Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej
advertisement
Andrzej Zbonikowski Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży Wprowadzenie Pojęcie defaworyzacji społecznej przywoływane jest w literaturze naukowej zazwyczaj przy omawianiu takich zagadnień, jak: wykluczenie społeczne, peryferyzacja, dezafiliacja, i jest przeciwstawiane pojęciu uprzywilejowania [Szarfenberg, 2008, s. 2]. Oddziaływania defaworyzujące można w tym kontekście określić jako zachowania obniżające szanse jednostki w danej grupie na korzystanie z należnych jej praw i przywilejów. Tak rozumiana defaworyzacja jest czym innym niż społeczne wykluczanie czy dyskryminacja – może raczej stanowić element oddziaływań dyskryminujących, przy czym defaworyzować można również osoby już wykluczone. Analiza zjawiska defaworyzacji może przebiegać wieloaspektowo. Z punktu widzenia psychologii społecznej podstawowa kwestia, jaką należy w tym miejscu poruszyć, odnosi się do psychologicznego komunikatu towarzyszącego oddziaływaniom defaworyzującym. Należy przy tym zauważyć, iż przekaz komunikacyjny stanowi kluczowy komponent defaworyzacji. Jeśliby przyjąć jako wiążące stanowisko Stewarta [2001], zgodnie z którym komunikowanie się stanowi proces kształtowania jakości życia, należałoby w kontekście modyfikacji jakości życia rozważać wpływ komunikatów defaworyzujących. Każdy przekaz mający na celu obniżanie szans jednostki na pełnoprawne funkcjonowanie w grupie przekłada się na jej relacje społeczne – jednostka jest postrzegana jako gorsza, niespełniająca standardów uprawniających do bycia beneficjentem przywilejów pozostałych członków grupy. Konsekwencją tego jest brak poczucia satysfakcji z bycia członkiem danej grupy lub też zaburzenie poczucia przynależności do niej, aż do poczucia odrzucenia włącznie. Komunikowanie się jednostki zaczyna wówczas nabierać charakteru bezosobowego, pomijającego aspekt osobowej, interpersonalnej wymiany. Poziom jakości życia jednostki ulega obniżeniu. 14 Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży Cel (jawny lub ukryty) i jednocześnie skutek oddziaływań defaworyzujących stanowią niekorzystne zmiany w zakresie samoświadomości jednostki, a także społecznej wiedzy o niej. Sprawca defaworyzacji dąży do zdewaloryzowania społecznego wizerunku jednostki defaworyzowanej, jak też do obniżenia jej własnego mniemania na swój temat. Zmiany te dają negatywne konsekwencje w postaci obniżania poczucia własnej wartości jednostki. Wyraźnie destruktywne następstwa takich oddziaływań dotyczą dzieci i młodzieży, u których nie zostały jeszcze wypracowane dojrzałe mechanizmy świadomego radzenia sobie z komunikatem de faworyzującym, i których poczucie własnej wartości jest szczególnie wrażliwe na wpływ oceniających komunikatów społecznych. Negatywne skutki oddziaływań defaworyzujących, zachodzące w obszarze poczucia własnej wartości, wydają się być najbardziej adekwatnym obszarem analiz psychologicznych, pomocnych w zrozumieniu istoty procesu defaworyzacji społecznej. Identyfikacja najbardziej bezpośrednich, a zarazem zagrażających rozwojowi psychicznemu skutków deprecjonowania wartości własnej osoby, stwarza możliwości projektowania oddziaływań interwencyjnych i profilaktycznych [por. Stolińska-Pobralska, 2004, 2009], a także unikania nieprawidłowych zachowań w procesie wychowawczym. Poczucie własnej wartości a pojęcia pokrewne Poczucie własnej wartości, samoocena, samoakceptacja – to pojęcia, które na gruncie praktyki są często stosowane zamiennie. Podejście takie nosi jednak znamiona braku poprawności merytorycznej. Poszczególne pojęcia bowiem – w świetle poglądów czołowych badaczy problematyki [por. Kozielecki, 1986; Niebrzydowski, 1976, 1995] – mają różne zakresy znaczeniowe, jak również poszczególne zjawiska psychiczne oparte są na innych mechanizmach. Samoocena jest najczęściej traktowana jako poznawczy aspekt poczucia własnej wartości. Kozielecki [1981] uznaje ją za jeden z podstawowych komponentów samowiedzy