawiskami psychicznymi charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia • Ma podłoże biologiczne (mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne) • Różnice indywidualne w cechach temperamentu są częściowo genetycznie determinowane • Cechy temperamentu należą do charakterystyk psychicznych, które w postaci pierwotnych emocji i motoryki obecne są już od wczesnego niemowlęctwa • Cechy temperamentu takie jak np. poszukiwanie stymulacji, żwawość, aktywność, występują u zwierząt • Temperament jest pojęciem odnoszącym się do formalnych cech zachowania Temperament człowieka może stanowić predyspozycje do niebezpiecznych zachowań na drodze- jednak tendencja ta może być świadomie kompensowana Regulacyjna Teoria Temperamentu J. Strelaua • żwawość - opisuje tempo reagowania i wykonywania czynności oraz łatwość dopasowania zachowania do zmieniającej się sytuacji, • perseweratywność – jest to tendencja do trwania i powtarzania przez człowieka określonego zachowania po zaprzestaniu działania bodźca, koncentracja na przeszłości • wrażliwość sensoryczna – oznacza zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe o niskiej wartości stymulacyjnej, • reaktywność emocjonalna – określa skłonność do silnego reagowania na bodźce o charakterze emocjonalnym (zapotrzebowanie na stymulację: TIR-taksówka, ryzykowanie), • wytrzymałość – opisuje zdolność do działania w warunkach silnej i/lub długotrwałej stymulacji zewnętrznej, • aktywność – jest to skłonność do podejmowania z własnej woli działań o dużej wartości stymulacyjnej, towarzyskość Niska reaktywność – odporność na monotonię Mervin Zuckerman (2000) • Ludzie różnią się między sobą pod względem odporności na deprywację sensoryczną • Każdy człowiek dąży do osiągnięcia optymalnego poziomu stymulacji – pozytywny stan emocjonalny • Czynniki genetyczne- reaktywność ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego decydują o względnie stałych różnicach w zapotrzebowaniu na stymulację • Poszukiwanie doznań – tendencja do poszukiwania lub unikania stymulacji Potrzeba poszukiwania wrażeń przejawia się u kierowców w: • skłonnością do nadmiernie szybkiej jazdy; • utrzymywania zbyt małej odległości od poprzedzającego pojazdu; • dokonywania manewrów w warunkach wysokiej niepewności i ryzyka (np. wyprzedzanie na zakrętach, wyprzedzanie na tzw. „trzeciego”, itp.); • słuchaniem bardzo głośnej, pobudzającej muzyki Monotonia to rozwijający się powolnie stan zredukowanej aktywności, który może być skutkiem długotrwałego wykonywania czynności jednostajnych; uciążliwość psychiczna wynikająca z niedociążenia emocjonalnego, spowodowanego brakiem lub jednostajnością bodźców i działań oraz niezmiennością sytuacji. Jednostajne bodźce – monotonia sensoryczna. Zmniejszona ilość bodźców – deprywacja sensoryczna. Skutki: - spowolnienie czynności układu krążenia i oddechowego, - wystąpienie senności, - zmniejszenie aktywności ruchowej i czujności, czego skutkiem jest spadek m.in. wzrost liczby popełnianych błędów MONOTONIA A ZMĘCZENIE CECHY I RÓŻNICE MONOTONIA • falisty przebieg zdolności do pracy; • spadek napięcia uwagi; • spadek tonusu mięśni; • spadek ciśnienia skurczowego krwi; • spadek częstotliwości tętna; • spadek zużycia energii i O2 ZMĘCZENIE • stopniowe wyczerpywanie zasobów wydolnościowych; • wzrost napięcia psychicznego; • wzrost tonusu mięśni; • wzrost ciśnienia