Dobór jednorazowych środków ochrony osobistej do pracy z

MED. DOŚW. MIKROBIOL., 2015, 67: 141 - 147
Dobór jednorazowych środków ochrony osobistej do pracy z materiałem
zawierającym wysoce niebezpieczne patogeny
Selection of disposable personal protective equipment for work with
samples containing highly pathogenic microorganisms
Aleksandra A. Zasada
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny w Warszawie
Pojawiające się w ostatnim czasie zagrożenia, takie jak m.in. SARS, Ebola,
MERS-CoV, wąglik, coraz częściej zmuszają do rozważenia, jak skutecznie
ochronić pracowników laboratoriów diagnostycznych przed zakażeniem
niebezpiecznymi patogenami, które mogą być obecne w próbce badanego
materiału klinicznego. W niniejszym artykule przedstawiono przykładowe
jednorazowe środki ochrony osobistej, zasady ich doboru oraz stosowania.
Słowa kluczowe: jednorazowa odzież ochronna, PPE, wrota zakażenia, środki ochrony
osobistej
ABSTRACT
Emerging microbiological threats, such as SARS, Ebola, MERS-CoV, anthrax, cause
necessity of considering how effectively protect laboratory workers against dangerous
pathogens which might be present in clinical samples. The article presents requirements
for personal protective equipment (PPE) in microbiological laboratories and examples of
selection and application of disposable PPE.
Key words: disposable personal protective equipment, PPE, entry of infection, protective
clothing
Laboratorium mikrobiologiczne jest miejscem, w którym ze względu na wykonywane
prace z materiałem zakaźnym, istnieje ryzyko zakażenia pracownika niebezpiecznymi
drobnoustrojami. Przestrzeganie odpowiednich zaleceń i procedur pozwala zminimalizować
to ryzyko. Jednym z istotnych elementów takich procedur jest odpowiedni dobór i właściwe stosowanie środków ochrony osobistej. Odpowiedni dobór takich środków powinien
142
A.A. Zasada
Nr 2
obejmować określenie przewidywanego rodzaju ekspozycji obejmujące m.in. kategorię
patogenu, analizę możliwych wrót zakażenia, wielkość, objętość, ilość badanego materiału
oraz rodzaj wykonywanych czynności (z czym wiąże się ryzyko np. rozpryskania materiału
zakaźnego, utworzenia aerozolu, itp.).
KLASYFIKACJA DROBNOUSTROJÓW PATOGENNYCH
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych
czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki klasyfikuje szkodliwe czynniki biologiczne do 4
grup zagrożenia (Tabela I). Wśród nich za szczególnie niebezpieczne uznawane są czynniki
zaliczane do 3 i 4 grupy zagrożenia i wymagają one specjalnych procedur postępowania.
Dyrektywa 2000/54/EC zaleca, aby przy narażeniu na czynniki biologiczne zaliczane
do 3 grupy ryzyka stosować odpowiednią odzież ochronną, a w przypadku czynników z 4
grupy ryzyka kombinezony gazoszczelne oraz izolujący sprzęt ochrony układu oddechowego
o najwyższym wskaźniku ochrony (6).
Tabela I. Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych zgodnie z Rozporządzeniem Ministra
Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla
zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych
na te czynniki
Grupa
Opis
Przykłady
zagrożenia
(pełna lista stanowi załącznik do ww.
Rozporządzenia)
Grupa 1
Czynniki, przez które wywołanie chorób zagrożenia u ludzi jest mało prawdopodobne.
Grupa 2
Czynniki, które mogą wywoływać
Bordetella pertussis, Klebsiella
zagrożenia choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne pneumoniae, Legionella pneumophila,
dla pracowników, a rozprzestrzenienie
Salmonella typhimurium, Staphylococcus
ich w populacji ludzkiej jest mało
aureus, wirus ospy wietrznej i półpaśca
prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją
(VZV), wirus różyczki, Giardia lamblia,
w stosunku do nich skuteczne metody
Toxoplasma gondii, Candida albicans
profilaktyki lub leczenia.