i określa jako sąd wartościujący, dotyczący specyficznych cech człowieka, takich jak: właściwości fizyczne (wygląd, zdrowie), cechy osobowości (zdolności twórcze, dojrzałość emocjonalna, struktura motywacji), relacje z innymi ludźmi (miejsce w rodzinie, atrakcyjność społeczna). Podobne stanowisko zajmują w tej kwestii psychologowie humanistyczni. Według Rogersa [1951] samoocena wyraża się poprzez obraz ja (self-concept), który rozwija się w procesie dążenia do wewnętrznej spójności i zgodności pomiędzy ja a doświadczeniem. Relacja między ja realnym a ja idealnym oraz porównywanie siebie z innymi (obrazu własnego ja z obrazem ja innych osób) konstytuuje samoocenę. Zbliżone stanowisko zajmuje Niebrzydowski [1995], według którego samoocena stanowi wartościująco-oceniającą funkcję samoświadomości. Może ona Andrzej Zbonikowski 15 dotyczyć aktualnie posiadanych przez jednostkę właściwości fizycznych lub psychicznych, jak również jej możliwości potencjalnych. Za podstawę kształtowania się samooceny Niebrzydowski traktuje relację między ja realnym a ja idealnym oraz proces porównywania się jednostki ze standardami społecznymi (ja a inni). Dokonując kontrastywnej analizy omawianych pojęć, warto zwrócić uwagę, iż wysoka samoocena nie musi oznaczać wysokiego poziomu poczucia własnej wartości. Nieadekwatnie zawyżona samoocena może być bowiem formą maskowania niedojrzałego poczucia własnej wartości, powodującego lęk przed konfrontacją z ocenami społecznymi. Z kolei pojęcie samoakceptacji określa się jako zgeneralizowaną, pozytywną postawę wobec siebie, obejmującą zarówno aspekty poznawcze, jak i emocjonalne [Kozielecki, 1986, s. 118]. W praktyce wyraża się ona jako „lubienie” siebie samego, a co za tym idzie – skłonność do pozytywnej postawy wobec innych ludzi (akceptowanie ich). Stanowisko to podziela również Niebrzydowski [1999], rozpatrując samoakceptację w kategoriach pozytywnej postawy względem samego siebie, warunkującej prawidłowe relacje interpersonalne oraz wyzwalającej inicjatywę i swobodę w podejmowaniu różnych form aktywności społecznej. Poczucie własnej wartości posiada najszerszy zakres pojęciowy, zawierający w sobie zarówno samoocenę, jak i samoakceptację. Według Niebrzydowskiego i Brandena [1993, s. 3] – poczucie własnej wartości (self-esteem) stanowi poczucie własnej godności, szacunku wobec siebie oraz pewność siebie, determinującą efektywne działanie jednostki. Dojrzałe poczucie własnej wartości (self-esteem) jawi się tu jako system immunologiczny świadomości, który nie tylko warunkuje siłę przetrwania, ale także zdolność jednostki do samokontroli i samoaktualizacji. N. Branden [1994, s. 3], uszczegóławia powyższą definicję, wyróżniając w poczuciu własnej wartości dwa zasadnicze aspekty: • samoskuteczność (self-efficacy), wyrażającą się poczuciem osobistej kompetencji w radzeniu sobie z wyzwaniami życia oraz w zaufaniu we własne możliwości (m.in. zdolność do racjonalnego myślenia oraz podejmowania decyzji umożliwiających jednostce konstruktywne przystosowanie się do zmian); • poczucie szacunku wobec siebie samego (self-respect) oraz postrzeganiu siebie jako osoby godnej życiowego sukcesu i osobistego szczęścia. Struktura poczucia własnej wartości wg koncepcji „sześciu filarów” N. Brandena Amerykański psycholog Nathaniel Branden, twórca Branden Institute of Self-Esteem w Los Angeles, wychodząc naprzeciw zainteresowaniu problematyką poczucia własnej wartości, zaproponował bardzo szerokie rozumienie tego 16 Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży konstruktu. W zakresie opisu struktury poczucia własnej wartości Branden [1994, 2003] wyróżnił sześć podstawowych filarów poczucia własnej wartości. Pierwszy filar to samoświadomość. Ma ona kluczowy wpływ na kształtowanie się pięciu pozostałych filarów. W niej zawiera się całokształt wiedzy jednostki na swój własny temat. Aspekt oceniający tej wiedzy stanowi samoocena. Dzięki samoświadomości jednostka poznaje swoje mocne strony, co z kolei