Rynek zbóż w Polsce i Unii Europejskiej

prof. dr hab. Jerzy Grabiński
dr Andrzej Madej
IUNG-PIB
w Puławach
Opinia
dotycząca perspektyw rozwoju rynku zbóż w Polsce (odpowiedź na pismo
z dnia 20 grudnia 2016 roku nr RRW-015-119-2016 (3)
Rynek zbóż w Polsce i Unii Europejskiej
- perspektywa jego rozwoju dla polskich rolników
Działania Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu
Badawczego w Puławach ukierunkowane są na rozwiązywanie problemów związanych ze
zrównoważonym rozwojem produkcji rolniczej i kształtowaniem środowiska rolniczego. W ramach
tych działań w Instytucie prowadzonych jest wiele prac badawczo-rozwojowych, które dają także
pewne podstawy do oceny zjawisk i problemów związanych z działaniem rynku zbożowego, w
szczególności z problemami gospodarstw prowadzących towarową produkcję zbóż na rynek,
których rozwój w sposób bezpośredni związany jest z rozwojem tego rynku.
Konkurencyjność polskiego rynku zbóż
Stan aktualny i możliwości rozwoju produkcji zbóż w Polsce należy oceniać w sposób
wielokierunkowy, biorąc pod uwagę znaczenie tej grupy roślin oraz warunki przyrodnicze i
organizacyjno-ekonomiczne funkcjonowania polskiego rolnictwa. Istotne znaczenie odgrywają tu
kierunki i dynamika zmian produkcji zbóż w kraju, a także regionach i województwach.
Analizy danych statystycznych GUS, raportów rynkowych IERiGŻ-PIB oraz wyników badań
różnych autorów wskazują, że zmiany w produkcji zbóż są także pochodnymi znaczenia tej gałęzi
produkcji w gospodarce Polski. Według danych GUS w 2012 r udział produkcji roślinnej w
strukturze produkcji towarowej wyniósł 54,1% (tab. 1), a udział zbóż aż 22,2%, z czego 16,9%
stanowił udział zbóż podstawowych. Wskaźniki te uległy zwiększeniu w stosunku do 2004 roku.
Tab. 1. Struktura towarowej produkcji roślinnej wg produktów w latach 2004 i 2012 w % (ceny
bieżące)
Lata
Wyszczególnienie
2004
43,9
14,8
13,4
7,3
2,1
1,3
29,1
Produkcja roślinna
Zboża
zboża podstawowe
pszenica
żyto
jęczmień
pozostałe
Źródło: Rynek rolny. GUS, 2006; 2014.
1
2012
54,1
22,2
16,9
7,6
2,2
3,3
31,9
Produkcja ziarna zbóż w Polsce to przede wszystkim:

źródło pokrycia potrzeb konsumpcyjnych i paszowych,

surowiec dla przemysłu,

miara pozycji i konkurencyjności polskiego rolnictwa względem innych krajów UE,

miara wykorzystania potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej,

miara poziomu kultury rolnej,

surowiec energetyczny,

czynnik decydujący o sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolniczych.
Zmiany w produkcji zbóż są wielokierunkowe i zróżnicowane pod względem dynamiki i
kierunków. Następują one pod wpływem względnie stałych uwarunkowań przyrodniczych oraz
dynamicznie zmieniających się czynników organizacyjno-ekonomicznych. Istotny wpływ mają
także zmiany relacji cenowych, kształtujące sytuację dochodową gospodarstw.
Szacunek zbiorów zbóż podstawowych, jak i zbóż razem w Polsce w roku 2016 był tylko
nieznacznie większy niż średnie z trzech lat (2013-2015) zbiory zbóż (tab. 2). Zbiory te
kształtowały się na poziomie 25,4 mln ton, a wraz z kukurydzą wyniosły one 29,3 mln ton.
Największy udział stanowiła w nich pszenica (11,0 mln ton), a następnie pszenżyto (5,0 mln ton),
kukurydza i jęczmień. Natomiast najmniejszy udział w strukturze zbiorów zbóż stanowił owies (1,3
mln ton).
Tab. 2. Zbiory zbóż* [tys. ton]
Wyszczególnienie
Pszenica
Żyto
Jęczmień
Owies
Mieszanki
Pszenżyto
Razem podstawowe
Kukurydza
Razem zboża
2013
9485
3359
2934
1190
3021
4273
24262
4040
28302
2014
11629
2793
3275
1459
2922
5247
27324
4468
31792
2015
10958
2013
2961
1220
2250
5339
24741
3156
27897
2016**
10513
2682
3590
1391
3109
4644
25929
3936
29865
2013-2015
10961
2722
3057
1290
2731
4953
25442
3888
29330
*/ zboża podstawowe i kukurydza; **/ szacunek
Źródło: Rynek zbóż. IERiGŻ-PIB, nr 51. Obliczenia własne.