skurczowego krwi; • wzrost częstotliwości tętna; • wzrost zużycia energii. Sfera emocjonalna Prowadzenie samochodu to nie tylko z podejmowanie decyzji racjonalnie związanych z warunkami drogowymi, stanem technicznym pojazdu, realizowanym celem podróży itd. ale także szereg przeżyć emocjonalnych wpływających na podejmowanie czynności irracjonalnych z punktu widzenia efektywności jazdy. Można zaryzykować tezę, że u człowieka prowadzącego samochód wyzwalają się te cechy i zachowania, których na ogół nie obserwujemy u niego w innych sytuacjach, a które mogą mieć charakter kompensacji rzeczywistych lub urojonych braków, rekompensatą poniesionych porażek w innych rodzajach aktywności, próbą wzmocnienia samooceny itd.. Szczególnie istotne dla bezpieczeństwa ruchu drogowego wydają się być: • pojawienie się (lub znaczne spotęgowanie) ducha rywalizacji a nawet walki; • pojawienie się uczuć (zniecierpliwienie, złość, gniew) wyzwalających agresję; • wzrost poczucia mocy (własnych możliwości) przy jednoczesnym obniżeniu krytycyzmu; • egocentryzm. Konsekwencją tych stanów mogą być: • deprecjonowanie i lekceważenie innych użytkowników drogi (nie tylko zmotoryzowanych ale także rowerzystów i pieszych); • procesy atrybucyjne przypisujące innym użytkownikom złe intencje (złośliwość, wrogość), brak kompetencji (nieudolność, niska inteligencja, nieznajomość przepisów), negatywne cechy inteligencji i charakteru itp.; • zachowania nierozważne, ryzykowne (wzrost szybkości pojazdu, brak rozsądnej odległości między pojazdami, nierespektowanie znaków i przepisów drogowych, wykonywanie manewrów ryzykownych itp.); • zachowania złośliwe i agresywne wobec innych kierowców (np. zajeżdżanie drogi, nieuzasadnione zwalnianie, zwiększanie szybkości w sytuacji bycia wyprzedzanym, nieprzyzwoite lub obraźliwe gesty, słowa itp.). Rola różnic indywidualnych: Oprócz sprawności psychomotorycznych zwraca się uwagę na potencjalne znaczenie różnic indywidualnych takich jak: - cechy temperamentu (aspekty czasowe i energetyczne reakcji ); Temperament człowieka może stanowić predyspozycje do niebezpiecznych zachowań na drodze- jednak tendencja ta może być świadomie kompensowana. - inteligencja (sprawność umysłowa); - także osobowość , postawy (wobec innych kierowców, pieszych, przepisów ruchu drogowego, własnego samochodu), samoocena. Trwały wzorzec przeżywania i zachowania cechuje się: • sztywnością (obejmuje szeroki zakres sytuacji); • wywołuje zakłócenia w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym i innych dziedzinach; • jest niezmienny lub długotrwały; • nie jest konsekwencją innych zaburzeń psychicznych; • nie jest efektem działania jakichś substancji lub ogólnego stanu zdrowia Przedstawiono próbę autorstwa P. Dąbrowskiego: dopasowania zachowań do opisów osobowości Zawartą w prezentacji: „Wybrane zaburzenia osobowości i psychopatologia zachowań a kierowanie pojazdem”http://www.psychologiatransportu.strony.ug.edu. pl/.../zaburzenia_osobowosci.... Osobowość paranoidalna jest wzorcem nieufności i podejrzliwości, w wyniku czego motywy i intencje innych ludzi są spostrzegane i interpretowane jako wrogie. Jednostka zakłada, że inni ją wykorzystują, oszukują, spiskują przeciwko niej i mogą w każdej chwili zaatakować Rozpamiętują zachowania innych pod kątem nielojalności i wrogich intencji. Żywią ciągłą urazę, nie wybaczają zniewag lub zlekceważenia. Łatwo