stanowi podstawę (racjonalną przesłankę) samoakceptacji. Natomiast dzięki znajomości swoich ograniczeń i słabości jednostka uczy się samoakceptacji dojrzałej, samoakceptacji siebie jako osoby, z prawem do popełniania błędów i przyzwoleniem na niedoskonałość. Osiąganie dojrzałego poziomu rozwoju samoświadomości ma charakter procesualny. Branden [2003] zauważa, że każdy kolejny etap rozwoju osobistego jednostki powinien być zwieńczony wyższym poziomem samoświadomości. Jeśli tak się nie dzieje, można poddać w wątpliwość progresywny charakter danej zmiany rozwojowej. Z samoświadomością ścisły związek wykazuje samoakceptacja – kolejny filar poczucia własnej wartości. Dzięki niej jednostka lubi samą siebie, ma odwagę być autentyczną w myśleniu i odczuwaniu, jest w stanie postrzegać swoje uczucia i zachowanie jako realizację prawa do bycia sobą. Branden [2003], podobnie jak wcześniej uczynił to Allport [1988], zauważa, że dojrzała samoakceptacja obejmuje również sferę własnych niedoskonałości (lubimy samych siebie pomimo słabości). Ponadto jest ona warunkiem akceptowania innych ludzi; jednostka nie przejawia wówczas lęku przed respektowaniem praw innych osób, zaś obdarzanie ich szacunkiem nie powoduje poczucia bycia kimś mniej wartościowym. Poczucie odpowiedzialności za samego siebie stanowi filar poczucia własnej wartości wynikający bezpośrednio z samoświadomości. Pozwala ono doświadczać specyficznej kontroli nad własną egzystencją, w oparciu o świadomość tego, iż najważniejsze rzeczy we własnym życiu jednostki zależą naprawdę od niej samej. Jednostka uświadamia sobie własną podmiotowość i sprawczość, staje się świadomie odpowiedzialna za realizację własnych pragnień, wybór wartości, decyzje i działania, a także za poziom własnego poczucia własnej wartości [Branden, 1995]. Konsekwencją samoświadomości oraz poczucia odpowiedzialności jest zdolność do życia celowego. Polega ona na umiejętności dążenia do realizacji życiowych celów, świadomie wybranych i zgodnych z systemem osobistych wartości. Ze względu na udział samoświadomości przy podejmowaniu życiowych decyzji – cele te są współmierne do możliwości jednostki. Ich osiąganie wymaga wewnętrznej dyscypliny, ale też daje wyraźne pozytywne konsekwencje w postaci wzmocnienia struktur poczucia własnej wartości. Jednostka bardziej wierzy w swoje możliwości i postrzega siebie samą jako wartościową. Andrzej Zbonikowski 17 Podczas dążenia do realizacji wyznaczonych celów jednostka przyjmuje postawę samoasertywną. W odróżnieniu od asertywności samoasertywność (selfasertivness) jest nie tylko zbiorem technicznych umiejętności pozwalających na zachowania zgodne z intencjami, ale sięga głębiej w osobowość. Obejmuje postawę wobec siebie samego oraz rzeczywistości, pozwalającą dokonywać adekwatnej, autentycznej ekspresji samego siebie – własnych pragnień, uczuć, wartości i wyznawanych przekonań. Przeciwieństwem samoasertywności jest poddanie się nieśmiałości, z czym wiąże się tendencja do ciągłego ukrywania swego prawdziwego ja [Branden, 2003]. Filarem wieńczącym dojrzałe poczucie własnej wartości jest integralność (integrity). Oznacza ona spójność przekonań, uczuć i zachowań jednostki. Pozwala na życie w zgodzie z samym sobą – z przyjętymi wartościami i ideałami, a czasami także wątpliwościami i niezdecydowaniem. Zachowując wewnętrzną integralność, jednostka wzmacnia swoje poczucie, że jest człowiekiem prawym, godnym szacunku w oczach innych ludzi i wobec siebie samego [Branden, 1994, 2003]. Zaproponowana przez Nathaniela Brandena [1994, 2003] koncepcja poczucia własnej wartości wpisuje się w nurt amerykańskiego ruchu na rzecz podnoszenia poczucia własnej wartości, powstałego w Kalifornii w latach 60. XX wieku. Mimo licznych głosów krytyki wobec tego ruchu [por. Seligman, 2000], propozycja Brandena wydaje się akcentować jego najbardziej pozytywne założenia, takie jak: łączenie teorii z praktyką, szerokie definiowanie poczucia własnej wartości (niezawężanie go do samooceny) oraz