W średnim z lat 2013/14 – 2015/16 bilansie zbóż razem na poziomie kraju zapasy wynosiły
prawie 4,5 mln ton (tab. 3), co razem ze średnimi zbiorami dawało zasoby krajowe zbóż wynoszące
33,8 mln ton, a łącznie z importem zasoby zbóż ogółem na poziomie 36,0 mln ton. Z kolei średnie z
trzech lat zużycie krajowe zbóż kształtowało się w wysokości 26,7 mln ton, w tym 60% stanowiło
zużycie zbóż paszowych. Wielkość średnich zapasów końcowych wynosiła 2,9 mln ton, co
stanowiło 11% zużycia krajowego. Jednak w ostatnich dwóch latach obserwowano zmniejszenie
poziom zapasów z 13-16% w latach 2013/14-1014/15, do 4% w ostatnich dwóch latach. Poziom
produkcji zbóż i wielkość krajowego ich zużycia pozwalają na eksport powstałych nadwyżek, a ich
średni poziom w latach 2013/14-2015/16 wynosił 6,4 mln ton.
2
Tab. 3. Bilans zbóż* ogółem [tys. ton]
Wyszczególnienie
Zapasy początkowe
Produkcja
Zasoby krajowe
Import
Ogółem zasoby
Zużycie krajowe
w tym na paszę
Eksport
Zapasy końcowe
Zbiory minus zużycie
Zapasy/zużycie [%]
2013/14
2014/15
5710
28302
34012
2134
36146
26190
15235
5697
4259
2112
16,3
2015/16
4259
31792
36051
1955
38006
27256
16320
7273
3478
4537
12,8
2016/17**
3478
27897
31375
2342
33717
26589
16300
6140
987
1308
3,7
987
29865
30852
1715
32567
27259
16540
4100
1208
2606
4,4
2013/142015/16
4482
29330
33812
2144
35956
26678
15952
6370
2908
2652
10,9
*/ zboża podstawowe i kukurydza; **/ szacunek
Źródło: Rynek zbóż. IERiGŻ-PIB, nr 51. Obliczenia własne
Perspektywy rozwoju rynku zbóż dla polskich rolników z uwzględnieniem konkurencyjności
polskiego rynku w porównaniu do rynku Ukrainy i Kanady
Analiza powierzchni gruntów ornych (GO) Kanady i Ukrainy na tle Polski (rys. 1) wskazuje iż
dysponowały one zdecydowanie większą potencjalną powierzchnią do uprawy zbóż. W przypadku
Kanady, posiadała ona czterokrotnie większą od Polski powierzchnię GO (46 mln ha w 2013 r.),
natomiast Ukraina w 2013 roku posiadała trzykrotnie większą powierzchnię GO (33 mln ha).
120
mln ha
100
80
60
40
20
0
Kanada
Polska
2005
Ukraina
2010
UE
2013
Rys. 1. Powierzchnia GO w wybranych krajach w latach 2005, 2010 i 2013
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016.
We wszystkich porównywanych krajach udział gruntów ornych w strukturze użytkowania
gruntów był zbliżony i zawierał się w przedziale 70-80% (rys. 2). Najmniejszym udziałem GO
(70,3% charakteryzowała się Kanada, a największym Ukraina (78,7%). Polska charakteryzowała się
średnim, w porównaniu do pozostałych dwóch krajów, udziałem gruntów ornych, wynoszącym
75% powierzchni użytków rolnych.
3
100,0
%
90,0
80,0
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
70,3
75,0
Kanada
Polska
78,7
58,2
20,0
10,0
0,0
Ukraina
UE
Rys. 2. Udział GO w powierzchni użytków rolnych w wybranych krajach w 2013 roku
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne.
Udział zbóż w strukturze zasiewów na gruntach ornych w porównywanych krajach był
zróżnicowany i zawierał się w szerokim przedziale 35-69% (rys. 3). Najmniejszym udziałem zbóż
(34,7% charakteryzowała się Kanada, a nieco wyższym, nie przekraczającym 50%, Ukraina
(47,8%). Natomiast w Polsce odnotowano najwyższy udział zbóż w strukturę zasiewów, wynoszący
69,3%.
70,0
%
60,0
50,0
40,0
69,3
30,0
20,0
47,8
53,4
34,7
10,0
0,0
Kanada
Polska
Ukraina
UE
Rys. 3. Udział zbóż w powierzchni GO w wybranych krajach w 2013 r.
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne.