reagują gniewem na domniemane zniewagi. Niechętnie nawiązują bliższe kontakty z obawy przed wykorzystaniem. Osobowość paranoiczna- a kierowanie pojazdem • Tendencja do nieskupiania się i nadmiernego analizowania • Ryzykowne zachowania • Niedostosowywanie zachowania do panujących warunków – sztywne trzymanie się swych praw kosztem bezpieczeństwa • Bardzo ostre stosowanie zasady ograniczonego zaufania Piotr Dąbrowski Osobowość schizoidalna jest wzorcem izolowania się od kontaktów z drugimi ludźmi i ograniczonego zakresu ekspresji emocjonalnej. Brak dążenia do bliskich kontaktów, obojętni, wyizolowani, preferują czynności mnie wymagające interakcji z innymi (mechaniczne lub abstrakcyjne zadania). Rzadko odwzajemniają gesty, czy mimikę – jawią się jako chłodni i powściągliwi. Nie reagują adekwatnie na sygnały społeczne. Zredukowana zdolność czerpania przyjemności . Osobowość schizotypowa jest wzorcem silnego dyskomfortu w bliskich relacjach międzyludzkich oraz zniekształceń percepcyjnych i bardziej złożonych efektów poznawczych jak wreszcie ekscentryczności zachowań. Uważane za dziwne, ekscentryczne; nie przywiązują wagi do społecznych konwencji, często zaniedbują ubiór; zachowania dziwaczne, (np. magiczne rytuały, zabobonność), wypowiedzi niejasne, czasem niezwykłe . Brak lub ograniczone związki z innymi ludźmi, podejrzliwość. Osobowość antysocjalna jest wzorcem lekceważenia i pogwałcania praw innych ludzi (dawniej psychopatia, socjopatia). Przejawy: 1. niedostosowanie do norm społecznych (konlikty z prawem); 2. oszukiwanie, wykorzystywane seksualne; 3. impulsywność, brak planowania; 4. skłonność do irytacji, agresywność ; 5. lekkomyślność (lekceważenie bezpieczeństwa); 6. brak odpowiedzialności; 7. brak wyrzutów sumienia. Psychopatia, osobowość dyssocjalna, osobowość antyspołeczna – a kierowanie pojazdem • Traktowanie przepisów instrumentalnie • Zachowania ryzykowne • Narażanie na niebezpieczeństwo innych użytkowników drogi • Nie stosowanie przepisów ruchu drogowego • Możliwość gwałtownych reakcji emocjonalnych w konfrontacji z innymi użytkownikami drogi Piotr Dąbrowski Osobowość borderline przejawia się w niestabilności ( chwiejności) w stosunkach interpersonalnych jak i w obrazie siebie samego (self – image) oraz w przeżywanych uczuciach; odznacza się wyraźną impulsywnością. Objawy: 1. obawa przed odrzuceniem; 2. oscylacja między idealizacją a dewaluacją swojej sytuacji; 3. zakłócenia tożsamości, chwiejność „ja”; 4. impulsywne zachowania; 5. samouszkodzenia, próby samobójcze; 6. chwiejność emocjonalna; 7. chroniczne poczucie pustki; 8. wybuchy niekontrolowanego gniewu; 9. czasem wyobrażenia wielkościowe Borderline – a kierowanie pojazdem • Skłonność do brawurowych zachowań • Tendencja do niestosowania się do przepisów ruchu drogowego • Nagłość i zmienność zachowań od powolnej jazdy do przekraczania prędkości • Wysokie prawdopodobieństwo do ataków werbalnych na innych kierowców • Bardzo emocjonalne zachowanie w stosunku do innych popełniających błędy kierowców • Przecenianie swoich możliwości • Zachowania autodestrukcyjne skierowane na siebie i innych – podejmowanie bezsensownego ryzyka Piotr Dąbrowski Osobowość histrioniczna stanowi wzorzec nadmiernej emocjonalności i poszukiwania możliwości zwrócenia na siebie uwagi. Objawy: 1. potrzeba bycia w centrum zainteresowania; 2. prowokujący wygląd i