potrzebę kompleksowego oddziaływania na różne jego aspekty. Właściwości rozwojowe samooceny dzieci i młodzieży Poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży stanowi zespół struktur podlegających intensywnemu rozwojowi. Biorąc pod uwagę koncepcję „sześciu filarów Brandena, należałoby zauważyć, że takie struktury – jak poczucie odpowiedzialności za siebie czy samoasertywność – dojrzałą postać przyjąć mogą dopiero na etapie zaawansowanej adolescencji. Z kolei integralność będzie dotyczyć człowieka dorosłego, w pełni dojrzałego osobowościowo [por. Branden, Niebrzydowski, 2003]. Biorąc pod uwagę prawidłowość, iż poszczególne struktury poczucia własnej wartości powstają na bazie samoświadomości (w tym – samooceny) jednostki, analiza poczucia własnej wartości dzieci i młodzieży powinna koncentrować się właśnie na tych komponentach. Badaczem, który jako jeden z pierwszych na gruncie psychologii osobowości podjął się analizy procesu kształtowania się samooceny w kontekście rozwoju samoświadomości, był Carl Rogers [1951]. Jego zdaniem w funkcjonowaniu 18 Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży psychicznym jednostki ma miejsce tendencja do utrzymania wewnętrznej spójności i zgodności między obrazem ja a doświadczeniem. W znacznej mierze zachowania i wybory jednostki odzwierciedlają właśnie dążenie do zachowania owej spójności i zgodności. Jednocześnie dla kształtowania się osobowości dziecka korzystniejszy wpływ ma podejmowanie oddziaływań wychowawczych nastawionych na budowanie spójnego wewnętrznie ja dziecka, aniżeli podejmowanie działań nastawionych na generowanie zmienności w obrazie ja. Niezaburzony rozwój ja przebiega w atmosferze bezwarunkowej akceptacji ze strony rodziców, nawet pomimo rodzicielskiej dezaprobaty niektórych zachowań dziecka. Warunki takie dają jednocześnie podstawę do kształtowania się twórczej postawy dziecka, które wierzy w swoje możliwości i nie boi się prezentować na zewnątrz swoich twórczych pomysłów i zachowań. Obszerne badania empiryczne dotyczące genezy samooceny, nawiązujące do stanowiska Rogersa, przeprowadził Coopersmith [1967, s. 236]. Wskazał on trzy podstawowe warunki kształtowania pozytywnej, adekwatnej samooceny dziecka: postawę rodziców bazującą na bezwarunkowej akceptacji osoby dziecka, jasno zakreślone i przestrzegane granice psychologiczne w relacjach z dzieckiem, postawę szacunku i tolerancji wobec inicjatyw dziecka – ale z poszanowaniem przyjętych granic. Powyższe stanowisko zostało potwierdzone przez badania nad kształtowaniem się osobowości twórczej [Harrington, Block, Block, 1987, za: Pervin, 2002]. W badaniach longitudinalnych została potwierdzona dodatnia zależność między postawami rodzicielskimi, zapewniającymi dziecku poczucie bezpieczeństwa i wiarę we własne możliwości, a postawą twórczą w późniejszych okresach życia. Okazało się, iż praktyki wychowawcze oparte na bezwarunkowej akceptacji osoby dziecka oraz empatycznym zrozumieniu stwarzają warunki sprzyjające kształtowaniu się zaufania we własne siły i możliwości. Teoria ta koresponduje ze sformułowaną przez Abrahama Maslowa [1986] hierarchią potrzeb. Zgodnie z nią zaspokojenie potrzeby szacunku uwarunkowane jest zaspokojeniem potrzeb bezpieczeństwa, miłości i przynależności. W naturalnym środowisku wychowawczym dziecka potrzeby te są zaspokajane przede wszystkim przez rodziców, w oparciu o przyjmowane przez nich postawy wobec dziecka. Stworzenie dziecku warunków fizycznego i psychicznego bezpieczeństwa, poczucia bycia kochanym i budowanie konstruktywnych relacji – predysponuje dziecko do wiary we własne siły i otwartości na pozytywne komunikaty rozwijające poczucie własnej wartości. Progresywne zmiany rozwojowe, dotyczące kształtującej się samooceny dzieci i młodzieży, wiążą się z istotną zmianą jej jakości. Ma tu miejsce ewolucja – od samooceny niestabilnej, przejawiającej tendencję do okresowego zawyżania lub zaniżania się, aż do samooceny adekwatnej i względnie stabilnej. Zanim