Środkiem produkcji wskazującym w sposób pośredni na poziom jej intensywności, często
wykorzystywanym w analizie produkcji roślinnej, jest poziom nawożenia mineralnego w
kilogramach czystego składnika na jeden hektar powierzchni użytków rolnych (rys. 4). Brak jest
bowiem danych statystycznych, dotyczących zużycia NPK pod zboża ogółem i poszczególne ich
gatunki. Najwyższym poziomem tego wskaźnika charakteryzowała się Polska (133 kg NPK/ha
UR). Także wysokie było tu zużycie azotu, uważanego za podstawowy czynnik plonotwórczy w
produkcji rolniczej, wynoszące 76 kg N/ha UR. Ponad dwukrotnie niższym nawożeniem
mineralnym charakteryzowała się produkcja rolnicza w Kanadzie (62 kg NPK/ha UR i 44 kg N/ha
UR). Natomiast poziom nawożenia mineralnego użytków rolnych Ukrainy nie przekraczał 37 kg
NPK/ha UR, a w przypadku azotu wynosił jedynie 25 kg N/ha UR. Analiza nawożenia mineralnego
4
wybranych krajów Unii Europejskiej (rys. 12), wskazuje, iż Polska i Niemcy zaliczają się do krajów
o najwyższym nawożeniu mineralnym użytków rolnych.
kg/ha UR
140
120
100
80
60
40
20
0
Kanada
Polska
N
P2O5
Ukraina
K2O
Rys. 4. Zużycie nawozów mineralnych (w kg czystego składnika na 1 ha UR) w wybranych krajach
w okresie 2013/14.
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016.
Udział Kanady w światowych zbiorach zbóż wzrósł w 2013 roku do 2,4%, a niewiele
mniejszy był on w przypadku Ukrainy (2,3%); (tab. 3). Polska, pomimo wysokiego poziomu
nawożenia, charakteryzowała się zbiorami na poziomie ponad dwukrotnie mniejszym niż Kanada i
Ukraina. Wiązało się to przede wszystkim z prawie dwukrotnie mniejszą powierzchnią zasiewów
zbóż w Polsce, natomiast poziom osiąganych w 2013 roku plonów był na zbliżonym poziomie i
zawierał się w przedziale od 38 dt/ha w Polsce do 42 dt/ha w Kanadzie. Wskaźniki te zwracają
uwagę na relatywnie niski stopień wykorzystania nawożenia mineralnego stosowanego w produkcji
roślinnej w Polsce, który to problem jest często podnoszony w literaturze naukowej.
Tab. 3. Powierzchnia zbiory i plony zbóż w wybranych krajach w latach 2005, 2010 i 2013
Kraj
Świat
Kanada
Polska
Ukraina
UE
Powierzchnia [tys. ha]
Zbiory [mln t]
2005 2010 2013 2005 2010 2013
691515 693455 721818 2268,2 2475,6 2779,9
15827 13121 15917
51,0
45,7
66,4
8337 7606 7479
26,9
27,2
28,5
14221 14168 15550
37,3
38,7
63,2
60133 56969 57889 291,0 283,7 308,4
Udział zbiorów
Plony [dt/ha]
w świecie [%]
2005 2010 2013 2005 2010 2013
100
100
100
32,8
35,7
38,5
2,2
1,8
2,4
32,2
34,8
41,7
1,2
1,1
1,0
32,3
35,8
38,0
1,6
1,6
2,3
26,2
27,3
40,6
12,8
11,5
11,1
48,4
49,8
53,3
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016.
We wszystkich krajach podstawowe znaczenie na rynku zbóż odgrywa produkcja pszenicy
(rys. 5), jednak największym jej udziałem w zbiorach zbóż w 2013 r. charakteryzowała się Kanada
(57%), natomiast w Polsce i na Ukrainie jej udział był zdecydowanie mniejszy i nie przekraczał
40%.
5
mln t
350
300
250
200
150
100
50
0
Kanada
Polska
pszenica
Ukraina
żyto
jęczmień
UE
pozostałe
Rys. 5. Produkcja zbóż w wybranych krajach w 2013 r.
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne.
Analiza importu i eksportu zbóż według danych FAOSTATU wskazuje, iż średnio w latach
2011-2013 w Kanadzie i Polsce poziom importu zbóż kształtował się na poziomie około 1,6 mln
ton, natomiast poziom importu zbóż Ukrainy był jedynie śladowy (0,1 mln ton). Natomiast
wszystkie rozpatrywane kraje możemy zaliczyć do eksporterów zbóż. Eksport zbóż przez Polskę w
latach 2011-2013 był najmniejszy i wynosił średnio 2,9 mln ton, a w późniejszych latach (20132015), co przedstawiono w tabeli 3, wzrósł do 6,3 mln ton. Natomiast w pozostałych dwóch krajach
wielkość eksportu zbóż była na poziomie 23 mln ton.