zachowania (uwodzicielskie); 3. ekspresja emocjonalna płytka, zmienna, teatralna; 4. nadmierne przywiązywanie wagi do swego ubioru i wyglądu; 5. egzaltowany styl mówienia; 6. dramatyzowanie ; 7. podatne na sugestię; 8. łatwo zmieniają opinię pod wpływem innych lub chwilowej mody Osobowość histrioniczna a kierowanie pojazdem • Tendencja do szalonych manewrów – jazda na jednym kole itp. • Umieszczanie na pojeździe niedozwolonych przyciągających wzrok elementów Piotr Dąbrowski Osobowość narcystyczna jest wzorcem wielkościowości (megalomanii) z potrzebą bycia podziwianą z jednoczesnym brakiem empatii. Objawy: 1. przeceniają własne zdolności, nastawienie wielkościowe; 2. fantazjują na temat sukcesów, potęgi, władzy; 3. lekceważą kontakty z innymi, uważają się za lepszych od innych; 4. domagają się podziwu ze strony otoczenia; 5. oczekują specjalnego traktowania; 6. postawa eksploatatorska w stosunku do innych; 7. brak zdolności do empatii (współodczuwania); 8. przejawiają uczucia zazdrości (sukcesu, pozycji, dóbr); 9. wyniośli, aroganccy, protekcjonalistyczni wobec innych. Osobowość narcystyczna a kierowanie pojazdem • Tendencja do bycia jedynym i najważniejszym użytkownikiem ruchu drogowego • Myślenie o nieograniczonych możliwościach własnych i nadmierne szafowanie ryzykiem • Przecenianie własnych kompetencji, wiedzy i umiejętności • Zachowanie niebezpieczne dla innych – zajeżdżanie drogi, wyprzedzanie na trzeciego, nieustępowanie pierwszeństwa przejazdu • Ostre reakcje emocjonalne na konfrontacje z innymi użytkownikami ruchu • Nieliczenie się z bezpieczeństwem innych „mało ważnych” uczestników ruchu drogowego • Traktowanie instrumentalne przepisów ruchu drogowego Piotr Dąbrowski Osobowość unikająca stanowi wzorzec społecznego zahamowania (defensywności), nieadekwatności uczuciowej oraz nadwrażliwości w odniesieniu do negatywnych ocen ze strony innych. Objawy: 1. lęk przed odrzuceniem (unikanie kontaktów interpersonalnych); 2. rezerwa i niechęć do działania w grupie; 3. trudności w tworzeniu intymnych związków (lęk przed wyśmianiem); 4. obniżony próg tolerancji na krytykę (negatywne oceny); 5. w nowych sytuacjach czują się nieswojo i niezręcznie; 6. negatywna ocena własnej atrakcyjności; 7. przewidywanie kłopotów i porażek (ograniczenie inicjatywy); Osobowość unikająca a kierowanie pojazdem • Ciągłe wahania i niepewność • Lękowa interpretacja sytuacji drogowej • Przesadna uwaga (nadczujność i zawężenie percepcji) niezauważanie ważnych elementów na drodze • Nadmierna krytyka innych prowadzących, albo innych użytkowników drogi • Koncentracja na swoim pojeździe Osobowość zależna jest wzorcem uległego i „przywierającego” (przesadnie wiernego) zachowania związanego z nadmierną potrzebą doznawania opieki i wsparcia. Objawy: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. trudności w podejmowaniu codziennych decyzji; oczekiwanie od innych decyzji w swoich sprawach; godzenie się z poleceniami lub radami „nie po myśli”; nieporadność w realizacji zadań życiowych; podporządkowywanie się innym mimo wykorzystywania pozostawione samym sobie czują bezradność i lęk; potrzeba bycia zawsze w jakimś związku; przewlekłe stany lękowe przed osamotnieniem. Osobowość zależna a kierowanie pojazdem • Brak odpowiedzialności za ruch drogowy • Nadmierne zjeżdżanie innym z drogi • Zatrzymywanie się na drodze z pierwszeństwem i ustępowanie