jednak poziom dojrzałej samooceny zostanie osiągnięty, młody człowiek zmaga się z dużymi wahaniami w zakresie oceny własnych możliwości, zdolności, kompe- Andrzej Zbonikowski 19 tencji. Przekłada się to bezpośrednio na niestabilność życiowych aspiracji. W pewnych sytuacjach jednostka wyobraża sobie siebie jako osobę o dużych możliwościach, mogącą w wielu kwestiach przewyższyć rówieśników, innym razem przeciwnie, sądzi, że jest niewiele warta i nie potrafi poradzić sobie z codziennymi obowiązkami. Przypadki załamań nerwowych, czy nawet samobójstw młodzieży, spowodowane problemami szkolnymi (np. kłopoty w kontaktach z rówieśnikami, ośmieszenia, brak promocji do następnej klasy), bazują najczęściej na niestabilności samooceny [Niebrzydowski, 1999]. Wpływ przekazu defaworyzującego na struktury poczucia własnej wartości Defaworyzujący przekaz społeczny wywiera bezpośredni wpływ na wiedzę jednostki o niej samej, zmierzając do deprecjonowania jej zdolności, kompetencji czy możliwości rozwoju. W przypadku dzieci i młodzieży odporność na przekaz krytyczny (szczególnie ten zorientowany ad personam oraz oparty na porównaniach jednostki z innymi) jest jeszcze na tyle niska, iż brakuje zasobów do chronienia samego siebie w powtarzających się niekorzystnych sytuacjach. W przypadkach przekazu sporadycznego jednostka uruchamia zwykle mechanizmy obronne osobowości zmierzające do utrzymania pozytywnej samooceny i obrony struktur ja. Szczególnie często wykorzystywany jest tu mechanizm represji (wypierania treści zagrażających) oraz racjonalizacji (zwłaszcza typu słodkie cytryny – polegający na usprawiedliwianiu motywów defaworyzującego przekazu) [por. Hall, Lindzey, Campbell, 2006]. Natomiast defaworyzacja oparta na systematycznym przekazie społecznym, generowanym przez osoby znaczące dla jednostki, wywiera już skutki w obszarze struktur osobowościowych. W pierwszej kolejności zmienia się samoświadomość i samoocena jednostki. Struktury ja realnego ulegają dewaloryzacji, przez co zwiększa się dystans między ja realnym a ja idealnym jednostki. Negatywny bilans pojawia się również na linii porównań siebie samego z rówieśnikami (inni są lepsi niż ja, wiedzą i potrafią dużo więcej). W wyniku tego własne szanse zaczynają być postrzegane jako niższe niż dotychczas, obniża się poziom własnych aspiracji. Komunikaty typu: Jesteś inny, gorszy niż my stają się podstawą samooceny zaniżonej, nieadekwatnej do realnych możliwości jednostki. Pod ich wpływem zmienia się również myślenie dziecka o sobie samym: Skoro inni twierdzą, że jestem gorszy, to pewnie naprawdę tak jest. Defaworyzacja społeczna przekłada się zatem na bardzo niekorzystny, intrapsychiczny proces deprecjonowania własnej osoby. Zgodnie z prawidłowością wykazaną na gruncie psychologii społecznej [por. Domachowski, 2004] ludzie starają się dostosowywać swoje życiowe plany 20 Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży i aspiracje do poziomu posiadanej samooceny. Zachowują dzięki temu spójność obrazu ja i unikają poznawczego dysonansu. W odniesieniu do dzieci negatywnie etykietowanych społecznie działanie takie może oznaczać również to, iż dziecko będzie potwierdzać swym zachowaniem (w wymiarze dosłownym lub symbolicznym) niską społeczną ocenę własnych możliwości – np. programować się na porażki i utrwalać niskie poczucie skuteczności własnych działań. Konsekwencją oddziaływań defaworyzacyjnych może być nie tylko zaniżenie samooceny, ale także – choć dużo rzadziej – tendencja do jej kompensacyjnego zawyżenia. Występuje ona częściej u młodzieży niż u dzieci przed okresem adolescencji. Kształtowanie wygórowanego mniemania o własnej osobie stanowi wówczas dla jednostki formę radzenia sobie z doświadczanymi sytuacjami trudnymi, połączoną z chęcią wykreowania siebie w grupie na kogoś lepszego niż wskazują na to realne zasoby. Można podejrzewać, iż takie kompensacyjne zawyżanie samooceny jest bardziej użyteczne niż jej obniżanie, jako że nie powoduje wycofywania się z grupy