Potencjał polskiego rolnictwa w zakresie produkcji zbóż wyznaczają warunki przyrodnicze i
postęp hodowlany. Na podstawie zaprezentowanych danych, można stwierdzić, iż w Polsce,
dysponującej powierzchnią gruntów ornych wynoszącą 10,8 mln hektarów, gdzie udział zbóż
stanowił 69%, uzyskano zbiory zbóż wynoszące 29,3 mln ton. Poziom tej produkcji pozwalał na
zaspokojenie krajowego zapotrzebowania na zboża, a także umożliwiał na wygospodarowanie
niewielkich nadwyżek zbóż na eksport (2,9 mln ton w latach 2011-2013).
Kanada i Ukraina dysponowały jednak zdecydowanie większą powierzchnią gruntów ornych
niż Polska i mimo mniejszego udziału zbóż w strukturze zasiewów (odpowiednio 35 i 48%), zbiory
zbóż w tych krajach były dwukrotnie większe niż w Polsce. W przypadku Kanady ponad 57%
zbiorów stanowiła pszenica, a jej udział na Ukrainie wynosił 36%. Kraje te według średnich danych
z lat 2011-2013 były eksporterami produkowanych nadwyżek zbóż. Ich poziom w obydwu krajach
był zbliżony i wynosił 23 mln ton.
6
Perspektywy rozwoju rynku zbóż dla polskich rolników z uwzględnieniem konkurencyjności
produkcji zbóż na rynku wewnętrznym UE
Analiza powierzchni gruntów ornych w wybranych krajach unii Europejskiej, a na ich tle
Polski (rys. 6), wskazuje iż trzy z nich (Francja, Hiszpania oraz Niemcy), dysponowały większą
potencjalną powierzchnią do uprawy zbóż. W przypadku Francji, posiadała ona o 7,5 mln hektarów
większą od Polski powierzchnię GO (18,3 mln ha w 2013 r.), natomiast Hiszpania i Niemcy w 2013
roku posiadały zbliżoną powierzchnię GO wynoszącą odpowiednio 12,6 oraz 11,9 mln ha.
Natomiast Polska z powierzchnią gruntów ornych w wysokości 10,8 mln hektarów w 2013 roku
wyprzedzała pod względem tego wskaźnika pozostałe państwa Unii, między innymi Rumunię (8,7
mln ha), Włochy (6,8 mln ha), czy Wielką Brytanię (6,3 mln ha).
20
mln ha
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
2005
2010
2013
Rys. 6. Powierzchnia GO w wybranych krajach UE w latach 2005, 2010 i 2013
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016.
O ile w przypadku powierzchni gruntów ornych obserwowaliśmy znaczące zróżnicowanie
pomiędzy krajami Unii Europejskiej, to odnośnie udziału GO w powierzchni użytków rolnych
zróżnicowanie to było zdecydowanie mniejsze (rys. 7). Polska z udziałem GO wynoszącym 75%
znalazła się w grupie takich państw jak: Bułgaria, Czechy, Litwa, Niemcy, Słowacja,
charakteryzujących się zbliżonym udziałem GO. Natomiast Dania i Finlandia należały do krajów o
najwyższym, przekraczającym 90%, udziale GO. Z kolei w Grecji udział tego typu gruntów
wynosił jedynie 31%.
7
100,0
90,0
80,0
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10,0
0,0
%
92,3 95,7
61,5
43,8
70,0 73,8
79,3
63,5
71,3 75,0
62,6
46,8
30,9
30,6
73,7
86,7 83,0
36,4
50,0
Rys. 7. Udział GO w powierzchni użytków rolnych w wybranych krajach UE w 2013 r.
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne.
Rozdrobnienie gospodarstw i niekorzystny rozłóg gruntów limitują towarowość produkcji
zbóż i decydują o jakości produkowanego surowca. Według danych GUS w Polsce w 2010 roku
funkcjonowało 55% gospodarstw o powierzchni do 5 ha UR i jedynie 1,8% gospodarstw, których
powierzchnia użytków rolnych przekraczała 50 ha. W 2013 roku udział gospodarstw najmniejszych
zmniejszył się tylko nieznacznie do 54,4%, natomiast udział gospodarstw największych zwiększył
się do 2,2%. Krajami o podobnym do Polski rozdrobnieniu gospodarstw były: Bułgaria, Grecja,
Hiszpania, Litwa, Portugalia, Słowacja, Węgry oraz Włochy. Natomiast Czechy, Dania, Finlandia,
Francja, Niemcy, Szwecja oraz Wielka Brytania wyróżniały się większym (ponad 23%) udziałem
gospodarstw powyżej 50 ha UR, co wpływało na lepszą towarowość produkcji zbóż o wysokiej
jakości (rys. 8).