pierwszeństwa wyjeżdżającym z drogi podporządkowanej • Tolerowanie łamania przepisów przez najbliższych – kierujących • Niezdolność przeciwstawienia się na prowadzenie auta przez najbliższych, pod wpływem alkoholu albo bez zapiętych pasów • Niezdolność do samodzielnego bezpiecznego poruszania się po drodze – wieczne rozterki, pytania i wątpliwości Osobowość obsesyjno-kompulsywna (anakastyczna ) jest wzorcem zachowania charakteryzującego się zaabsorbowaniem porządkiem, doskonałością i kontrolą. Objawy: 1. skrupulatnie przestrzegają zasad w każdym działaniu; 2. przejawiają perfekcjonizm zakłócający działanie; 3. nadmiernie zapracowani, kosztem odpoczynku i kontaktów; 4. surowe wymagania wobec zasad moralnych (dewocyjna religijność, oceny „czarno-białe”, podporządkowanie autorytetom) 5. opór przed pozbywaniem się starych, zużytych przedmiotów; 6. niechętnie powierzają innym zadania (żądają przestrzegania szczegółowych instrukcji); 7. skąpe, standard życia poniżej swoich możliwości Osobowość anankastyczna a kierowanie pojazdem • Sztywne trzymanie się utartych schematów • Poruszanie się po drodze w sposób rutynowy – bez myślenia • Nie przyjmowanie nowych sposobów prowadzenia auta • Przywiązywanie uwagi do formy a nie do bezpieczeństwa i praktyczności • Mała tolerancja dla błędów innych użytkowników drogi • Impulsywność w reakcjach emocjonalnych na stres Piotr Dąbrowski Inne typy osobowości TYP A TYP B Wysoki poziom energii, tendencja do rywalizacji, wrogość (Typ H). Niski poziom energii, zrelaksowany, nie łatwo się wzbudza. TYP C Typ D Wypiera emocje, unika konfliktów, stara się być miły. Negatywne emocje, pesymizm, nieokazywanie emocji, zahamowanie społeczne. PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA WYPADKÓW DROGOWYCH Badania prowadzone przez Stowarzyszenie Psychologów Transportu w Polsce w latach 1999 – 2004 i w Instytucie Transportu Samochodowego w Warszawie wykazały bardzo silny związek niektórych cech psychologicznych stwierdzanych u kierowców z powodowaniem przez nich wypadków drogowych. Do pośrednich przyczyn wypadków należały: • wysoka agresja kierowcy, • nadmierny lub patologiczny lęk kierowcy, • brak wystarczającej podzielności i koncentracji uwagi, • niedostateczna internalizacja norm społecznych i moralnych, • niska sprawność intelektualna Cechy kierowców powodujących wypadki (dane z literatury) typ osobowości ekstremalna ekstrawersja połączona z cechami socjopatycznymi: skoncentrowani na sobie, agresywni, impulsywni, nieodpowiedzialni, nietolerancyjni, antyspołeczni (Shaw i Sichel); tendencje autodestrukcyjne, neurotyzm, niedojrzałość emocjonalna, niska odporność na stres, lekceważący stosunek do norm społecznych (Szmajke); niska samokontrola, impulsywność (Hilakivi i wsp.); typ zachowania A (Nabi i wsp., Magnavita i wsp.) Cechy kierowców powodujących wypadki (dane z literatury) Indywidualny poziom tolerowania ryzyka konflikty i kryzysy życiowe (stres) - Konflikty osobiste, - Konflikty zawodowe W grupie osób, które spowodowały śmiertelny wypadek drogowy aż 52 % znajdowało się pod wpływem stresu (w grupie kontrolnej 18 %). (Szmajke) Cechy kierowców powodujących wypadki (dane z literatury) zaburzenia uwagi związane z dystraktorami: pochodzenia zewnętrznego (np. rozmowa przez telefon, inne czynności nie związane bezpośrednio z kierowaniem) pochodzenia wewnętrznego (własne myśli, wspomnienia, rozwiązywanie