Grupa 3
Czynniki, które mogą wywoływać
Bacillus anthracis, Francisella
zagrożenia u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne tularensis (Typ A), Yersinia pestis,
dla pracowników, a rozprzestrzenienie
verotoksyczne Escherichia coli,
ich w populacji ludzkiej jest bardzo
wirus zapalenia wątroby typu B,
prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją
wirus wścieklizny, Naegleria fowleri,
w stosunku do nich skuteczne metody
Plasmodium falciparum, Coccidioides
profilaktyki lub leczenia.
immitis
Grupa 4
Czynniki, które wywołują u ludzi
Wirus gorączki Lassa, wirus Ebola,
zagrożenia ciężkie choroby, są niebezpieczne dla
wirus ospy
pracowników, a rozprzestrzenienie
czynników w populacji ludzkiej jest
bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj nie
istnieją w stosunku do nich skuteczne
metody leczenia.
Nr 2
Środki ochrony osobistej w pracy z materiałem zakaźnym
143
WROTA ZAKAŻENIA
Aby dokonać właściwego doboru środków ochrony osobistej w pierwszej kolejności
należy rozważyć drogi zakażenia i wrota zakażenia patogenem, który może być obecny
w badanym materiale. W zakażeniach laboratoryjnych głównymi wrotami zakażenia są skóra
– zarówno uszkodzona (zakłucia, skaleczenia, mikrourazy naskórka) jak i nieuszkodzona,
spojówka oka, a także ucho, nos i jama ustna – zarówno w kontekście wnikania drobnoustrojów przez błony śluzowe, jak również zakażeń drogą pokarmową i oddechową (np.
wdychanie aerozolu). Przykładowe elementy odzieży ochronnej zabezpieczające wybrane
wrota zakażenia przedstawiono w tabeli II.
Tabela II. Przykładowe elementy odzieży ochronnej zabezpieczające wybrane wrota zakażenia.
Wrota zakażenia
Elementy odzieży ochronnej
skóra
rękawiczki, fartuch, kombinezon, ochraniacze na buty
ucho
czepek, kaptur
oko
gogle, przyłbica
Usta, nos
maska, przyłbica
RODZAJE ODZIEŻY OCHRONNEJ I WŁAŚCIWY DOBÓR.
RĘKAWICZKI
Rękawiczki w laboratorium powinny być stosowane powszechnie zarówno ze względu
na ochronę przed patogenami, jak też przed stosowanymi odczynnikami chemicznymi. Dostępne na rynku jednorazowe rękawiczki diagnostyczne są wykonane z różnych materiałów,
które różnią się nie tylko kolorami, ale także właściwościami takimi jak elastyczność, wytrzymałość, przyleganie do dłoni, przenikanie drobnoustrojów (ochrona przed zakażeniem),
przenikanie różnych związków chemicznych, odporność na przekłucia. Najpopularniejsze
to rękawiczki lateksowe, nitrylowe, winylowe oraz z polimerów syntetycznych. Rękawiczki
lateksowe są najbardziej elastyczne, najbardziej odporne na przekłucia i dobrze chronią
przed zakaźnymi czynnikami biologicznymi. Podobne właściwości do lateksowych mają
rękawiczki wykonane z polimerów syntetycznych, które mogą być alternatywą dla osób
uczulonych na lateks. Rękawiczki nitrylowe również zapewniają dobrą ochronę przed
czynnikami zakaźnymi, ale są mniej elastyczne. Za to wykazują większą oporność na różne
środki chemiczne. Natomiast rękawiczki winylowe nie powinny być stosowane przy pracy
z materiałem zakaźnym ponieważ nie zapewniają ochrony przed zakaźnymi czynnikami
biologicznymi (5, 10). Bez względu na to z jakiego materiału wykonane są rękawiczki,
powinny one spełniać wymogi normy EN 374:2003 oraz w przypadku pracy z materiałem
potencjalnie zakaźnym należeć do kategorii III i posiadać oznaczenie ochrony przed mikroorganizmami (Tabela III). Warto również zwrócić uwagę na czas przenikania substancji
chemicznych, który jest zdefiniowany poprzez klasę oznaczoną kolejnymi numerami od 1
do 6. Im wyższy numer tym dłuższy czas ochrony (1, 9).
144
Nr 2
A.A. Zasada
Tabela III.Oznaczenia kombinezonów ochronnych (8).