W 2013 roku ponad 40% ogólnej powierzchni uprawy zbóż w Polsce było umiejscowione w
gospodarstwach powyżej 30 ha. Produkcja zbóż w gospodarstwach większych obszarowo,
zajmujących się towarową produkcją zbóż, pozwala na uzyskiwanie w nich plonów na poziomie 78 t/ha, zbliżonych do osiąganych w doświadczeniach. Z reguły gospodarstwa towarowe, większe
obszarowo, ukierunkowane na produkcję zbóż stosują bardziej nowoczesne, racjonalne technologie,
częściej korzystają z postępu hodowlanego i nowych technik uprawy.
8
100,0
%
90,0
80,0
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10,0
0,0
<5 ha
5-20 ha
20-50 ha
>=50 ha
Rys. 8. Udział gospodarstw według grup obszarowych UR w wybranych krajach UE w 2010 r.
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne.
W przypadku udziału zbóż w powierzchni gruntów ornych, cechował się on jeszcze
mniejszym zróżnicowaniem w poszczególnych krajach UE w 2013 roku (rys. 9). Najwyższy ich
udział występował w Polsce (69,3%). Ponadto aż w 11 krajach udział zbóż przekraczał 50%
powierzchni GO. Natomiast rolnictwo Portugalii i Szwecji cechowało się najniższym udziałem
zbóż.
Jak już wcześniej wspomniano, Polska z nawożeniem mineralnym w roku 2013/2014 w
wysokości 133 kg NPK na hektar UR i Niemcy (145 kg NPK/ha UR) należały do krajów o
najwyższym nawożeniu. Natomiast w większości krajów zawierało się ono w przedziale 60-110 kg
NPK/ha UR (rys.10). We wszystkich krajach składnikiem nawozowym stosowanym w największej
ilości był azot – podstawowy składnik plonotwórczy nawożenia.
%
70,0
60,0
50,0
40,0
69,3
30,0
20,0
53,4 57,1
60,2
53,9
42,0
46,2
64,3
62,3
54,8
49,1 52,7
50,2 52,2
54,4
40,6
48,1 50,9
37,4
26,5
10,0
0,0
Rys. 9. Udział zbóż w powierzchni GO w wybranych krajach UE w 2013 r.
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne.
9
kg/ha UR
150
135
120
105
90
75
60
45
30
15
0
N
P2O5
K2O
Rys. 10. Zużycie nawozów mineralnych (w kg czystego składnika na 1 ha UR) w wybranych
krajach w okresie 2013/14.
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016.
Pomimo wysokiego poziomu nawożenia stosowanego w polskim rolnictwie, nie przekładało
się ono na wielkość uzyskiwanych plonów zbóż (tab. 4). Polska, oprócz Litwy, Finlandii, Rumunii,
Hiszpanii, Portugalii, charakteryzowała się najniższymi plonami zbóż ogółem w 2013 r. Nie
przekraczał on 42 dt/ha. Natomiast najwyższy plon, wynoszący 92 dt/ha uzyskano w Belgii. Z kolei
średni plon zbóż w Niemczech wynosił 73 dt/ha, a w Czechach 53 dt/ha. Poziom uzyskiwanych
plonów i powierzchnia zbóż wpływały w sposób bezpośredni na wielkość zbiorów zbóż (rys. 11).
Największym udziałem zbiorów zbóż w zbiorach ogółem Unii Europejskiej w 2013 roku
charakteryzowała się Francja (21,9%) i Niemcy (15,5%), a w następnej kolejności Polska z
udziałem wynoszącym 9,2%. Udziałom tym odpowiadały zbiory zbóż wynoszące w 2013 roku
odpowiednio: 67,5 mln ton we Francji, 47,8 mln ton w Niemczech i 28,5 mln ton w Polsce. Ponadto
krajami, których zbiory przekraczały 5% zbiorów unijnych zbóż były Hiszpania (8,2%), Rumunia
(6,8%), Wielka Brytania (6,5%) oraz Włochy (5,9%).