społecznej i pozwala na aktywne zaspokajanie potrzeby przynależności. Należy jednak pamiętać, że zawyżona samoocena może skutecznie utrudniać kształtowanie się konstruktywnych więzi społecznych w formule koleżeństwa i przyjaźni. Zmiany w pozostałych wymiarach poczucia własnej wartości, stanowiące konsekwencję komunikatów społecznych defaworyzujących dziecko, są pochodnymi zmian w obszarze samoświadomości i samooceny. I tak w zakresie samoakceptacji pojawia się najczęściej postawa wyrażająca dezaprobatę własnej osoby, nielubienie siebie. W postawie tej wyeksponowany jest zwykle komponent emocjonalny, choć jej geneza wiąże się z negatywnymi przekonaniami na swój własny temat (aktywizowanymi najczęściej w sytuacjach doświadczania trudności zadaniowych, takich jak: kłopoty z uczeniem się, szkolne sytuacje egzekwowania wiedzy i umiejętności). Według Johnsona [1995] samoakceptacja stanowi istotny warunek akceptowania innych ludzi, z kolei obdarzanie akceptacją drugiego człowieka wyzwala tendencję do wzajemności. W kontekście powyższych twierdzeń dziecko będące obiektem oddziaływań defaworyzujących znajduje się w sytuacji trudnej z wielu względów. Przede wszystkim brakuje mu racjonalnych powodów do lubienia siebie (samoakceptacji), ponadto trudno mu nawiązywać pozytywne relacje społeczne oparte na zasadzie społecznej wymiany pozytywnych postaw. Pojawia się wówczas deprywacja potrzeby szacunku, pojawiają się też zmiany w emocjonalności, częściej doświadczane są przykre emocje, takie jak: lęk czy złość, występują także trudności w kontrolowaniu tych emocji. Może to owocować zamykaniem się na świat i wycofywaniem się (przy niskiej samoocenie) bądź też postawą wrogości (zwłaszcza przy samoocenie zawyżonej). W obszarze poczucia odpowiedzialności za samego siebie pojawia się przekonanie, iż to, co dzieje się w życiu dziecka, nie zależy od niego samego. Roz- Andrzej Zbonikowski 21 wija się zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli własnego życia. Wiąże się to przede wszystkim z niższym niż u rówieśników poziomem samooceny oraz jej nieadekwatnym, zaniżonym poziomem. Sprzyjają temu sytuacje nieradzenia sobie z codziennymi problemami, co w konsekwencji pogłębia deficyt poczucia odpowiedzialności za siebie (mechanizm błędnego koła). Nie bez znaczenia są tu także postawy rodziców i wychowawców wobec trudności w funkcjonowaniu dziecka. Postawy przybierające wymiar nadopiekuńczości obniżają motywację dziecka do brania spraw we własne ręce. Nieprawidłowo udzielana dziecku pomoc, której towarzyszy komunikat osoby dorosłej: Nie poradzisz sobie bez mojej pomocy, zdejmuje z dziecka poczucie odpowiedzialności za skuteczną realizację codziennych zadań, w skrajnym zaś przypadku predysponuje także do poczucia wyuczonej bezradności. Z drugiej zaś strony – postawienie dziecku nadmiernych oczekiwań dotyczących jego samodzielności, przy jednoczesnym braku wsparcia może prowokować dotkliwe porażki i utratę wiary we własne siły [por. Seligman, 2005]. Z poczuciem odpowiedzialności wiąże się nierozerwalnie zdolność do życia celowego. Komunikaty defaworyzujące skutecznie obniżają wiarę we własne możliwości i powodują, że jednostka nie podejmuje się realizacji życiowych wyzwań, pasji czy nawet zainteresowań. W tym przypadku deficyty w zakresie samoświadomości, a szczególnie w znajomości własnych mocnych stron determinują orientowanie się na cele związane z unikaniem trudności oraz podtrzymywaniem względnie pozytywnej samooceny. W przypadku młodzieży, która znajduje się w sytuacjach podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych, przybiera to formę orientowania się na zaspokajanie potrzeby przynależności (chcę podobać się innym, być takim jak inni) oraz potrzeby szacunku (chcę zrobić coś, za co mnie docenią). Dane empiryczne pokazują także, że na etapie osiągania dorosłości strategie te przestają być dla jednostki satysfakcjonujące i zmieniają się często w motywy alienacyjne, deficyty w poczuciu sensu życia, z myślami