Symbol
Opis
Norma
Type 3 – Odzież chroniąca
przed działaniem
strumienia cieczy
EN 14605:2005 - Wymagania dotyczące odzieży
ochraniającej całe ciało lub jego poszczególne
części, z połączeniami nieprzepuszczającymi
cieczy w postaci płynnej
Type 4 – Odzież chroniąca
przed działaniem
rozpylonej cieczy
EN 14605:2005 - Wymagania dotyczące odzieży
ochraniającej całe ciało lub jego poszczególne
części, z połączeniami nieprzepuszczającymi
cieczy w postaci rozpylonej
Type 5 – Odzież chroniąca
przed pyłami
EN13982-1:2004 - Wymagania dotyczące
odzieży ochraniającej całe ciało przed stałymi
cząstkami środków chemicznych unoszącymi się
w powietrzu
Type 6 – Odzież chroniąca
przed lekkimi opryskami
cieczą
EN13034:2005 - Wymagania dotyczące odzieży
zapewniającej ograniczoną skuteczność ochrony
przed ciekłymi chemikaliami
Odzież chroniąca przed
skażeniem pyłami
radioaktywnymi
EN 1073-2:2002 - Protective Clothing against
radiation contaminated dust particles (variation
on Type 5 finished garment test)
Odzież ochronna
przeznaczona do ochrony
przed czynnikami
biologicznymi
EN 14126:2003 - Wymagania dla odzieży
ochronnej chroniącej przed czynnikami
infekcyjnymi
Odzież ochronna
– właściwości
antyelektrostatyczne
EN 1149-1: 2004 - Wymagania dla odzieży
ochronnej zapewniającej właściwości
antyelektrostatyczne. Rezystywność
powierzchniowa (< 2.5 x 109 ohm)
Odzież chroniąca przed
płomieniem i/lub gorącem
Ograniczone rozprzestrzenianie płomienia
EN 533:1997 (Indeksy 1, 2 i 3) Odzież chroniąca
przed ograniczonym rozprzestrzenianiem płomienia.
EN 531: 1995 - Odzież ochronna dla pracowników
narażonych na działanie czynników gorących.
EN 14116: 2008 - Odzież ochronna – Ochrona
przed gorącem i płomieniem – Materiały,
układy materiałów i odzież o ograniczonym
rozprzestrzenianiu płomienia.
Nr 2
Środki ochrony osobistej w pracy z materiałem zakaźnym
145
Przy pracy z materiałem zawierającym wysoce niebezpieczne patogeny zaleca się stosowanie jednocześnie dwóch par rękawiczek. Wtedy rękawiczki wewnętrzne są traktowane
jako „druga skóra”. Powinny one być przyklejone, np. za pomocą taśmy, do mankietów
rękawów fartucha lub kombinezonu. Zewnętrznych rękawiczek nie należy przyklejać, aby
można było łatwo je wymieniać na nowe w czasie pracy (5).
KOMBINEZON/FARTUCH
Decyzja czy wybrać fartuch czy kombinezon uzależniona jest m.in. od tego jakie czynności będą wykonywane i z jakim patogenem. Ważny jest materiał z jakiego wykonany jest
kombinezon lub fartuch. Przykładowo, producenci i dystrybutorzy środków ochrony osobistej
oferują szeroką gamę kombinezonów, z których każdy rodzaj ma inne właściwości, o czym
informują odpowiednie oznaczenia (Tabela III). W przypadku ochrony przed patogenami
kombinezon musi posiadać oznaczenie ochrony przez czynnikami biologicznymi i spełniać
wymagania normy EN 14126:2003. Ponadto, zależnie od tego do wykonywania jakich
czynności będzie przeznaczony, należy rozważyć czy kombinezon powinien także chronić
np. przed rozpyloną cieczą lub strumieniem cieczy (norma EN 14605:2005), przed lekkim
opryskaniem cieczą (norma EN 13034:2005) przed pyłami (norma EN 13982-1:2004), itd.
Ważna jest również przewidywana długość czasu pracy w kombinezonie, ponieważ różne
materiały różnią się wytrzymałością na wielokrotne zginanie (np. w zgięciach łokciowych,
kolanowych) oraz ścieranie (2, 6, 10).
Zarówno w przypadku fartucha jak i kombinezonu, dobrą praktyką jest zakładanie dodatkowo długiego foliowego fartucha przedniego, który w przypadku skażenia lub podejrzenia
skażenia przodu odzieży może być łatwo zmieniony na czysty i zmniejsza ryzyko zakażenia
pracownika podczas zdejmowania odzieży ochronnej po zakończeniu pracy z materiałem
wysoce zakaźnym. Z podobnego powodu zalecane jest używanie dodatkowych długich
jednorazowych rękawów ochronnych (3, 5, 11).