Tab. 4. Powierzchnia zbiory i plony zbóż w wybranych krajach UE w latach 2005, 2010 i 2013
Kraj
UE
Austria
Belgia
Bułgaria
Czechy
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Litwa
Powierzchnia [tys. ha]
Zbiory [tys. t]
2005 2010 2013 2005 2010 2013
60133 56969 57889 291046 283705 308380
818
830
800 5195 5338 4858
322
325
336 2787 3041 3097
1722 1774 1888 5839 7130 8364
1620 1467 1431 7677 6882 7518
1509 1507 1444 9283 8863 9113
1187
953 1104 4059 2992 4084
9184 9766 9544 64104 65629 67518
1265
886 1016 5097 4102 4552
6556 6022 6183 14226 19872 25232
956 1013 1211 2811 2796 2259
10
Udział zbiorów w UE
Plony [dt/ha]
[%]
2005 2010 2013 2005 2010 2013
100
100
100
48,4
49,8
53,3
1,8
1,9
1,6
63,5
64,3
60,7
1,0
1,1
1,0
86,5
93,5
92,1
2,0
2,5
2,7
33,9
40,2
44,3
2,6
2,4
2,4
47,4
46,9
52,5
3,2
3,1
3,0
61,5
58,8
63,1
1,4
1,1
1,3
34,2
31,4
37
22,0
23,1
21,9
69,8
67,2
70,7
1,8
1,4
1,5
40,3
46,3
44,8
4,9
7,0
8,2
21,7
33
40,8
1,0
1,0
0,7
29,4
27,6
36,8
Niemcy
Polska
Portugalia
Rumunia
Słowacja
Szwecja
Węgry
Wielka
Brytania
Włochy
6842
8337
389
5811
795
1025
2932
6594
7648
304
5019
684
952
2599
6526
7479
291
5421
761
973
2830
45980
26928
790
19350
3585
5051
16212
44314
27228
1019
16714
2557
4292
12269
47757
28455
1216
20946
3415
4985
13621
15,8
9,3
0,3
6,6
1,2
1,7
5,6
15,6
9,6
0,4
5,9
0,9
1,5
4,3
15,5
9,2
0,4
6,8
1,1
1,6
4,4
67,2
32,3
20,3
33,3
45,1
49,3
55,3
67,2
35,6
33,5
33,3
37,4
45,1
47,2
73,2
38
41,8
38,6
44,9
51,2
48,1
2916
3014
3028 20998 20946 20076
7,2
7,4
6,5
72
69,5
66,3
3997
3478
3459 21423 18503 18084
7,4
6,5
5,9
53,6
53,2
52,3
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016.
We Francji, kraju o największych zbiorach zbóż spośród krajów UE, dominowały zbiory
pszenicy i jęczmienia. Natomiast w Niemczech dodatkowo w zbiorach zbóż znaczący był udział
żyta, którego zbiory stanowiły w zbiorach całej Unii aż 46%. Na drugim miejscu w UE pod
względem wielkości zbiorów żyta była Polska (32,8% zbiorów UE), gdzie ponadto dominowały
zbiory pszenicy i jęczmienia, a wśród zbóż pozostałych kukurydza na ziarno. Z pozostałych krajów
Hiszpania i Wielka Brytania wyróżniały się wielkością zbiorów pszenicy i jęczmienia, a Rumunia i
Włochy zbiorem pszenicy i zbóż pozostałych.
Do krajów charakteryzujących się wysokim średnio w latach 2011-2013 importem zbóż,
przewyższającym import występujący w Polsce (1,6 mln ton), możemy zaliczyć Hiszpanię (11,1
mln ton), Włochy (10,6 mln ton), Niemcy (8,8 mln ton), Belgię (7,9 mln ton), oraz Portugalię (3,4
mln ton). Po przeciwnej stronie znalazły się państwa o największym eksporcie zbóż. Należały do
nich przede wszystkim Francja (31,5 mln ton), Niemcy (11,8 mln ton), Rumunia (6,4 mln ton),
Węgry (5,8 mln ton) oraz Bułgaria (4,5 mln ton); (rys. 12).
70000
tys. t
pszenica
żyto
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
Rys. 11. Produkcja zbóż w wybranych krajach UE w 2013 r.
Źródło: Rocznik Rolnictwa 2015. GUS, 2016. Obliczenia własne.
11
jęczmień
pozostałe
15000,0
tys. t
10000,0
5000,0
0,0
-5000,0
-10000,0
-15000,0
-20000,0
-25000,0
-30000,0
import
eksport
-35000,0
Rys. 12. Import i eksport zbóż w wybranych krajach UE średnio w latach 2011-2013.
Źródło: FAOSTAT. Obliczenia własne.
Spośród krajów należących do Unii Europejskiej, oprócz Polski, Francja, Hiszpania, Niemcy i
Rumunia dysponowały zdecydowanie większą powierzchnią gruntów ornych. Kraje te, wraz z
Węgrami, Wielką Brytanią i Włochami charakteryzowały się także najwyższymi zbiorami zbóż.
Dominowały w nich przede wszystkim pszenica, a także jęczmień (Francja, Hiszpania, Niemcy,
Wielka Brytania), żyto (Niemcy i Polska), a także zboża pozostałe (Francja, Polska, Rumunia,
Węgry i Włochy). Belgia, Hiszpania, Niemcy i Włochy według średnich danych z lat 2011-2013
były największymi importerami zbóż, natomiast do największych eksporterów produkowanych
nadwyżek zbóż należały Francja, Niemcy, Rumunia oraz Węgry.
Poprawa efektywności produkcji zbóż poprzez stosowanie rejonizacji (lokalizacja) produkcji,
wybór technologii o intensywności produkcji dostosowanej do realiów ekonomicznych (relacji
cenowych) i możliwości gospodarstw, czy postępujący w kolejnych latach wzrost skali
(koncentracji) produkcji zbóż, mogą wpłynąć na wzrost zbiorów zbóż i większe możliwości ich
eksportu.