problemów, planowanie itp.) (Luoma, Mura, ) Cechy kierowców powodujących wypadki (dane z literatury) Deficyty w zakresie funkcji poznawczych: np. uwaga, pamięć krótkotrwała, szybkość spostrzegania (szczególnie u kierowców starszych po 62 roku życia) ! Pogorszenie zdolności widzenia obiektów: ostrość widzenia, pole widzenia, widzenie zmierzchowe. (Toczołowski, Owsley) Cechy kierowców powodujących wypadki (dane z literatury) niska sprawność motoryczna: - np. wydłużenie się czasu reakcji prostej i z wyborem, (McKnight) - Nieadekwatne do sytuacji na drodze wykonywanie ruchów kierownicą (Summala i Mikkola) Kierowcy „wypadkowi” w porównaniu z „bezpiecznymi” (badania empiryczne – Łuczak, 2009) Kierowcy „wypadkowi” uzyskali znacząco gorsze wyniki niż grupa kierowców „bezwypadkowych” w zakresie następujących sprawności: • koncentracja i podzielność uwagi, • szybkość i dokładność pracy, • refleks w prostej sytuacji zadaniowej (dłuższy czas reakcji), • koordynacja wzrokowo-ruchowa. Kierowcy „wypadkowi” w porównaniu z „bezpiecznymi” (badania empiryczne – Łuczak, 2009) W grupie kierowców wypadkowych rozproszenie wyników (wariancja) było znacząco większe niż u kierowców „bezwypadkowych” w przypadku sprawności związanych z: • pamięcią i spostrzegawczością, • refleksem (czas reakcji) w prostej sytuacji zadaniowej, • oraz liczbą błędów popełnionych w teście koordynacji wzrokowo-ruchowej. Model „możliwości – wymagania” (1) wg. R. Fuellera Możliwości i kompetencje kierowcy: właściwości konstytucyjne (względnie stałe): sprawność mechanizmów poznawczych, koordynacja motoryczna, szybkość reakcji, postawy; właściwości zmienne: motywacja, poziom energii (zmęczenie, senność), przeżywane emocje, stres, dyskomfort fizyczny i psychiczny, środki psychoaktywne właściwości nabyte: wiedza, umiejętności, trening, doświadczenie; Model „możliwości – wymagania” (2) wg. R. Fuellera Wymagania zadania niezależne od kierowcy: środowisko: widoczność, oznaczenia drogi, jakość nawierzchni itp.; inni użytkownicy drogi; cechy pojazdu; zależne od kierowcy: kierunek i tor jazdy; szybkość Wymagania są zmienne, o różnym stopniu przewidywalności. Model „możliwości – wymagania” (3) wg. R. Fuellera Istotną rolę w bezpieczeństwie ruchu drogowego przypisuje się w dopasowaniu możliwości kierowcy do wymagań zadania. M>W: zadanie łatwe; M=W: zadanie trudne (kierowca operuje pojazdem na granicy swoich możliwości); M<W: zadanie zbyt trudne lub niemożliwe do wykonania (kierowca zawodzi, traci kontrole nad pojazdem). Model „możliwości – wymagania” (4) wg. R. Fuellera Kierowca znając swoje możliwości może do pewnego stopnia regulować poziom wymagań: - Zmiana stylu jazdy (zwolnienie, zwiększenie odległości od innych pojazdów) - Unikanie sytuacji niebezpiecznych (np. jazda nocą, jazda w poza szczytem komunikacyjnym) - Eliminowanie czynności dodatkowych (np. jedzenie, palenie) - Minimalizowanie dystraktorów (zmiana stacji radiowej, wyłączenie telefonu, używanie odpowiedniej garderoby) TYPY KIEROWCÓW STWARZAJĄCYCH ZAGROŻENIE (w ujęciu publicystycznym) • KIEROWCA Z SYNDROMEM MAD MAXA to człowiek agresywny i egoistyczny. Emocjonalnie i społecznie niedojrzały chce za wszelką cenę pokazać kto „rządzi" na drodze by potwierdzić własną wartość. Robi to zazwyczaj kosztem innych. • KIEROWCA Z SYNDROMEM WYCHOWAWCY ukrywa swoją agresję i lęk. Jazdą chce podkreślić