MASKI
Do ochrony dróg oddechowych przed czynnikami zakaźnymi powinny być stosowane
maski typu FFP zwane również półmaskami filtrującymi (4, 7). Zwykłe maski chirurgiczne
nie zapewniają ochrony pracownika przed niebezpiecznymi patogenami, a jedynie zatrzymują wydychane drobiny. Maski typu FFP przylegają ściśle do twarzy, zachodzą na brodę,
a wmontowany metalowy zacisk umożliwia szczelne dopasowanie maski do nosa. Wyróżnia
się trzy klasy masek FFP oznaczone kolejnymi numerami. Wśród nich maska FFP1 zapewnia
najniższą ochronę: filtruje co najmniej 80% aerozoli, a przeciekanie cieczy do wnętrza maski
wynosi <22%. Maska FFP2 (N95 wg oznaczeń USA) filtruje co najmniej 94% aerozoli,
a przeciekanie do wewnątrz oznaczono na poziomie <8%. Maska FFP3 (N99 wg oznaczeń
USA) zapewnia największą ochronę: filtruje co najmniej 99% aerozoli, a przeciekanie cieczy
do wewnątrz wynosi <2% (5).
Dla bioaerozolu, którego cząstki mają wielkość powyżej 1 µm i zaliczany jest do 1 grupy
zagrożenia zaleca się stosowanie mastek FFP1. Dla bioareozolu, którego wielkość cząstek
zawiera się w przedziale 0,5 – 1 µm i zaliczany jest do 1 lub 2 grupy zagrożenia zaleca
146
A.A. Zasada
Nr 2
się stosowanie masek FFP2. Natomiast dla bioareozolu, którego wielkość cząstek zawiera
się w przedziale 0,3 – 0,5 µm i zaliczany jest do 3 grupy zagrożenia zaleca się stosowanie
masek o najwyższej skuteczności FFP3 (6, 7).
Wszystkie maski typu FFP dostępne są w różnych kształtach, co umożliwia wybranie
maski najlepiej pasującej do kształtu twarzy. Maski te ponadto mogą być wyposażone
w zastawkę wydechową, która nie obniża poziomu ochrony, a umożliwia swobodniejsze
oddychanie.
GOGLE/PRZYŁBICA
Do ochrony oczu można stosować odpowiednie gogle lub przyłbicę (11). Zaletą przyłbicy jest to, że osłania nie tylko oczy, ale całą twarz. Wadą natomiast fakt, że nie chroni
przed zakaźnym aerozolem, ponieważ nie przylega szczelnie do twarzy. Właściwie dobrane
gogle, które przylegają dokładnie do twarzy i nie posiadają otworów wentylacyjnych będą
zapewniały również ochronę oczu przez niebezpiecznym aerozolem (6).
OCHRANIACZE NA NOGI/STOPY
Na rynku dostępne są ochraniacze długie, sięgające do kolana oraz krótkie, osłaniające
jedynie stopę. Ochraniacze powinny być wykonane z materiału, który zabezpiecza przed
przeciekaniem, aerozolem oraz przenikaniem patogenów. W przypadku pracy z patogenami 3
grupy zagrożenia zalecane jest zakładanie dwóch par ochraniaczy, tj. długich i krótkich (10).
SKUTECZNOŚĆ ŚRODKÓW OCHRONY OSOBISTEJ
Właściwy dobór środków ochrony osobistej to tylko pierwszy z elementów zapewniających bezpieczeństwo pracy z materiałem wysoce zakaźnym. Następnym jest odpowiednie
stosowanie tych środków obejmujące dobór odpowiedniego rozmiaru każdego z elementów odzieży ochronnej oraz właściwe zakładanie uwzględniające uszczelnienie połączeń
poszczególnych elementów np. za pomocą odpowiedniej taśmy klejącej (5). Przykładem
może tu być przyklejanie wewnętrznej pary rękawiczek do rękawów kombinezonu lub fartucha. Kolejny element bezpieczeństwa to właściwe wykonywanie wszystkich czynności
z materiałem zakaźnym, w tym stosowanie odpowiedniego sprzętu i wyposażenia laboratoryjnego. W czasie wykonywanych badań należy dbać o odpowiednio częste zmiany rękawiczek (zewnętrznej pary), a także w razie potrzeby innych elementów odzieży ochronnej.