samobójczymi włącznie [por. Niebrzydowski, 1995]. Na płaszczyźnie samoasertywności można zauważyć brak motywacji do zachowań asertywnych – szczególnie w zakresie ekspresji własnych przekonań, emocji i potrzeb. Ich wyrażanie staje się sytuacją potencjalnie zagrażającą, gdyż wiąże się z ryzykiem porażki i pogłębiania działań defaworyzujących w grupie rówieśniczej. Dzieciom i młodzieży brakuje jeszcze dojrzałości osobowościowej, która stanowiłaby stabilną podstawę zachowań asertywnych w sytuacjach, gdy jednostka jest poddawana systematycznym wpływom defaworyzującym. W efekcie utrwala się wzorzec zachowań oparty na uległości (przy obniżonej samoocenie), a czasem także na zachowaniach agresywnych (zazwyczaj przy samoocenie zawyżonej lub niestabilnej). Znamienny jest tu pewien paradoks – zachowania agresywne, choć stanowią niepożądany wychowawczo schemat reagowania na sytuację trudną, mogą mieć dla jednostki znaczenie rozwojowe, jako że stanowią 22 Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży przejaw walki jednostki o jej dobre imię i satysfakcjonującą pozycję w grupie społecznej. Braki w poszczególnych obszarach poczucia własnej wartości dziecka utrudniają w efekcie kształtowanie się osobowościowej integralności, stanowiącej istotny przejaw dojrzałości jednostki. Komunikat defaworyzujący – nacelowany na wybrane cechy jednostki – może powodować u dziecka niespójność przekonań na swój własny temat (jestem kimś wartościowym, ale z pewnymi wyjątkami), co w konsekwencji prowadzi do niestabilnej samooceny i zaburzenia osobowościowej integralności. Brak pewności siebie, postrzeganie siebie jako istoty mało wartościowej i zależnej od świata zewnętrznego skutecznie niszczy zdolność do pełnego przeżywania rzeczywistości i wyzwala koncentrację na potrzebach niższego rzędu. Uwagi końcowe Proces społecznej defaworyzacji dzieci i młodzieży stanowi zjawisko, którego konsekwencje są niedoceniane, zarówno w kontekście społecznym, jak i jednostkowym. Porównanie oddziaływań defaworyzujących z jawną dyskryminacją może wywoływać złudne wrażenie, iż defaworyzacja – przybierająca często mniej jaskrawe formy – jest zjawiskiem o niewielkiej szkodliwości. Przyczyn takiego stanu rzeczy można upatrywać m.in. w obszarze profilaktyki uprzedzeń i dyskryminacji. Gdy wypracowuje się społeczną wrażliwość na krzywdę i niesprawiedliwość, operuje się często przykładami przydatnymi edukacyjnie, tj. wyrazistymi, niebudzącymi wątpliwości. Można przypuszczać, iż pewnym efektem ubocznym tego typu egzemplifikacji staje się mniejsza wrażliwość i czujność wobec form łagodniejszych, takich jak defaworyzacja. Uwzględniając szerszą, społeczną perspektywę, można postawić tezę, iż zwrócenie uwagi na zjawisko defaworyzacji (a może w pewnym sensie również sama defaworyzacja?) stanowi pewien szczebel społecznego rozwoju w zakresie kształtowania postaw otwartości społecznej i tolerancji. Po latach niezauważania społecznej różnorodności pojawiła się w Polsce potrzeba wypracowania dojrzałych postaw społecznych wobec zjawisk i kategorii społecznych dotąd nieznanych i budzących społeczny lęk. Jest to zatem proces potrzebujący pewnego czasu, aby osiągnąć pożądany poziom rozwoju. Jeszcze mniej doceniany aspekt zjawiska defaworyzacji stanowi wewnętrzny świat jednostki defaworyzowanej. Negatywne konsekwencje zaznaczają się szczególnie mocno u dzieci i młodzieży, jako jednostek stosunkowo mało odpornych na niekorzystne wpływy społeczne. Istota psychologiczna oddziaływań defaworyzujących koncentruje się na zaburzeniu poczucia własnej wartości – kluczowego konstruktu osobowościowego, odpowiedzialnego za kształtowanie się dojrzałej osobowości. Uświadomienie wychowawcom i rodzicom znaczenia poczucia własnej wartości w funkcjonowaniu jednostki, a także pokazanie konse- Andrzej Zbonikowski 23 kwencji komunikacji defaworyzującej wydaje się być jednym z najważniejszych działań wspierających proces wychowania współczesnego człowieka, aspirującego do bycia obywatelem