swoją wartość. Ma tendencję do „wychowywania" innych na drodze. Takim zachowaniem próbuje podnieść swoją zaniżoną samoocenę. • KIEROWCA Z SYNDROMEM SŁODKIEJ IDIOTKI to egoista. Nie rozumie sensu przepisów drogowych, zwłaszcza tego, że oni też muszą ich przestrzegać. Nie interesują go społeczne skutki własnego zachowania. Nie interesują go inni ludzie a jedyne z czym się liczy to własna wygoda. • KIEROWCA ODREAGOWUJĄCY LĘKI to osoba defensywna i agresywna. Samochód traktuje jako narzędzie do rozładowywania lęków, stresów i niepowodzeń. Często rezygnuje z podstawowego celu; potrafi ustępować innym, by za chwilę być wobec nich agresywnym. Szuka na drodze akceptacji. Niebezpieczne style zachowań kierowców wg. A. Wątorczyka • • • • Rywalizacyjno-destrukcyjny. Ryzykowny styl zachowania. Styl celowościowo-zadaniowy. Styl dominowania. W badaniach prowadzonych przez M.J.Reida wyróżniono cztery kategorie zachowań, mogących stanowić przyczynę wypadków: • 1. Osłabienie - odwrócenie uwagi; • 2. Nieostrożność, bezrefleksyjność i błędne spostrzeganie; • 3. Senność wywołana niedoborem snu, przepracowaniem czy niedostosowaniem pory prowadzenia do biologicznego zegara kierowcy; • 4. Podejmowanie ryzyka, zachowania rywalizacyjne i agresywne Adam Tarnowski w swoich badaniach wyróżnił trzy grupy przyczyn wypadków. • Przyczyny strategiczne: kierowca podejmuje decyzję o jeździe w złą pogodę lub o jeździe po alkoholu; niewłaściwie wybiera trasę; nie zapewnia właściwego stanu pojazdu. • Przyczyny taktyczne: np. podjęcie niewłaściwego manewru przez kierowcę w trakcie jazdy • Przyczyny operacyjne: brak odpowiednich umiejętności. Cztery kategorie nieprawidłowych zachowań kierowców wg. A. Tarnowskiego • Świadome przekraczanie formalnych i nieformalnych norm na drodze (np. dotyczących prędkości). • Błędy wynikające z niewłaściwego planowania (np. zła decyzja o wyprzedzaniu). • Błędy wynikające z nieuwagi (np. przeoczenie znaku drogowego). • Błędy wynikające z braku doświadczenia (np. wrzucenie niewłaściwego biegu). Wymagania do zawodów i stanowisk wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej O tym, które cechy i sprawności uznano za krytyczne, a które za przydatne w przypadku poszczególnych zawodów - decydowali sędziowie kompetentni. Były nimi osoby znające istotę i charakter zawodów i stanowisk, które zaliczono do kategorii trudnych i niebezpiecznych: - psycholodzy zajmujący się prowadzeniem badań psychodiagnostycznych i orzekaniem o przydatności osób do wykonywania zawodów trudnych i niebezpiecznych - oraz pracownicy zatrudnieni na stanowiskach lub w zawodach tej kategorii i ich zwierzchnicy). RANGA I FREKWENCJA PRZYPISANE POSZCZEGÓLNYM SPRAWNOŚCIOM PSYCHOLOGICZNYM - SPRAWNOŚCI SENSOMOTORYCZNE • 1 koordynacja wzrokoworuchowa 137 • 2 spostrzegawczość 136 • 3 szybki refleks 126 • 4 zręczność rąk 120 • 5 widzenie stereoskopowe 110 • 6.5 zmysł równowagi 99 • 6.5 rozróżnianie barw 99 • 8 ostrość wzroku 97 • 9 widzenie o zmroku 83 • 10 brak lęku przed wysokością 80 • 11 ostrość słuchu 40 • 12 zręczność palców 39 • 13 powonienie 25 • 14 czucie dotykowe 16 • 15 czucie smakowe 0 RANGA I FREKWENCJA PRZYPISANE POSZCZEGÓLNYM SPRAWNOŚCIOM PSYCHOLOGICZNYM - ZDOLNOŚCI • • • • • • • • • • 1 uzdolnienia techniczne 128 2 zdolność koncentracji uwagi 108 3 podzielność uwagi 99 4 wyobraźnia przestrzenna 61 5 rozumowanie logiczne 49 6 dobra pamięć 