Po zakończeniu pracy z wysoce niebezpiecznym materiałem zakaźnym nie mniej istotne
jest zdejmowanie odzieży ochronnej w sposób bezpieczny, a także postępowanie ze zużytą
ochronną odzieżą jednorazową (2, 9).
Trzeba również podkreślić, że jednorazowe środki ochrony osobistej posiadają termin
ważności, który musi być przestrzegany, oraz odpowiednie zalecenia dotyczące warunków
przechowywania. Niewłaściwe przechowywanie, jak również przekroczenie terminu ważności, może wpływać na integralność tych środków i tym samym obniżać ich właściwości
ochronne.
Nr 2
Środki ochrony osobistej w pracy z materiałem zakaźnym
147
PODSUMOWANIE
Jednorazowa odzież ochronna jest jednym z istotnych elementów ochrony przed zakażeniem niebezpiecznymi patogenami w kontakcie z materiałem zawierającym wysoce
niebezpieczne patogeny. Jej właściwy dobór i odpowiednie stosowanie, w połączeniu z przestrzeganiem odpowiednich procedur dotyczących wszystkich czynności wykonywanych
z materiałem zakaźnym lub potencjalnie zakaźnym, z jednej strony zapewnia bezpieczeństwo
pracownika, a z drugiej optymalizację ponoszonych kosztów na środki ochrony osobistej.
Należy pamiętać, że odpowiednie zakładanie i zdejmowanie jednorazowej odzieży ochronnej,
jak również praca w takim zabezpieczeniu wymaga regularnych ćwiczeń.
Przedstawione w niniejszym artykule jednorazowe środki ochrony osobistej stanowią
jedynie przykład. Rekomendacje dotyczące doboru środków ochrony osobistej i właściwego
postępowania dostępne są na stronach WHO (www.who.int), CDC (www.cdc.gov) oraz
ECDC (www.ecdc.europe.eu).
PIŚMIENNICTWO
1. Ansell Healthcare Europe N. V. Uaktualniony przewodnik po normach EN dotyczących rękawic.
http://www.anselleurope.com/industrial/pdf/en_guide/enpl.pdf
2. Centers for Disease Prevention and Control. Considerations for Selecting Protective Clothing
used in Healthcare for Protection against Microorganisms in Blood and Body Fluids. http://www.
cdc.gov/niosh/npptl/topics/protectiveclothing/
3. Centers for Disease Prevention and Control. Guidance on Personal Protective Equipment To Be
Used by Healthcare Workers During Management of Patients with Ebola Virus Disease in U.S.
Hospitals, Including Procedures for Putting On (Donning) and Removing (Doffing). http://www.
cdc.gov/vhf/ebola/healthcare-us/ppe/guidance.html
4. Centers for Disease Prevention and Control. Interim Infection Prevention and Control Recommendations for Hospitalized Patients with Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus
(MERS-CoV). http://www.cdc.gov/coronavirus/mers/infection-prevention-control.html
5. European Centre for Disease Prevention and Control. Critical aspects of the safe use of personal
protective equipment. Stockholm: ECDC; 2014.
6. Gacek W, Majchrzycka K. Środki ochrony indywidualnej. Podstawy i Metody Oceny Środowiska
Pracy 2004, 3: 53-60.
7. Majchrzycka K, Brochocka A. Ochrona układu oddechowego przed bioaerozolami. Bezp Pracy 2008, 12: 4-7.
8. Oznaczenia kombinezonów ochronnych: http://www.topserw.com.pl/g,oznaczenia_kombinezonow_ochronnych#352
9. Tarka P. Wymagania dla środków ochrony osobistej personelu medycznego i metody dekontaminacji
powierzchni szpitalnych z uwzględnieniem zagrożenia wirusem Ebola. Zakażenia 2014, 6: 5-12.
10. World Health Organization. Ebola: Technical guidance documents for medical staff http://who.
int/csr/disease/ebola/protective-measures-staff/en/
11. World Health Organization. Personal protective equipment in the context of filovirus disease
outbreak response. WHO 2014. WHO/EVD/Guidance/PPE/14.1
Otrzymano: 13 VII 2015 r
Adres autora: 00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24, Zakład Bakteriologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny,
e-mail: [email protected]