otwartych i demokratycznych społeczeństw świata. Bibliografia Allport G.W. (1988), Osobowość i religia, Warszawa: Pax. Branden N., Niebrzydowski L. (1993), The psychology of self-esteem, Łódź: ŁTN. Branden N. (1994), Working with Self-Esteem in Psychoterapy, Directions in Clinical Psychology, nr 4, s. 3–13. Branden N. (2003), Sześć filarów poczucia własnej wartości, Łódź: Ravi. Coopersmith S. (1967), The antecedens of self-esteem, San Francisco: Freeman. Domachowski W. (2004), Przewodnik po psychologii społecznej, Warszawa: PWN. Gordon Th. (2000), Wychowanie bez porażek, Warszawa: PAX. Hall C.S., Lindzey G., Campbell J.B. (2006), Teorie osobowości, Warszawa: PWN. Harter S. (1993), Causes and Consequences of Low Self-Esteem in Children and Adolescents, W: Baumeister R.F. (red.), Self-Esteem. The Puzzle of Low Self-Regard, New York: Plenum Press. Johnson D.W. (1995), Umiejętności interpersonalne i samorealizacja, Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne – Studium Pomocy Psychologicznej. Kozielecki J. (1986), Psychologiczna teoria samowiedzy, Warszawa: PWN. Maslow A. (1986), W stronę psychologii istnienia, Warszawa: PAX. Niebrzydowski L. (1976), O poznawaniu i ocenie samego siebie, Warszawa: Nasza Księgarnia. Niebrzydowski L. (1995), Psychologia wychowawcza i społeczna, Zielona Góra: WSP. Niebrzydowski L. (1999), Psychologia ludzkich potrzeb, aspiracji i możliwości, Łódź: Krajowa Rada Self-Esteem. Pervin L.A., John O.P. (2002), Osobowość. Teoria i badania, Kraków: Wyd. UJ. Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z. (1994), Psychologia wychowawcza, t. 1., Warszawa: PWN Rogers C.R. (1951), Client centered therapy, Houghton Mifflin, Boston. Wyd. pol. Rogers C.R. (1991), Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Wrocław: Thesaurus-Press. Seligman M. (2000), Positive psychology, W: Gillham J.E. (red.), The science of optimism and hope: Research essays in honor of Martin E.P. Seligman, Philadelphia: Templeton Foundation Press. Seligman M. (2005), Prawdziwe szczęście. Psychologia pozytywna a urzeczywistnienie naszych możliwości trwałego spełniania, Poznań: Media Rodzina. Stolińska-Pobralska (2004), Pomoc dziecku opuszczonemu w zadaniach powiatu łódzkiego, Płock: PWSZ. Stolińska-Pobralska (2009), Realizacja kompetencji organów administracji publicznej w zakresie profilaktyki i pomocy dziecku sierocemu i rodzinie na poziomie lokalnym, Łódź: AHE. Szarfenberg R. (2008), Pojęcie wykluczenia społecznego, www.ips.uw.edu.pl/ rszarf/pdf/ pojecie_ws.pdf (wersja 1.1., 14.03.2008). 24 Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży Streszczenie: W artykule została zaprezentowana problematyka poczucia własnej wartości dzieci i młodzieży defaworyzowanej społecznie. Autor przedstawia istotę poczucia własnej wartości i omawia konstrukty zbliżone, takie jak: samoświadomość, samoocena, samoakceptacja. Jako główny punkt analiz przyjęta została 6-filarowa koncepcja poczucia własnej wartości autorstwa Nathaniela Brandena, obejmująca: samoświadomość, samoakceptację, odpowiedzialność za samego siebie, zdolność do życia celowego, samoasertywność oraz integralność. Dyskusji została poddana społeczna sytuacja dzieci i młodzieży defaworyzowanej – na podstawie analizy zmian w ich poczuciu własnej wartości. Social defavourisation and the self-esteem of children and youth Summary: The article is an outline of the issues concerning on the self-esteem of defavourised children and youth. The author presents the meaning of the self-esteem and analyses the related concepts, such: consciousness, self-evaluation, self-acceptance. As a main point of view, the author took the Nathaniel Branden’s conception of six pillars of self-esteem, including consciousness, self-acceptance, self-responsibility, self-assertivness, practice of living purposefully and personal integrity. There is also a discussion on the social situation of defavourised children and youth and the analysis of the structure of their self-esteem.