41 7 wyobraźnia i myślenie twórcze 27 8 łatwość wypowiedzi w mowie lub na piśmie 26 9 uzdolnienia rachunkowe 7 10 uzdolnienia artystyczne 0 • • • • • • • • • • RANGA I FREKWENCJA PRZYPISANE POSZCZEGÓLNYM SPRAWNOŚCIOM PSYCHOLOGICZNYM – CECHY OSOBOWOŚCI 1 dokładność 107 2 odporność emocjonalna 74 3 samokontrola 69 4 umiejętność podejmowania szybkich i trafnych decyzji 61 5 wytrzymałość na długotrwały wysiłek 52 6 umiejętność postępowania z ludźmi 48 7 odwaga 45 8 umiejętność pracy w warunkach monotonnych 44 9.5 łatwość przerzucania się z jednej czynności na drugą 41 9.5 umiejętność nawiązywania kontaktu z ludźmi 41 • 11 umiejętność współdziałania 39 • 12 umiejętność pracy w szybkim tempie 38 • 13.5 umiejętności kierownicze 36 • 13.5 umiejętność podporządkowania się 36 • 15 samodzielność 35 • 16 umiejętność pracy w warunkach izolacji społecznej 34 • 17 wytrwałość, cierpliwość 28 • 18 umiejętność pracy w nieprzyjemnych warunkach • środowiskowych 26 • 19 zdolność przekonywania 15 Zestaw testów do zawodów trudnych i niebezpiecznych sprawności sensomotoryczne • test koordynacji wzrokoworuchowej • test czasu reakcji złożonej lub reakcji z wyborem • test sprawności rąk • test ostrości wzroku i rozróżniania barw • test spostrzegawczości • test widzenia stereoskopowego • test widzenia o zmroku Zdolności • test inteligencji niewerbalnej • test uzdolnień technicznych • test podzielności uwagi • test koncentracji uwagi • test wyobraźni i myślenia twórczego • test logicznego myślenia • test pamięci Zestaw testów do zawodów trudnych i niebezpiecznych cechy osobowości rodzaj testu • test dokładności działania • test poziomu stałego napięcia emocjonalnego (lęku, niepokoju, neurotyczności) • test umiejętności panowania nad własnymi emocjami cecha, którą test mierzy • dokładność działania, sumienność • odporność emocjonalna • test temperamentu • wytrzymałość na długotrwały wysiłek • umiejętność pracy w warunkach monotonnych • łatwość przerzucania się z jednej czynności na drugą • odporność emocjonalna • inicjatywność • samokontrola „Dostępne narzędzia psychologiczne pozwalają w dużym stopniu na ocenę ryzyka u poszczególnych osób, jednak żadne badanie (z wyjątkiem wykrycia istotnych zaburzeń) ani egzamin nie odpowie jednoznacznie na pytanie o zdolność do kierowania pojazdem. Może ono jednak pozwolić na ocenę ryzyka i wskazanie obszarów wymagających działań psychoprofilaktycznych” A. Tarnowski. „ W świetle dotychczasowej wiedzy (…) nie można wiązać dużych nadziei z metodą psychologicznego doboru pracowników, jako sposobem na ograniczenie wypadków”. Z posiadanych danych wynika, że niewielkie są podstawy do wypracowania odpowiednich, wiarygodnych i pewnych kryteriów. Ewentualna selekcja musi się ograniczyć do eliminacji osób charakteryzujących się ewidentnymi upośledzeniami intelektualnymi, psychofizycznymi czy emocjonalnymi. Wynika to - z natury psychologicznych narzędzi pomiaru (niewielka czułość i rzetelność); - Interakcyjnego charakteru czynników psychologicznych i sytuacyjnych. Por. A. Szmajke, Osobowość w percepcji i akceptacji zagrożeń. Diagnozowanie. „Nie wystarcza stwierdzenie występowania określonych czynności, funkcji psychicznych lub cech osobowości, bowiem ta sama pojedyncza własność może mieć różne znaczenie w zależności od tego, w ramach jakiej większej struktury występuje.” J. Reykowski LITERATURA Dziękuję za uwagę