Jednak o stanie aktualnym i sposobach poprawy efektywności produkcji zbóż decydują
przede wszystkim uwarunkowania ekonomiczne. Istotny wpływ mają zmiany relacji cenowych,
kształtujące sytuację dochodową gospodarstw w kraju, a także oddziaływujące na rynki zbóż
poszczególnych krajów i wzajemne relacje między nimi.
Problemy związane z rozwojem gospodarstw zbożowych w Polsce
a) wadliwe zmianowania
Gospodarstwa nastawione na produkcję zbóż na rynek mają duże problemy z ustaleniem
racjonalnego zmianowania. Powód jest prosty – liczba gatunków zbóż podstawowych, których
ziarno można łatwo sprzedać na rynku uzyskując względnie dobrą cenę, jest bardzo krótka.
Pierwsze miejsce na tej liście zajmuje pszenica na cele piekarnicze i to ona uprawiana jest na
największej powierzchni w gospodarstwach zbożowych. Drugim gatunkiem zboża, którego ziarno
12
osiąga na rynku stosunkowo wysokie ceny jest jęczmień browarny, ale w tym przypadku
zapotrzebowanie rynku jest już znacznie mniejsze i w związku z tym niewielka liczba gospodarstw
może skorzystać z możliwości jego uprawy. Bardzo ograniczone możliwości zbytu oraz na ogół
zdecydowanie niższa cena ziarna pozostałych gatunków zbóż podstawowych powoduje, że w
gospodarstwach zbożowych cieszą się one zdecydowanie mniejszą popularnością. Uprawa roślin w
uproszczonych zmianowaniach lub monokulturach prowadzi do zjawiska kompensacji chwastów,
większego niebezpieczeństwa porażenia roślin przez choroby i szkodniki. W związku z tym
producenci zbóż stosujący takie zmianowania skazani są na konieczność ponoszenia zwiększonych
nakładów na ochronę roślin. Tym samym efektywność ekonomiczna stosowanych przez nich
technologii produkcji maleje. Rozwiązaniem tego problemu mogą być tylko zmiany na rynku
zwiększające spektrum gatunków zbóż oraz innych roślin uprawnych wprowadzanych do
płodozmianów. Pozytywną rolę mogą odegrać w tym względzie także rośliny motylkowate, których
popularność próbuje się stymulować w Unii Europejskiej poprzez dopłaty. Jednak jak na razie nic
nie wskazuje na to, rośliny te znacząco poprawią zmianowania stosowane przez producentów zbóż
na rynek.
b) niski poziom wykorzystania potencjału genetycznego
Dane statystyczne wskazują jednoznacznie, że obecnie potencjał plonotwórczy i jakościowy
nowych odmian w kształtowaniu produkcyjności zbóż jest wykorzystywany w niewystarczającym
stopniu i w związku z tym konieczne jest doprowadzenie do istotnych zmian w tym względzie,
zwłaszcza biorąc pod uwagę konieczność rozwoju integrowanych metod ochrony roślin.
c) niekorzystny rozłóg
Ważnym czynnikiem decydującym o rozwoju gospodarstw jest tzw. rozłóg. W
gospodarstwach zbożowych powiększających powierzchnię gruntów ornych poprzez kolejne
zakupy ziemi lub dzierżawę jest on często bardzo niekorzystny. Jak dowodzą wyniki badań na
każdy kilometr oddalenia pól od centrum gospodarstwa dochód gospodarstwa maleje nawet o 10%.
d) konieczność powiększania gospodarstw
Znaczący wpływ na rynek zbożowy mają przede wszystkim gospodarstwa duże, posiadające,
co najmniej kilkadziesiąt hektarów, dla których podstawowym źródłem dochodów jest sprzedaż
ziarna zbóż (zwykle także nasion rzepaku oraz kukurydzy). Analizy ekonomiczne wskazują, że
gospodarstwa utrzymujące się z produkcji ziarna zbóż muszą mieć odpowiednią wielkość. Należy
tutaj przypomnieć, że jednostkowa opłacalność produkcji rolnej ciągle obniża się i o ile w 1990
roku dochód parytetowy osiągały nawet gospodarstwa 10 ha, to obecnie gospodarujący w gorszych
warunkach producent posiadający nawet 70 i więcej hektarów nie zawsze ma szansę na osiągnięcie
dochodu warunkującego rozwój gospodarstwa. Jeśli by założyć, ze trend do obniżania poziomu
możliwego do uzyskania z jednostki powierzchni zysku będzie dalej maleć to, dla wielu takich
gospodarstw ważnym kierunkiem rozwoju będzie powiększanie areału uprawy, natomiast brak
takiej możliwości będzie wpływał na takie gospodarstwa destabilizująco.
e) ograniczone możliwości przechowalnicze
W obrocie rynkowym podstawowe znaczenie ma termin sprzedaży. Możliwość wyboru
terminu sprzedaży wynika bezpośrednio z możliwości przechowywania ziarna. Małe możliwości
przechowywania plonów zmuszają producentów do sprzedaży bezpośrednio po żniwach dużych
13
ilości ziarna, kiedy to ceny należą zwykle do najniższych. Mimo wielu inwestycji poczynionych
przez polskich producentów w tym względzie, ciągle ilość silosów zbożowych warunkujących
prawidłowe przechowanie ziarna przez dłuższy okres jest niewystarczająca. A producenci
próbujący wykorzystać do przechowywania ziarna tradycyjne metody (np. płaskie magazyny)
nierzadko mają duże problemy z utrzymaniem jego jakości na odpowiednim poziomie.
f) wysokie koszty produkcji
Koszty produkcji ziarna są obecnie na stosunkowo wysokim poziomie. Z analiz
prowadzonych w Instytucie wynika, że w przypadku najbardziej intensywnie uprawianej pszenicy
tylko dla pokrycia kosztów bezpośrednich niezbędna jest sprzedaż w gospodarstwie nawet 4 i
więcej tony ziarna, a więc dla pokrycia wszystkich kosztów konieczne jest uzyskiwanie plonów
przekraczających 5 ton, których uzyskanie na glebach dobrych nie jest żadnym problemem ale na
glebach słabych, które w wielu gospodarstwach stanowią znaczący odsetek (średnio w kraju 30%)
wskazuje na to, ze jest to poważny problem.
g) zmiany klimatyczne
Poważnym zagrożeniem dla rozwoju produkcji rolniczej, w tym dla produkcji zbóż jest
zmieniający się klimat, warunkujący sytuacje pogodowe wpływające niekorzystnie na rozwój i
plonowanie roślin uprawnych. Szczególnym przejawem takich sytuacji są okresowe niedobory
opadów, warunkujące nierzadko nawet kilkudziesięcioprocentowe straty plonu. Ostatnie lata
wskazują, że regionalnie ten problem może mieć olbrzymie znaczenie. Aby ograniczyć negatywny
wpływ takich sytuacji na plony niezbędne jest upowszechnienie metod uprawy roli oszczędzających
wodę (uprawa konserwująca).
Podsumowanie
W opinii przedstawiono tylko wybrane aspekty rynku zbóż w Polsce. Należy podkreślić, że
produkcja i kształtowanie rynku zbóż to problemy o kluczowym znaczeniu z punktu widzenia
konkurencyjności i innowacyjności polskiego rolnictwa.
W rozważaniach o problemach gospodarstw zbożowych w Polsce należy zwrócić jeszcze
uwagę na zjawisko rosnących średnich plonów ziarna w kraju. Jest to bezpośrednim następstwem
postępu hodowlanego i technologicznego, oraz przejmowania gruntów przez gospodarstwa
stosujące nowoczesne technologie od gospodarstw ekstensywnie produkujących ziarno (na drodze
spadku, kupna, czy dzierżawy). Efektem tego są już teraz stosunkowo duże nadwyżki zbiorów
ziarna ponad zapotrzebowanie wewnętrzne kraju. Można założyć, że wielkość tych nadwyżek
będzie rosła. W związku z tym istnieje konieczność podejmowania działań zmierzających do
zwiększania możliwości wyeksportowania ziarna z kraju, w szczególności drogą morską
(rozbudowa portów), bo brak takich możliwości może skutecznie rynek zbożowy zdestabilizować.
Reasumując należy stwierdzić, że lista czynników, które mogą zakłócać właściwe
funkcjonowanie rynku zbożowego jest stosunkowo długa i opracowując strategię jego rozwoju
należy przewidzieć działania, które będą prowadziły przynajmniej do ich częściowej eliminacji.
Problemy te są i powinny być przedmiotem współpracy MRiRW z nauką, doradztwem i praktyką
rolniczą.
14
Literatura
1.
Charakterystyka gospodarstw rolnych. GUS Warszawa, 2014.
2.
Kuś J., Matyka M.: Zmiany organizacyjne w polskim rolnictwie w ostatnim 10-leciu na tle
rolnictwa UE. Zag. Ek. Rol., 2014, z 4, s. 50-67.
3.
Rocznik statystyczny rolnictwa. GUS Warszawa, 2013, 2016.
4.
Rolnictwo w Polsce. GUS Warszawa, 2005, 2015.
5.
Rynek zbóż. Analizy rynkowe IERiGŻ-PIB Warszawa, 2016, 51.
6.
http://www.fao.org/statistics/en/; dostęp 05.01.2017.
15